Radiobiologiya tarixidan umumiy malumot - Биология - Рефераты

Radiobiologiya tarixidan umumiy malumot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

217 KB

Radiobiologiya tarixidan qisqacha ma`lumot. Reja: 1. Radiobiologiya tarixidan qisqacha ma`lumot. 2. Radiobiologiyaning tarkibiy qismlari. 3. Rentgen va radioaktiv nurlarining umumiy xossalari

Radiobiologiya – ionlovchi nurlarning biologik mavjudotlarga ta`sir mexanizmlari va qonuniyatlarini urganuvchi fandir. Bu fan yadro nurlarini tibbiyotda, qishloq xujaligi va biosanoatda qullanishining poydevori xisoblanadi. Radiobiologiyada ionlovchi nurlardan foydalanish, zararli ta`siridan saqlanish nazariyasini ishlab chikish aloqida urin tutadi. Radiobiologiyaning dunyoga kelishi - XIX asr oxirida amalga oshgan uch ajoyib kashfiyot bilan bog`liq. Ulardan birinchisi – 1895 yilda nemis olimi V.K.Rentgen tomonidan kuzga kurinmaydigan, jismlardan teshib utuvchi, biologik uzgarishlar chaqiruvchi, nomi kashfiyotchining ismi bilan atalgan nur – rentgen nurlarining kashf etilishi. Ikkinchisi – 1896 yilda frantsuz kimyogari va fizigi A.Bekkerel` tomonidan uran moddasining, tashki ta`sirsiz, uz-uzidan, rentgen nurlariga uxshash nurlar tarqatishining aniqlanishi. Uchinchisi – 1898 yilda erxotin Mariya Skladovskaya Kyuri va P`er Kyuri tomonidan kuchli nur tarqatuvchi yangi kimyoviy elementlar - radiy va poloniyni kashf etilishi va ajratib olinishi. M.Kyurining taklifi bilan moddalarning tashqi ta`sirsiz, uzidan nur tarkatish xossasi radioaktivlik deb, - bunday moddalar radioaktiv moddalar deb atala boshladi (radio - nur tarqatish demakdir). Rentgen va radioaktiv nurlarning biologik ta`sirini o`rganish bu nurlar kashf etilgan dastlabki yillardan boshlangan. Rus olimi I.N.Tarxanov (Tarxinashvili) 1896 yilda rentgen nurlarining asab tizimi (nerv sistemasi) ning faoliyatiga ta`sirini o`rganib, ionlovchi nurlarning tirik organizmga ta`sirini eksperimental urganishni boshlab berdi. 1898 yilda radiy moddasining xususiyatlarini tinglovchilarga namoyish etish maqsadida olib, kostyum cho`ntagida bir necha soat saqlagan Bekkerel` tasodifan teri quyushining guvohi bo`ldi. P.Kyuri bilak sohasiga turli muddatga radiyli shisha naycha qo`yib, nur ta`siridan kelib chiqqan teri uzgarishlarini kuzatdi. Rentgen va radioaktiv nurlarning organizmga ta`sirini o`rganish kupchilik olimlar uchun juda qimmatga tushdi. Rentgenlik nurlari bilan muhofaza vositalarsiz, birinchilar qatorida ish boshlagan ko`p vrachlar shu nurlar keltirib chiqargan kasalliklardan nobud buldilar. 1936 yilda Germaniyaning Gamburg shaqrida, rentgen instituti qarshisida, shu erda uzoq yillar davomida

ishlagan, nur ta`siridan kelib chiqqan rakdan nobud bo`lgan rentgenolog, vracholim Al`bers-Shonberg nomiga qo`yilgan gospital hovlisida, yodgor marmar ustun o`rnatildi. Bu ustinning old tomoniga quyidagi so`zlar yozilgan. «Yodgorlik - xotira, boshqalarning kasalliklariga qarshi kurashda uz xayotlarini kurbon kilgan xamma millatlarning rentgenologlari, radiologlari, vrachlar, fiziklar, kimyogarlar, texniklar, laborantlar, xamshiralarga ba ђ ishlanadi. Ular rentgen va radiy nurlarini tibbiyotda xavfsiz va samarali kullashga kaxramonona yul ochdilar. Ular shuxrati ulmaydi». Ustunning boshka tomoniga radiatsiya asoratlarida usha paytgacha ulgan 169 kishining nomlari uyib yozilgan. Keyinchalik memorialga yana ikki xotira taxta urnatib, unga yangi nomlar yozildi. Sungra radiatsiya kurbonlarining ismlari aloxida al`bomga yozila boshladi. Rentgen va radiy nurlari ta`sirini eksperimental va klinik tarzda kuzatuvlar yildan-yilga ortib bordi, nurlarning biologik ta`siri xakida dastlabki xulosalar, gipotezalar paydo bula boshladi. Ammo usha davrda rentgen va radioaktiv nurlarning tabiati, ularning moddalar bilan munosabat mexanizmi xakidagi bilimlarning etarli emasligi, radioaktiv moddalarning noyobligi (fakat bir necha yirik institutlargina radiyga ega bulgan va uning ta`sirini urgangan) radiobiologiyaning rivojiga tuskinlik kildi. Rentgen nurlari, asosan vrachlarni diagnostika nuktai nazaridan kiziktirgan, keng doiradagi biologlarning e`tiboridan chetda bulgan. Xatto G.A.Nadson va G.S.Filippovlarning tomonidan 1925 yilda ionlovchi nurlarning mutagen ta`siri aniklangani, uz vaktida etarli baxolanmagan. 1934 yilda Fridrik Jolio-Kyuri va uning xotini Iren Kyuri sun`iy ravishda radioaktiv moddalar olishga muvaffak buldilar, keyinrok 30-yillarning oxiri va 40yillarda uran atomini parchalash imkoniyati ochildi, atom reaktorlari yaratildi. Uran atomlarining parchalanishi juda kup mikdorda ionlovchi nur tarkalishi bilan kechadi. Parchalanish natijasida radioaktiv xususiyatiga ega bulgan turli izotoplar paydo buladi. Avval ma`lum bulgan rentgen, al`fa, betta va gamma nurlari katoriga neytron, pozitron va boshka nurlar xam kushildi. Radioaktiv bulmagan atomlar yadrosiga neytronlar bilan ta`sir etib atom reaktorida ularning radioaktiv moddalarga aylantirish imkoniyati paydo buldi.

Radioaktiv moddalar ilmiy laboratoriyalarda, texnikada, tibbiyotda keng kullana boshladi. Ionlovchi nurlar bilan ishlovchi yoki uning ta`sirida bulganlar soni yildan-yilga ortib bordi. Bu nurlarning tirik organizmga ta`sirini urganishga kizikish ortdi. Radiobiologiya fanining rivojiga yadro kurolining yaratilishi, Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki katta turtki shaxarlarining AKSh xarbiylari tomonidan atom vositasida bombardimon kilinishi buldi. Yadro sinovlari utkazilishi, tabiiy muxitning atom parchalanishi maxsulotlari bilan ifloslanishiga olib keldi. XX asrning ikkinchi yarmida rivojlangan mamlakatlarda atom sanoati yuzaga keldi. Uran konlari, uranni tuyintirish, kayta ishlash fabrikalari ochildi. Atom elektrostantsiyalari, sanoat, ilmiy, texnik maksadlar uchun muljallangan yadro reaktorlari, atomoxod suv usti va suv osti kemalari yaratildi, uran koldiklari va parchalanish maxsulotlari yuk kilish (utilizatsiya) fabrikalari yaratildi. Atom energiyasidan va boshka ionlovchi nurlardan xalk xujaligida foydalanish yanada keng tus oldi. Bu jarayonda millionlab odamlar va xayvonot dunyosining nurlanishiga sabab bulgan avariya va xalokatlar ruy berdi. Atom sinovlari utkazilgan xududlar va ular atrofidagi radioaktiv ifloslanishlar tugdirgan muammolarni urganish va xal kilish radiobiologiya faniga ta`lluklidir. Radiobiologiya fanining yutuklari orasida aloxida e`tiborga sazovor xisoblanadi: Myuller (1927) tomonidan radiatsiyaning naslga ta`sirini urganish, nurning mutagen ta`sirini ochilishi (D.Li, Angliya, 1946), N.V.TimofeevRessovskiy va K. Tsimmer (Germaniya 30-40 yillar)ning nur ta`sir mexanizmini urganish buyicha olib borgan ilmiy ishlaridir. 1950 yillardan boshlab, atom va termoyadro kurolining sinovlari keltirib chikargan radiobiologik muammolar, utkir va surunkali nurlanish kasalligi, maxalliy radiatsion jaroxatlar urganildi. Sunggi un yilliklarda kichik dozalarda surunkali nurlanishning ta`siri, yadro xalokatlari keltirib chikaruvchi radiobiologik muammolar – bunday nurlanishning asoratlari, ularning oldini olish, davolash, genetik asoratlar extimoli va radiatsion ekologiya muammolari dolzarb bulib kelmokda. Kuyida, 1-chizmada radiobiologiyaning radiologiya fanlari orasida tutgan urni keltirilgan. 1-Chizma Radiobiologiyaning radiologiya fani tizimida tutgan œrni

Bu fanlar œzaro boglik bœlib, radiatsion tibbiyot, radiatsiyali veterinariya, – gigiena va ekologiyaga radiobiologiyaga yakin turadi. Radiobiologiya fani kuyidagi fanlarni œz ichiga oladi yoki ular bilan chambarchas boglangan. Radiatsion biofizika - tirik organizmda nur ta`sirida rœy beradigan birlamchi jarayonlarning fizik-kimyoviy konuniyatlarini - nur yutilishining dastlabki sekundlarida atom va molekualarning kœzgalishi va ionlanishi, radikallar xosil bœlishi, ularning œzaro yoki boshka molekulalar bilan aloka (reaktsiya)larini œrganadi. Radiatsion kimyo va biokimyo molekulyar mikyosda radiatsion zararlanishning dastlabki etaplari, xujayra mikrostrukturasining œzgarishi, funktsiyasining buzilishi va metabolik jarayonlarning œzgarishini urganadi. Radiatsion biokimyo zamonaviy tadkikot uslublari ul`tratsentrofugalash, xromatografiya, elektroforez, elektron paramagnit rezonans, radionuklid indikatsiyalash yordamida xujayralarning aloxida kismlarida modda almashinishining ilk buzilishlarini kursatib beradi. Radiatsion biofizika va biokimyoni umumlashtirib molekulyar radiobiologiya deb atash mumkin. Radiatsion tsitologiya – xujayra va uning aloxida organoidlarida ionlovchi nur ta`sirida ruy beradigan funktsional va morfologik uzgarishlarni urganuvchi radiobiologiyaning bir kismi. Radiatsion tsitologiyaning urganish ob`ekti turli xil xujayralar, mikroorganizmlar usimlik, xayvon, odam xujayralari xisoblanadi. Kup Саноат ва ишлаб чиљариш радиацион техникаси Радиацион гигиена Радиацион биология Радиацион медицина ( мед - радиологияси ) Радиацион дозиметрия Тиббиёт радиацион техникаси Радиология Радиацион физика Кишлок хўжалик радиологияси

xollarda, sut emizuvchilarning tirik xujayralari bilan olib boriladigan eksperimentlar xujayralar kulturasini in vitro sharoitida (vitrium –shisha) idishda ustirib amalga oshiriladi. Radiatsion genetika – ionlovchi nur chikaradigan genetik effektlar, uning natijasida ruy beradigan radiatsion mutatsiyalar, nasliy uzgarishlar, asoratlarni urganuvchi fandir. Xujayra yadro apparatining nurga ta`sirchanligining yukoriligi sababli radiatsiyaning genetik effektlari keng va chukur urganilgan. Radiatsion genetika, jinsiy xujayra nurlanishining naslga ta`sir konuniyatlarini urganish bilan cheklanmay, somatik xujayralarida nurlanish keltirib chikargan saraton kasalligi (radioindutsirovann ы y rak), genetik uzgarishlarni urganish va zararsiz nur mikdorining me`yoriy kursatkichlari (dopustim ы e urovni oblucheniya)ni belgilash bilan shugullanadi. Umumiy radiobiologiya -odam va xayvonlarning murakkab organizmida xujayralar, tukimalar, organlar va ular tizimida ruy beruvchi integratsiyalangan radiatsion nurlangan keyngi uzgarishlarni urganadi. Masalan: umumiy nurlanishda markaziy asab tizimi tashki va ichki retseptorlardan kelayotgan impul`slarning katta okimidan ta`sirlanadi. Natijada unda funktsional uzgarishlar ruy beradi, bu esa uz navbatida boshka organlar faoliyatining boshkarilishining uzgarishiga olib keladi; yoki nurga ta`sirchanligi yukori bulgan kon ishlab chikarish tizimi, oshkozon-ichak yuli, immunitetning radiatsiya ta`sirida zararlanishi butun organizmda kup tarmokli uzgarishlar chikaradi. Umumiy radiobiologiya, shular kabi organlar tizimi yoki butun organizmda nur ta`sirida ruy beradigan uzgarishlarni urganish bilan shugullanadi. Radiatsion ekologiya – insoniyatni urab turuvchi muxitning radiaktivligi, uning uzgarishlari, radioaktiv moddalar migratsiyasi va turli darajadagi radiaktivligining tabiiy biologik xamjamiyatlar – biogeotsenozlarga ta`sirini urganadi. Tabiiy radiatsion muxit, geologik va geografik muxitlarga boglik va u turli regionlarda turlicha. Bu muxit insoniyatning faoliyati tufayli tinimsiz uzgarib turadi. Yadro sinovlari olib borilgan yillarda portlashlardan xosil bulgan radioaktiv moddalar butun planetaga tarkalib, usimliklar, xayvon va odamlar organizmiga tushgan.

Shunga uxshash boshka yadro xalokatlarida (M.Chernob ы l AES avariyasi) ruy bergan radioaktiv ifloslanishlar odam va xayvonlar organizmining uzok yillar davomida nurlanishiga sabab buladi. Radioekologiya radioaktiv izotoplarning muxitda tarkalishi, ularning biosferaning turli kismlariga kuchishi (masalan: tuprok-usimliklar-xayvonot-odamzot; yoki dengiz suvi – dengiz maxluklari – odamzot sistemasi buylab kuchishi) tabiatning radioaktiv muxitdan tozalanish imkoniyatlarini urganadi. Radiatsion gigiena – odam organizmini radiatsiya ta`siridan muxofaza kilish tadbirlari, nurlanishning me`yoriy kursatkichlarini belgilash va nazorat kilish bilan shugullanuvchi fandir. Radiatsion gigienaning ikki turi - kommunal va professional radiatsion gigienaga bulinadi. Radiatsion gegiena, ionlovchi nur manbalari urnatilgan binolar, ishchi xodimlar, bemorlar va atrofda joylashgan xonalarning sanitariya – gigiena me`yoriy kursatkichlari, muxofaza vositalarining nazorati, radioaktiv fon, kurilish materiallari, mineral ugitlar kabi radiaktivligi yukori moddalarning texnogen radioaktiv foni, suv, ozik-maxsulotlar radiaktivligi, professional nurlanishning individual normativlari, radioaktiv chikindilarni tuplash, saklash, (kumish), energetik yadro kurilmalari - atomoxodlar, AES-lari chikindilarini utilizatsiyasi bilan shugullanadi. Radiatsion gigienaning asosiy me`yoriy xujjati «Sanitarn ы e pravila i norm ы pri rabote s radioaktivn ы mi izotopami», «Norm ы radiatsionnoy bezopasnosti - NRB-96» xisoblanadi. Radiatsion immunologiya – Radiatsiyaning immunitetga ta`siri va shu orkali immunologik faktorlar, ularning mexanizmlarini urganish bilan shugullanuvchi fandir. Radiatsion mikrobiologiya – ionlovchi nurlarning mikrobiologik ob`ektlarga ta`siri, mikroblarda radiatsion mutatsiya, sterilizatsiya, mikrob uzgarishlari vositasida turli radiobilogik jarayonlarni urganish bilan shugullanuvchi fandir. er shari bir necha 10 km kalinlikka ega atmosfera katlami bilan uralgan. Bu katlam fazodan kelayotgan kuchli nur okimini yutadi. erga kosmik nurlarining kichik bir ulushigina etib keladi. er yuzasidan yukoriga kutarilgan sari bu nurlarning mikdori ortib boradi, uzok vakt davomida 80-100 km va undan balandlikda bulish xayot

uchun xavfli. er atrofidagi radiatsiya, erning magnit belboglari soxasida ayniksa kuchli. Fan va texnikaning rivoji tufayli XX asrning ikkinchi yarmida kosmik parvozlar va sayoxatlar erasi boshlandi. Bu yangi muammolarni tugdirdi. Parvozlar jarayonida radiatsiyaning turli jonzodlar, birinchi navbatda odam organizmiga ta`sirini urganish va kosmonavtlarni fazo radiatsiyasidan saklash bilan shugullanuvchi radiobiologiyaning yangi bir soxasi - kosmik radiobiologiya yuzaga keldi. Bu fan sayyoralararo sayoxatlarda kosmonavtlar organizmiga nur ta`siri va undan muxofazalash muammolari bilan shugullanadi. Xozirgi paytda kosmik sayoxatlarni ta`minlovchi yadro energetik kurilmalari yaratilgan. Bu kosmanavtlarni fazo radiatsiyasidan saklashdan tashkari, kosmik kemaning atom dvigateli nurlaridan saklash muammosini xam yuzaga keltiradi. Umuman, radiobiologiya fani xalk xujaligining turli tarmoklarida, tobora keng kullanib borayotgan ionlovchi nurlarning jonli tabiatga ta`sirini urganuvchi, tuxtovsiz rivojlanib borayotgan fandir. Rentgen va radioaktiv nurlarning umumiy xossalari Bu xossalar kuyidagilardan iborat: 1.Nur ta`sirining sezilmasligi. Bu xususiyatning ijobiy va salbiy tomoni bor. Ijobiy tomoni - nurlashdan iborat diagnostik yoki davolash mulojasi bemorni bezovta kilmay amalga oshiriladi. Salbiy tomoni - nurlanishning sezilmasligi nurdan saklanishga undaydigan motivatsiyani uygotmaydi. 2.Jismlarni teshib utish xususiyati. Rentgen va radioaktiv nurlar muxitdan uning tinik-tinikmasligidan kat`iy nazar teshib utadi. Bu xususiyat bir tomondan - nurning turi va energiyasiga boglik; ionlovchi nurlar orasida rentgen, gamma va neytron nurlarini utuvchanligi katta, al`fa va beta nurlarining utuvchanligi kichik. Nur energiyasi ortib borishi uning utuvchanligini ham oshiradi. Ikkinchi tomondan - utuvchanlik muxitning xususiyatlariga boglik. Muxitning zichligi, kalinligi va uni tashkil etuvchi atomlar massasi (tartib rakami, elektronlar zichligi)ning ortib borishi nurning kuprok yutilishiga olib keladi. Nur, muxitda atomlar elektroniga tuknash kelib, ularni orbitadan urib chikaradi va bunga uz energiyasini sarflab

yutiladi. Masofa birligida elektronlar mikdorining ortishi bilan nur yutilishi xam ortadi. Elektronlarning soni atomning tartib nomeriga mos. Togay tukimasi kattik, ammo kimyoviy tarkibi va zichligi, kon va yumshok tukimalarga uxshash, shu sababdan ularda radiatsiyaning yutilishi xam bir xil. Suyak tukimasi zichligi togaydan deyarli fark kilmaydi, ammo u kal`tsiy, fosfor va boshka ogir atomlarga boy (urtacha atom massasi 14) shu sababdan suyak radiatsiyani kup yutadi. Radioaktiv bulmagan kimyoviy elementlar orasida atom massasi eng ogirlaridan biri kurgoshin- 207 Rb. Bu moddada nur kup yutiladi. Shu sababli nurdan saklovchi muxofaza vositalarida kurgoshin keng kullaniladi. Kup nur yutish kobiliyati boshka ogir elementlar - Bi, Ag, Au, Pt, Fe uchun xam xos, ammo ularning kupchiligi ma`lum sabablariga kura, bunday maksadlarda ishlatilmaydi. 3.Ionlash xususiyati. Radioaktiv nurlar, atomlar elektronlari bilan tuknashtirib, ularni orbitadan urib chikaradi va ionlar jufti xosil kiladi. Bu jarayonda nurlar uz energiyasini yukotadi va yutiladi. Ionlash xususiyati xar xil nurlar uchun turlicha. Masalan: al`fa nurlari masofa birligida zich ionlar xosil kiladi, tez yutiladi va kichik masofaga utadi; beta va gamma nurlari siyrak ionlar xosil kiladi, uzokrok masofaga utadi. Elektronlar radiatsiya ta`sirida o`z orbitasidan yukorirokka kuchsa, ammo atom chegarasidan chikib ketmasa - kimyoviy aktivligi ortgan, kuzgalgan atomlar xosil buladi. 4.Flyurostsentsiya chakirishi. Ionlovchi nurlar ba`zi minerallarda shu`lalanib nur chikaradi. Bu xususiyatdan dozimetriya va rentgenoskopiya – rentgen tasvir olish, gammatopografiya – gamma nurlovchi radioaktiv moddalarning tuplanish kartasi va gamma defektoskopiyada kullanadi. 5.Kimyoviy uzgarishlar keltirib chikarish (fotokimyoviy) xususiyati – nur ta`sirida atom va molekulalarning ionlanishi va kuzgalishi ularning kimyoviy aktivligini oshiradi va odatda uchramaydigan reaktsiyalarni yuzaga keltiradi. Nur ta`siridan uzgarmaydigan kimyoviy moddalar yuk deyish mumkin. Ba`zi kimyoviy birikmalar nur ta`sirida tez parchalanadi. M: kumushning galloid birikmasi AgBr ning nur ta`siridan parchalanishi. Bu modda parchalanishi fragmentlardan biri

kumush, kislorodli muxitda kumush oksidi Ag 2 O-ga aylanadi va kumush bromid surtilgan plenkaning korayishiga olib keladi. Bu xodisadan rentgenologik surat olish (rentgenografiya) va fotokimyoviy dozimetriyada kullaniladi. 6.Biologik uzgarishlar chakirish xususiyati. Bu uzgarishlar xilma-xil bulib, radiobiologiya fani urganadigan asosiy masala xisoblanadi. Tayanch so`zlar: radiobiologiya, radiatsion biofizika, biokimyo, tsitologiya, genetika, ekologiya, gigiena, mikrobiologiya, ionlovchi nurlar, teshib utuvchi nurlar ionizatsiya, flyurostsentsiya.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1. Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2. Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 3.To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 4.Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991

Похожие

Umumiy gistologiya

Umumiy virusologiya tuzilishi klassifikasiyasi reproduksiyasi bakterofaglar

Biotexnologiya obektlari E coli zamburuglarning umumiy xususiyatlari

Bolalar o`sishi va rivojlanishining umumiy qonunlari

Moddalar va energiya almashinuvi haqida umumiy tushuncha