Protoplazmaning fizik kimyoviy xossalari, qovushqoqligi va elastikligi - Биология - Рефераты

Protoplazmaning fizik kimyoviy xossalari, qovushqoqligi va elastikligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Prtoplazmaning strukturasi 2. Protoplazmaning fizik xossalari: o`tkazuvchanlik, қ ovush қ o қ lik, elastiklik, ta`sirlanuvchanlik 3. Tsitoplazma va organoidlar harakati. 4. O`simlik hujayrasining osmatik xususiyati 5. Protoplazmaning kimyoviy xossalari 6. Osmatik bosim. Turgor va plazmoliz.

www.arxiv.uz PROTOPLAZMA. Protoplazma xujayra ichidagi tsitoplazma va organoidlar bilan birgalikda bir butunni tashqil etib, unda metabolitik jarayonning murakkab reaktsiyalari sodir bo`ladi. Tsitoplazma protoplazmaning asosiy qismini tashqil etuvchi suyu қ likdir. Boshq,a organoidlar asosan tsitoplazma ichida joylashadi. Ularning hosil bo`lishi, rivojlanishi va uzlarining funktsional va-zifalarini bajarishlari uchun fakat tsitoplazma ichidagina optimal sharoit bo`ladi. O`simlik xujayrasini tuldirib to`rgan tsitoplazma uch қ avatdan iboratdir. Sirt tomondan xujayra devoriga yopishib turuvchi қ avati—plazmolemma, ya`ni tash қ i membrana deyiladi. Ichki kavati vakuoladan chegaralanib turadi va u tonoplast yoki ichki membranani tashqil etadi. Tsitoplazmaning urta kavati mezopdazma deyiladi. Xujayraning metabolitik jaraenida ishtirok etuvchi barcha organoidlar tsitoplazma ning mezoplazma kavatida joylashgan bo`ladi. Tsitoplazma shilimshik„ rangsiz, tinik. va yarim suyuk, holatdagi modda. Solishtirma ogirligi birdan yukori bo`lib, 1,025-1, 055 ga teng bo`ladi. Yoru ғ likni singdirish qobiliyati ham suvdan Yuqoriidir. U maxsus tuzilmaviy tuzilishga, ya`ni қ ovush қ o қ lik va elastiklik xususiyatlariga ham ega. Protoplazmaning kimyoviy tarkibi juda murakkab bo`lib, organik va anorganik birikmalardan iborat. Ular kolloid va erigan xilda bo`ladi. Karam bargi misolida xujayra tsitoplazmasining kimyoviy tarkibini kuyidagicha ko`rsatish mumkin: o қ sillar - 63-64 foiz, yorlar -20-21 foiz, uglevodlar - 9-10 foiz va mineral moddalar 6-7 foiz. Tirik hujayra protoplazmasi ni 80 foizgacha suv tashqil etadi. Uru ғ larda esa 10-11foizi bo`lishi mumkin. Umuman protoplazmaning ko`pchilik қ ismi suv, қ olgan қ ismini қ uru қ . moddalar tashqil etadi. Қ uru қ moddalarning esa asosiy қ ismini o қ sillar tashqil қ iladi. TsITOPLAZMANING HARAKATI.. Tirik xujayra ichidagi tsitoplazmaning doim aylanma va oqimsimon harakat kilib turishi uning muhim xususiyatlaridan biridir. Odatda protoplazmaning hammasi ham bunda ishtirok etmaydi. Xujayraning pustiga tao`alib turadigan қ ismi — plazmolemma va tonoplast tinch turadi. Protoplazmadagi organoidlar esa tsitoplazmaga kushilib

www.arxiv.uz passiv harakatlanadi. Tsitoplazmaning harakat tezligini organoidlarning harakatini kuzatish va ulchash yuli bilan ani қ lash mumkin. Aylanma (rotatsion) harakat odatda protoplazmasi xujayra pustiga yakin joilashgan, urta kysmi esa katta vakuola bilan band bo`lgan xujay-ralarda kuzztiladi. Protoplazma guyo xujayraning markazi atrofida aylanganday bir tomonga karab harakatlanadi. Buni suv o`simliklari — elodeya yoki valisneriyaning xujayralarida kurish mumkin. Oqimsimon (tsirkulyatsiey) shaklida protoplazma x.arakati talay-gina ingichka oqimlar xolida xar tomonga yunalgan bo`ladi. Vaqti-vaqti bilan xar bir oqim uz yunalishini uzgartirib, teskari tomonga okadi. Kdrama-karshi oqimlar yonma-yon bo`ladi. Xujayralarning markaziy Қ ismidagi oqimlar ham uz joylarini uzgartiribturadi. Buni tradeskantsiyaning chang iplari tuklarida, osh қ ovo қ ning yosh shoxlaridagi tuklarida ham ko`rish mumkin. Protoplazmaning harakati birlamchi va ikkilamchi bo`lishi mumkin. Zararlanmagan va me`yoriy sharoitdagi tabiiy harakat birlamchi harakat deyiladi. Ikkilamchi harakat tinch to`rgan protoplazmaga tashqi ta`sir, ya`ni yondosh xujayralarning zararlanishi (kesish, jaroxatlanish), xarorat, yoru ғ lik, kimyoviy moddalar, elektr toki va bosh қ alarning ta`siri natijasida tezlashadi. Ta`sir kuchli bo`lganda harakatni tuxtatish ham mumkin. Tsitoplazma x.arakati natijasida protoplazma va organoidlar ozuka moddalar, kislorod, suv va mineral moddalar bilan to` ғ ri ta`minlana-di. Protoplazmadagi organoidlar x,am passiv x.arakat natijasida uzlarining funktsional vazifalarini yaxshirok, bajaradilar. Kovushkoklik xujayra hayotidagi eng mux.im xususiyatlardan biri. U xujayraning x,ayotiyligini va bioqimyoviy faolligini belgilaydi. Kovushkoko`ik deb eritmaning shu eritmadagi zarrachalarning uzaro ara-lashishiga tuskinlik қ ilish k,obiliyatiga aytiladi (molekulalar, ion-lararovabosh қ alar). K,ovushk.oklik protoplazmaning tuzilmaviy xola-tini va bu tuzilmani tuzuvchi kolloid zarralarning o`zaro tortishuv kuchini belgilaydi. O`simlik xujayralari protoplazmasining k.ovushk.oklik darajasi ularning turlariga va navlariga k.arab xar xil bo`ladi

www.arxiv.uz vahayotiy jarayonida (jumladan, modda almashinuv, x.aroratning ko`tarilishi yoki pasayishi) uzgarib turadi. o`simliklarningekologik guruxlarida x.am kovusho`oklik x.ar xil darajada, masalan, kurrok.chilik sharoitiga moslashgan o`simliklarda mezofitlarga nisbatan ancha yuk.ori, suv o`simliklarida esa aksincha ancha past bo`ladi. Elastiklik xam protoplazmaning eng muhim xususiyatlaridan biri dir. Elastiklik deb zararlanmagan tirik prtoplazmaning shakli uzgarti-rilganda u avvalgi xrlatiga kaytish xususiyatiga aytiladi. Pdazmaning elastikligini uning juda ingichka tola holatigacha uzilmasdan chuzila olish xususiyatida ham kurish mumkin. Bu protoplazmaning ma`lum tuzil-madan iborat ekanligidan dalolat beradi. Protoplazmaning suv bilan ara-lashmasligi sababli uni toza suyuklik deb bo`lmaydi. O`SIMLIK XUJAYRASINING OSMOTIK XUSUSIYaTLARI. DIFFUZIYa VA OSMOS. Xujayraninghayotiyligi undagi doimiy modda almashinuv jarayonining mavjudligiga bo ғ li қ ., ya`ni xz`jayralar tashqi sharoitdan yoki yonma-yon joylashgan dujayralardan tuxtovsiz k.abul k.iladi, ayrim moddalarni esa aksincha, uzidan chikaradi. Demak, o`simlikning hayoti uni tashqil k,ilgan xz`jayralarning tashqi va ichki muhit omillari bilan munosabati orkali amalga oshadi. Bulardan eng muhimi xujayralarga tashqi muhitdan suv va unda erigan moddalarning kirishi va xujayralararo x.arakatidir. Ana shu jarayonlarda o`simlik xujayralarida mavjud bo`lgan osmotik potentsial katta rol uynaydi. Bu esa diffuziya va osmos konunlaridan kelib chikadi. Umumiy tizimda moddalarning bir joydan ikkinchi joyga siljitish diffuziya deiiladi. Diffuziyalanuvchi modda uz yulida parda uchratsa, uning tarkalishi ancha kiyinlashadi. Xujayraning tsellyuloza, gemitsellyulozadan iborat pusti ham shunga uxshash pardalar katoriga kiradi. Suyuk va erigan moddalarning parda orkali diffuziyalanishxrdisasi osmos deiiladi. Eritmaning parda orkali ichkariga kirishiga endoosmos, tash қ ariga chi қ ishiga esa ekzoosmos deiiladi. Keyingi yillarda utkazilgan tekshirishlarning ko`rsatishicha, fakat erituvchilarni (suv) utkazib, erigan moddalarni butunlay

www.arxiv.uz utkazmaidigan pardalar ham borligi aniklandi. Bunday pardalar tanlab utkazuvchi pardalar deb ataladi. OSMOTIK BOSIM.. Ekzoosmosdan kura endoosmosning kuchlirok bo`lishi natijasida rivojlanib, pufakning ichki tomonidan itaruvchi gidrostatik bosim — osmotik bosim deb ataladi. Bunday bosimning mav-judligini birinchi marta 1826 yilda frantsuz botanigi Dyutroshe isbot-lab bergan. Buni isbotlashda kullanilgan asbob esa Dyutroshe osmomet-ri deiiladi. Bu osmometr bilan osmotik krnuniyatni kurib chi қ ish uchun x.ayvon kovugidan yoki pergament kogozidan xaltachatayyorlab, uni tez diffuziya kilmaydigan modda bilan (saxaroza, glyukoza) tulga-zib suvga solsak, xaltacha shishaboshlaydi, uning devorlari tarang bo`lib krladi va ichkaridan x,osil bo`lgan bosimga chidolmay yoriladi. Agar xaltacha orzini butunlay boglash urniga shisha nay urnatilsa, uning ichidagi suyuklik balandligi ichki bosim ta`sirida kuxarila boshlaydi. Bu jara yon dastlab tezrok. borib, keyinchalik sekinlashadi va tuxtab usladi, keyin esa yana pasaya boshlaydi. Chunki Dyutroshe ishlatgan parda (plyonka) yarim utkazgich xususiyatiga ega emas edi. Bu tajribani 1877 yilda V.Pfeffer o`simlik xujayrasiga yakinrok. xrlda utkazgan. Buninguchun u mayda teshikchali chini tsilindr ichiga mis ko`porosi eritmasini solgan va tsilindrni sarik. kon tuzi K4 [Re(gK6>] eritmasi ichiga tushirgan. Natijada o`simlik xujayrasiga yakinrok.yarimutk&zgich membrana hosil bo`lgan. Pfeffer osmotik bosimning kiymati turli sharoitga bo ғ li қ . bo`lganini shu osmometr yordamida tekshirib, uning eritma kontsentratsiyasiga nisbatan tutri proportsional ekanligini aniklagan. O`simliklarning xujayrasida x.am shunday jarayonlar sodir bo`lishi mumkin, ya`ni o`simlik xujayrasining pustida elastiklik xususiyati mavjud bo`lib, chuzilish krbiliyatiga ega. Suv va erigan moddalarni uzidan utkazadi. Lekin protoplazma membrana k.avatlarining mavjudli-gi (plazmolemma vatonoshtast) sababli turli mod-dalar ga nisbatan tanlab utkazuvchanlik xususiyatiga ega. Uning bu xususiyati suv va suvda erigan moddalarning xujayra shirasiga turli tez-likda utishiga asoslanadi.

www.arxiv.uz O`simlik xujayrasining vakuolasida juda ko`p osmotik faol moddalarto`planadi. Bularga shakar, organik kislota va tuzlar kiradi. Xujayra shirasida osmotik faol moddalar kancha ko`p to`plasa, unda osmotik bosim shuncha yukrri bo`ladi. Xujayraning osmotik bosimini Vant-Goff formulasi bo`yicha aniklasa bo`ladi: R = ITS1,buerda, Ya-osmotik bosim, S—eritma kontsentratsiyasi, L=gazlarning doimiy koeffitsienti - 0, 08207 ga teng, /"-absolyut xarorat, / izotonik koeffitsient bo`lib, elektrolit eritmalar uchun 1 ga va elektrolitmas eritmalar uchun 1,5 ga teng. Osmotik bosim o`simlik turlariga, ularningyashash sharoitlariga va xatto organlariga hambo ғ li қ ., ya`ni ko`pchilik mezofitlarningildizidaO,3-1,2 MPa gatengbulsa, yerusti qismida 1,0-2,6 MPa ga teng. Shur tuproqlarda yashovchio`simliklarda (galofitlarda) eng yuk,ori - 15MPa gacha bo`ladi. TURGOR VA PLAZMOLIZ. Tirik xujayraga moddalarning kirishida lrotoplazmaning plazmolemma kavati asosiy vazifani bajaradi. Bu k,avat yarim utkazuvchi bo`lib, suvni yaxshi utkazadi, suvda erigan moddalarning ba`zilarini oson yoki yomon utkazsa, ayrimlarini umuman utkazmaydi. Agar o`simlik xujayrasini toza suv ichiga tushirsak, xujayra proto-plazmasi suvni osonlik bilan utkazganligi sababli fjayra suvni tortib ola boshlaydi. Xujayra shirasining osmotik bosimi kancha yukrri bulsa, shuncha yuk.ori kuch bilan suv vakuolaga tortiladi. Suv xujayra pusti, plazmolemma, mezoplazma vatonoplastorkali diffuziyalanib, xujayra shirasiga kushila boshlaydi. Bu jarayon xujayrada pustning karshiligi bilan shiraning osmotik bosimi tenglashgancha davom etadi, ya`ni suvning ichkariga kirishi tuxtaydi. Chunki xujayraning turgor holati sodir bo`ladi. Tirik xujayra pusti tuda suv bilan ta`minlanishi natijasida tarang turishiga turgor deyiladi. Xujayra pustining taranglanishi natijasida hosil bo`lgan va ichkariga itaradigan kuch turgor bosimi deyiladi. Xujayralarning turgor holatidan yuzaga kelgan umumiy taranglik : butuno`simlik organizminingtarang xrldaturishini, barglar, novda-larning tik turishi holatini, umuman o`simlikning me`yoriy fizik x.olatini ta`minlaydi.

www.arxiv.uz Agar xujayra kontsentratsiyasi xujayra shirasining kontsentratsiya-sidan yuk.ori bo`lgan eritmaga (osh tuzi yoki shakar eritmasiga) solinsa, turgorning aksini kuzatish mumkin. Tashqi eritmaning kontsentratsiyasi yukrri bo`lganligi sababli, xujayra shirasidan suv tashqi eritmaga chika boshlaydi. Buning natija sida vakuolaning xajmi kichrayib, xujayra shirasining kontsentratsiyasi ortib boradi. Vakuola қ is қ argan sari uni urab to`rgan tsitoplazma ham Қ is қ arib, oxiri u xujayra pustidan ajrala boshlaydi. Tashqi eritma esa pust bilan protoplazma urtasida hosil bo`lgan bushlik.ni egallaydi. Protoplazma қ is қ arib, xujayra pustidan ajralishiga plazmoliz deyiladi. Plazmolizlangan xujayra yana toza suvga solinsa, u yana suvni shimib olib turgor xrlatigakaytishi mumkin. Bujarayongadeplazmoliz deyiladi. Xujayralarda sodir bo`ladigan plazmoliz ikki xil shaklda uchrashi mumkin. Dastlab protoplazma xujayra burchaklaridan ajrala boshlaydi, sungra x.amma devorlaridan ajraladi. Lekin ancha vaqtgacha xujayraning ayrim joylarida protoplast pust bilan birikkan holda қ oladi va botik, chegarali shaklga kiradi. Bunga botik, formali plazmoliz deyiladi. Agar protoplast hujayra pustidan tula ajralib to`plaib қ olsa, dumalok. shaklga kiradi. Plazmolizning bundam formasi kavarik plazmoliz deyiladi Umuman O`simliklar xujayra shirasining osmotik bosimi ular yashayotgan muhit. eritmasining osmotik bosimidan Yuqoriiro қ bo`lishi shart. Shundagina o`simlik xujayralariningturgor holati sako`panadi. HUJAYRANING SO`RISH KUCHI. O`simlik xujayrasining kol loid va osmotik xususiyatlari xujayraga tashqi mux.itdan suv utish krnunlarini belgilaydi. Kuruk ururlarga suvning shimilishi ulardagi zaxira organik modda-larning kolloid mitsellalarining burtishi natijasida sodir bo`ladi. Oqsil moddalari eng ko`p kraxmal kamrok. burtish qobiliyatiga ega. Shuning uchun xam tarkibida Oqsil yoki kraxmal bo`lgan kuruk uru ғ lar burtgan vaqtida suvni juda katta kuch bilan tortadi. Bu kuch 1000 atmosferagacha yetadi. Lekin urur xujayralari suv bilan ta`minlanish jaraenida ular suv tortish kuchi kamaya boradi. Ururlarning bu krbiliyati ularning unib chi қ ishini ta`minlashda katta ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz Yosh nixrllarning va o`simliklarning suv bilan ta`minlanishiga xujayradagi osmotik bosim sababchi bo`ladi. Xujayraning suvni so`rish kuchi uning osmotik bosimiga turri proportsionaldir. Ya`ni xujayraga suvning kirish kuchi Xujayraning so`rish kuchi deyiladi. Bu kuch xujayra shirasining osmotik va turgor bosimlari munosabati bilan belgilana-di: 8=R-T, bu yerda, 5— xujayraning so`rish kuchi (atm), R— osmotik bo sim (atm), T— turgor bosim (atm). Osmotik bosim kancha yukrri bulsa, so`rish kuchi o`am ortib boradi. Turgor bosimi kamaygan sari so`rish kuchi ortib boradi va T = 0 bo`lgan vaqtda xujayraning so`rish kuchi eng yukrri ko`rsatkichga ega bo`ladi. XUJAYRANING KIMYoVIY TARKIBI. O`simlik xujayrasining kimyoviy tarkibi juda murakkab bo`lib, orga nik va anorganik birikmalardan iborat. Ular xujayrada kolloid va erigan xrlda bo`ladi. Bu ularda tinimsiz boradigan modda almashinuv natijasidir. Metabolitik jarayon natijasida o`simliklar uzini urab to`rgan tashqi sharoit bilan ma`lum munosabatda bo`ladi va davriy tizimda uchraydigan elementlarnin`g ko`pchiligini қ abul kilib oladi. Mazkur elementlar uzlash-tirilishi natijasida xujayraning organik va mineral tarkibi hosil bo`ladi. Shu elementlardan 19 tasi tiriklik jarayonining asosini •gashkil `etadi. Bularning 16 tasi (fosfor, azot, kaliy, kaltsiy, oltingugurt, magniy, temir, marganets, mis, rux, molibden, bor, xlor, natriy, kremniy, kobalt) mineral elementlar gurux.iga kiradi. Қ olganlari (S, N, O) SO2, O2 va NgO holida қ abul kilinadi. Xujayra tarkibidagi 4 ta element — S, N, O, N organogenlar deyiladi va umumiy miqdorining 96 foizini tashqil etadi. Ya`ni xujayraning kurukogirligiga nisbatan uglerod — 45 foizi, kislorod - 42 foizi, vodorod - 6,5 foizi va azot - 1,5 foizi. Kalgan hamma elementlar 5 foizga to` ғ ri keladi. O`simlik tanasida uchraydigan ko`pchilik elementlarning roli yaxshi o`rganilgan. Umuman, o`simlik xujayrasining urtacha 80-85 foizini suv va қ uru қ moddaning ogirligiga nisbatan 95-96 foizini organik moddalar tashqil etadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1 . Pleshkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 2. Lebedov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Radiobiologik jarayonlarning fizik-kimiyoviy asoslari

Xromosomaning kimyoviy tarkibi

Hujayraning kimyoviy tarkibi

Oqsillarning asosiy xossalari

Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta`siri