Мева ва сабзавотлар микробиологияси - Биология - Рефераты

Мева ва сабзавотлар микробиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190.5 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Мева ва резавор мевалар микробилогияси 2. Сабзавот микробилогияси

www.arxiv.uz Мева ва резавор мевалар микробилогияси Мевалар – истеъмолга яроқли, серсув, ширин апоматли мевалар ёки кўп йиллик дарахтсимон ўсимликларнинг уруғланишидир. Тузилишига қараб данакли мевалар (олча, олхўри, ўрик ва бошқа мевалар), уруғли мевалар (олма, нок, беҳи ва бошқа мевалар), ермевалар (қулупнай, крижовник, смородина ва б.) га бўлинади. Мева ва сабзавотлар сблансировкали шифо-профилактик рационларни 1/3 қисмини ташкил этади. Меваларнинг физиологик озуқа қиймати таркибида витаминлар (айниқса, С витамини), мевалар кислотлари ва минерал моддалар борлиги билан баҳоланади. Аммо меваларнинг айримларинигина янгилигича сақлаш имконияти мавжуддир, чунончи олма, банан, нок, лимон, апелсин ва бошқалар. Кўпчилик мевалар тез бузиладилар, шунинг учун уларни консерваланган ҳолда узоқ сақлаш мумкин. Сўнгги йилларгача мевалар микробиологияси ҳақидаги маълумотлар унча кўп эмас. Бунинг сабаби шундаки, патоген микроорганизмлар меваларда нисбатан кам учрайдилар, шунинг учун санитария гигиеник хизматлар, озиқ-овқат маҳсулотлари микробиологияси билан айниқса чорва ҳайвонларидан олинадиган маҳсулотларига катта эътибор қаратилган. Бироқ, озуқа маҳсулотлари микробиологияси фақат уларнинг гигиенаси нуқтаи назардан бўлиб қолмай, балки узоқ сақлашнинг янги усуллари (совутиш ва музлатиш) хиллаб чиқишни тақазо этадию, баъзи мевалар ва сабзавотлар истеъмолчиларга узоқ масофалардан ташиб келинади. Шунинг учун микробиологияда янгидан-янги муаммолар пайдо бўлаверади. Янги узилган мевалар микрофлораси . Ўсимликлар юзасидан ҳамма вақт микроорганизмлар мавжуддир. Улар шамол, сув, қушлар, ҳашоратлар ёрдамида келтирилади. Соғлом ўсимликларнинг мевалари ичидаги ҳужайраси стерилдир. Мевалар юзасидаги фитопатоген бактериялар ва замбурғлари, вируслар соғлом тўқималарни зарарлаб парчалайди ва унинг ичига кириб олади. Мевалар юзасининг табиий микрофлораси эпифит микрофлора деб аталади ва ўсимлик тури, об-ҳаво ва ўсимликларни жойлашган ўрни (очиқ грунт ёки иссиқхона), унинг ривожланиш босқичи, меваларнинг пишиш даражасига боғлиқдир. Ермевалар – қулупнай ер юзасига яқин жойлашганлиги учун асосан тупроқ микроорганизмлари билан зарарланади. Бактериялардан ташқари мевалар сиртида замбуруғлар спорлари ва ачитқилари учрайди. Бактериялардан энг кўп учрайдиганлари сут кислотаси ва сирка кислотаси бактерияларидир.

www.arxiv.uz Эпифит микрофлора меваларни сақлаш ва қайта ишлашда катта роль ўйнайди. Уларнинг кўпчилиги меваларни бузилишида иштирок этади. Фақат ачитқилар бундан маутасно бўиб, улар мева ва узум сиртида учраб, винолар гулдастаси тайёрлашда аҳамияти каттадир. Ўсимликлар инсонлар каби микроорганизмларга қарши ҳимоя системасига эга бўиб, ҳамма вақт мевалар юзасида бўлади ва унинг ичига осонлик билан кира олади. Мевалар бутун ҳолида ўзларини махсус ҳимоя тўқималари системаси ёрдамида сақлайдилар. Улар меваларни механик таъсирдан ва қуриб қолишдан сақлайди. Бодом ва ёнғоқ қаттиқ пўст билан ҳимояланган, нок, олча ва бошқа. Терисимон мембрана структурага эгаю, бундан ташқари меваларда ҳимоя моддалари салицил мева кислотлари, лимон. Олма, бензой бўлиб уларнинг миқдори хом меваларда кўп, пишган меваларда камроқ учрайди. Юқори ўсимликлар ишлаб чиқарадиган ва микроорагнизмларга халокатли таъсир қиладиган моддаларни фитонцидлар деб аталади. Фитонцидлар турли хил моддалар аралашмасидан иборат бўган учувчан моддалардир. Хаттоки, хлорофил микроорганизмларга бактерицид сифатида таъсир қилади. Соғлом меваларнинг 1 см 2 юзасидан минглаб бактериялар, ачитқитуаушлар, замбуруғлар споралари учраса, зарарланган мевалар юзасида эса миллионлаб ҳужайралар учрайди. Мевалар ташқи юзасини зарарланиши эпифит микрофлора миқдорини кўпайтиради, улар эса мевалар бузлишини келтириб чиқаради, ҳамда дизентерия, ич терлама бактериялар ва бошқа касалликлар қўзғатувчиларини ўзига жалб этади. Бу бактерияларнинг яшовчанлигини сақлаш даври жуда катта бўиб, 1 дан 12 кунгача сақланади. Янги меваларни сотувга чиқарганда санитария талабларига риоя қилиш керак. Меваларни узоқ сақлашда микроорганизмлар билан зарарланиши катта иқтисодий зарар келтиради. Маҳсулотларни сақлашга нотўғри тайёрлаш, ташиш ва сақлашда кўп йўқотишлар кузатилади. Бунинг сабаби сақлаш омборларини мавсумга сифатсиз тайёрлаш, сақлашга яхши қуритилмаган маҳсулотларни қўйиш, уни музлаб қолиши омбордаги юқори намлик ва ҳарорат ва бошқалардир. Меваларни микробли бузилиши . Меваларни табиий ҳимоя системасини бўлишига қарамай уларнинг сақланиш муддатлари чегаралангандир. Ер меваларнинг айрим навлари (қулупнай, малина) юқори ҳаво намлиги ва юқори ноқулай ҳароратда бир неча саоат давомида бузиладилар. Сақлашга чидамли бўлган мевалар эса бир неча ойлаб сезиларли йўқотишларсиз сақланиши мумкин (уруғли мевалар, ёнғоқ). Меваларнинг бузилиш сабаблари турли-тумандир. Ферментатив

www.arxiv.uz жараёнлардаги парчаланишдан ташқари уларни чиришини қўзғатувчи микроорганизмлар катта роль ўйнайди. Меваларни йиғим – терим даврида хатто, йиғиб олунгунча бўлган даврида, ташишда, сақлаш ва реализация қилишда нотўғри муносабатда бўлиш уларни бузилишини тезлаштириб, сақлаш муддатини қисқартиради. Хом ашёнинг табиий ҳимоя воситасининг зарарланишига, масалан, катикуллар, микроорганизмлар меваларни ичига ҳашоратлар орқали совуқ, қуриш ва бошқалар билан кириши мумкин. Ҳосилни йиғиб олишда, ташишда, сақлашда ва реализация қилишда, табиий мевалар ва сабзавотлар ўлчов асосида қабул қилинади. Бу кўпроқ меваларга тўғри келади ва баъзида кўмаклашади. Меваларни ва сабзавотларни сақлашда уларнинг зарарланмаслигини ҳал қилади, уларни бузилишида таркибидаги ферменти жуда катта роль ўйнайди. Етилган мевалар ва сабзавотлар шакар, мева кислоталари хушбўй моддаларга бойдир. Унинг таркибидаги пектик шаклланиши билан асл холатини йўқотади. Қаттиқ бўлиб қолади. Етилган мева ва сабзавотлар юмшоқ консистенцияга эга бўлиб, улар тўқ рангда бўлади ва микроорганизмлар билан зарарланган мева ва сабзавотлардан фарқи бўлмайди. Мева ва сабзавотлар яхши пишмаган ҳолатда сақлаш, ферментатив жараёнда етиштирилган хом ашёни етилишини олдини олади. Ҳўл чириш . Ҳўл чириш қўзғатувчиси ферментатив йўл билан кўндаланг тўқималардан тузилган тўқималар парчаланади. Мева ва сабзавот хом ашёси ўзининг таянч функциясини йўқотади ва ҳужайра шираси оқиб кетади. Хом ашёни парчаланишимикроорганизмлар бузилиши билан боради ва намлик пишеобразли хилга айланади ва касаллик зарарланган мевалар орқали соғлом мева ва сабзавотга ўтади. Ҳўл чириш касаллик қўзғатувчиси моғор замбуруғи ҳисобланади. Қуруқ чириш . Қуруқ чириган мева ва сабзавотлар намсиз, қуруқ, юқори қисми бурмали бўади. Уни ичи енгил ва бўш, мумсимондир. Қуруқ чириш қўзғатувчилари замбуруғлари оиласи ҳисобланади. Ўзакли чириш . Ҳосилни йиғиб олиш олдидан олма ва нокда бу касалликни учратишимиз мумкин. Мева ва сабзавотлар ташқи кўриниши нормал бўлсада, уни кесилганда шуни кўрсатадики, юмшоқ мева ва сабзавотлар ўзагининг атрофини бузилиши косачадан бошланиб кўп ёки оз миқдорда жигарранг бўлиши мумкин. Ичида оқ ёки оч-қизил момиқ шаклда чирик жойлашган. Бу мицелий қўзғатувчисидир. Нордон чириш. Бу кўриниш, мева ва сабзавот аччиқ таъмини бузувчиси деган номга эга бўлади. Ҳосил йиғиб олинмасдан олдин унга касаллик қўзғатувчиси тушади ва уни сақлаш давомида номоён бўади. Мева ва

www.arxiv.uz сабзавот юмшоқ сариқ-жигарранг доғ пайдо бўлади, баъзида эса шакли ифлосланади. Касаллик аввал мева ва сабзавотларнинг юқори қисмидан бошланади ва кейин хом ашёнинг таркибига ўтади. Бу спора қўзғатувчисидир. Аччиқ чирик олчани сифатини йўқолишига олиб келади. Чунки олча қурийди ва мумлашиб қолади. Мева ва сабзавотлар юзасида касаллик қўзғатувчилари ўсади ва нозик пушти валик кўринишидаги пушти гульдир. Сақланувчи парена . Сақланувчи панера хом ашёда тўк жигарранг кўринишдаги жуда кичик қобиқдир. Кесроқ қобиқ учаётган доғи билан бутунлай йўқолиб кетсада, касаллик қўзғатувчилари замбуруғлари оиласи ҳисобланади. Касаллик қўзғатувчилари барг ва ёғочнинг ўсишига таъсир қилади. Зарарланиш қора доғ кўринишида бўади. Касаллик конидия ва аскоспора орқали тарқатилади. Бунда катта ролни шамол ва ёмғирли сув ўйнайди. Жуда кам ва умуман олганда мева ва сабзавот зарари унча билинмасдан сақланиш бутунлай бўшатиш жараёнида боради. Касалликни ривожланишини паст ҳароратда чеклаш мумкин. Жигарранг чириш. Жигарранг чириш биринчи навбатда уруғли ва данаклиларни зарарлайди. Мева ва сабзавотлар чириши сариқ ва сариқ жигарранг валикли бўлиб, шакли халқа кўринишида, уларни юқори қисмидан зарарланишини бошлайди. Касалланган хом ашёлар юмшоқ, бошида оч рангда, кечроқ эса тўқ жигарранг рангда бўлади. Мева васабзавотлар қобиғи қаттиқ ва пўстли рангли тўқ жигаррангдан тўқ қорагача бўади. Шунинг учун касалликни қора чириш ҳам дўйиш мумкин. У мевани катта қисмини зарарлайди. Баъзиларни қуритади ва мумлашиб қолади. Мумиёланган меваларда склерация ривожланади, бунинг учун узоқ вақт керак бўлади. Касаллик қўзғатувчилар мева дарахтларини қуритади. Дарахтларда баъзида зарарланиш қуйидагича содир бўлади. Споралар, шамол, ҳашорат ва ёмғирлар билан тарқалади. Жигарранг чириш юқори ҳароратда сақланиш давомида тез тарқайди ва бевосита бир- бирига узатади. Зангори чириш. Зангори чириш уруғли мевада баъзида учраб туради. Уларнинг олмадаги қобиқ оч жигаррангини ўзгаришини, кейин меваларни эти юмшашида оқ кулранг валикли моғор пайдо бўлади ва улар зангори рангли калонкали спораларни ташийди. Қўзғатувчи эзилган меваларни зарарлайди, чириш сақлаш муддатидан ўтиб қолганда тушади, зангор чириш конидия орқали юқади, у доғлар орқали мева этига ўтади ва бошқа механик зарарланишлар орқали ҳам ўтади.

www.arxiv.uz Айниқса, моғор хиди ёқимсиз бўлиб, зангор чириш билан боғлиқдир. Пенициллин турли хил субтракторларда ривожланади. Омборлар деворларида ва хом ашё қадоғида ҳам улар ривожланиши мумкин. Асосан зангори чириш цитрусларни зарарлайди, аниқроқ қилиб айтганда, зангори чириш қўзғатувчилар ҳамма замбуруғлар ҳисобланади, лицилий ва споралар зангори рангда бўлади. Улар сабзавотларни ҳам зарарлайди. Кулранг чириш. Кулранг чириш ўсимликларни турли хил қисмини зарарлайди ва кўпчилик маданий қисмларни ҳосилини пасайтиради. Қузғатувчи юқори қисмида тарқалган бўлиб, у кулранг ўсимта узунлиги 1-2 мм, ёғочнинг тирқишларида спора ташувчилар ҳам ҳар хил қиёфада бўлади. Зарарланган мевалар жигарранг кўринишда қурийди, мумиёланади. Табиатда замбуруғлар тезда тарқалади ва юқори намликда, юқори ҳароратда тезда ривожланиб кетади. Кулранг чириш қулупнай билан узумга катта зарарлайди. Лекин замбуруғ фойдали ролни ҳам ўйнайди, юлагародный гилни қўзғатувчи узумда белгиланган климатик шароитда содир бўлади. У олмаларда, бутоқларда учраб, олмани тезда қуритади ва узумлар изюминка кўринишида бўлади. Таркибида юқори шакар миқдори борлиги билан ажралиб туради. Олманинг благародный чиришидан қимматли ҳушбўй вино тайёрланади. Олмали чириш – фитофтора ( 32 -расм). Фитофтора сурункали касалликларни ташувчилари бўлиб, у уруғли меваларни зарарлайди. 32 - р асм. Мевали чириш (Monilia tructigena) а- замбуруғ билан зарарланган олма; б- олма ҳужайра- ларидаги замбуруғ конидийлари ва мицелийлари. Зарарланган жойи тенг тақсимланади, соғлом хом ашёдан ажралиб туради, мева ва сабзавотлар қобиғида шоколад жигарранг-қизил доғлар кўринишида бўлади. Доғлар сувли консистенцияга эга. Намлик юқори ҳавода

www.arxiv.uz зарарланган қисмида оқ ясси ўсиш мицелияси ҳосил бўади. Мева ва сабзавотлар ичи жигарранг, қобиғи томирлар ва ўзаги ўта тўқ рангда бўлади. Касаллик тезда тарқайди. Зарарланган хом ашёлар катталашади, бутунлай эса кесилган дарахтларда ҳам мевалар маълум вақт ўзини шаклини сақлайди. Чириш қўзғатувчиси мевали дарахтларни ҳам зарарлайди, ёқасимон чиришни ҳосил қилади. Қулупнайда замбуруғлар пўстлоқ чиришини ҳосил қилади. Резина ёки терисимон кўринишдаги зангори олмаларни зарарловчилари деган номни олган. Агар мевалар етилиш олдидан касалланса, улар юмшаб қолади ва нордон таъмга эга бўлади. Бошқа кўринишдаги фитофтора оилалари кўп уруғли меваларни зарарлайди, айниқса картошкани. Чириш асосий қўзғатувчилар йилдан йилга жуда катта зарар кўрсатади, микроорганизмлар мева дарахтларигап таъсир кўрсатади ва уларни бузади. Етилган меваларни ташишни ва сақлашни яхшилаб ўрганиб олинади. Ажратилган меваларда баъзи пайтда жилни қўзғатувчилари алоҳида тўпланиши юз беради, асосан ҳимоя системаси кўзсиз бўлади ва сақлаш давомида ичига микроорганизмлар тушади. Уруғли мевалар кўп мамлакатларда мўътадил иқлимли зоналарда асосан мевали дарахт ҳисобланади ва жахон бозори товарида узумдан кейинги ўринда туради, улар чиришни қўзғатувчилари билан зарарланади. Фақат замбуруғлар орасида уни 42 тури кўрсатилган ва тури кўпдир. Уруғли мевалар совуқда сақланади ва психрофил кўринишида учрайди. Ҳар хил навли меваларга касаллик ҳар хил таъсир ўтказади. Нокни зарарловчилар ўша қўзғатувчилар ҳисобланиб олмадагидек, лекин таркибида шакар миқдорини кўплиги учун у касалликка таъсирчандир (чидамлидир). 7 олманинг мустаҳкамлаш қобилияти оз бўганлиги ва енгил яраланишида асосан замбуруғ касалликлари таъсир кўрсатади, у маълум бир вақт сақланади. қулупнай мевасида кулранг моғор ва хўл чириш ривожланади. Мевалар ифлос кулранг жифалар билан ўраплиб қолади. Улар кулранг ва қора рангда бўлади. қулупнай фитофтора замбуруғи билан зарарланади ва у терисимон чириш ҳосил қилади. Малинадаги замбуруғлар тўқ ливнаво зангори ва мецилийни ҳосил қилади. замбуруғ узумга хам зарар келтириши мумкин. Узум мевасида баъзида ачитқилар учраб туради. Бир томнодан узум ва мевалардан вино тайёрлаш мумкин, бошқа томондан эса у қониқарсиз ролни ўйнайди. Узум бошлари ўз-ўзидан бижғийди. Мевалар чиқиндиларидан спиртни ҳиди келади. Янги меваларни бузувчи микробларга қарши чоралар. Кўпчилик қўзғатувчилар меваларни таркибини бузиш учун дарахтда мевалар етилиш даврида тушади.

www.arxiv.uz Ўсимликларни ҳимоя қилишда касаллик қўзғатувчилар ва бузувчиларга қарши ҳимоя воситалари ёрдамида пуркаш ва чанглаш орқали кураш ўтказилади. Кимёвий ўсиш билан зараркунандаларга қарши кураш фақат ҳосилдорликни ошириб қолмай, балки уларни сифатини яхшилайди, мустахкамлигини оширади. Меваларни йиғиб-териб олишда уларни табиий ҳимоя системасини зарарланишига йўл қўймаслик керак. Қулапнай ва гилосни банди билан узиб олиш керак. Меванинг қобиқ қисмини бузилиши микроорганизмларни киришига йўл очиб беради. Бу эса олма ва нокка боғлиқдир. Хўраки узумни йиғиштириб олинганда банди билан узилади. Бу уни ҳимоя воситасини сақлашни таъминлайди. Меваларни яхши қадоқламаслик ва ташишидаги йўл қўйилган хатолар натижасида унга микроорганизмлар тушади. Меванинг кўриниши қадоқланган хом ашёга мос бўлиши керак. Мустахкам олмаларни ташишда ва нокни ташишда бир неча қатламларда қадоқланади. Асосан битта қоғозда қилинган маъқул. Пластмасса ва картонли тара охириги пайтда қулупнай учун камдан-кам фойдланилмоқда. Упаковкали хом ашёлар иложи борича бир марта қабул қилинади. Қайтарилган упаковкалар микроорганизмлар билан қаттиқ зарарланган бўлиб, у албатта дезинфик-цияланади. Меваларни ташиш масофаси имкони борича қисқа бўлиши керак. Асосий имконият сақлашдаги йўқотишни камайтириши ва совутиб сақлашда намоён бўлади. Паст ҳароратда қўзғатувчи чириш ривожланишини секинлантиради. Меваларни тақсимлашда истеъмолга яроқсиз қисми олиб қолинади, касалланганлари ва зарарланганлари ташлаб юборилади. Ўртача катталиклардаги микробларга мевалар чидамлидир. Меваларни саралашга эътибор бериш керак. Тез ва секин етилувчи меваларни бирга сақлашга йўл қўйилмайди. С ақланиш жойига мевани жойлаштиришдан олдин яхшилаб тозаланади ва чириш қолдиқлари йўқотилади. Саноат иншоатларида сақлашда кимёвий воситалар ишлатилинади, яъни дез и нф е кцияланади. Меваларни сақлашда ҳарорат муҳим роль ўйнайди. У пасайиши билан чиришни қўзғатувчилари ривожланиши мумкин. Шунинг учун меваларни паст икки – беш ҳароратда сақлаш керак. Ҳаво ҳарорати ва унинг намлиги катта аҳамиятга эга. Ҳаводаги намлик 85% бўлганда микроорганизмлар ўсмайди. Меванинг мустаҳкамлигини сақлаш жойидаги атмосфера, кимёвий таркиби катта аҳамиятга эга. Сақланадиган жойда О 2 бўлиши ва СО 2 ушлаб туриши микроорганизмларнинг ўсиши ва спораларни кўпайиб кетишига йўл қўймайди.

www.arxiv.uz С ақлашни доимий назорат қилиб туриш ва мевалардан чириш топилса, меваси билан олиб ташлаш, бошқадан жойлаштириш ёки меваларга бошидан ишлов бериш керак. Бу эса кўп йўқотишни олдини олади. Сабзавот микробилогияси Мева ва сабзавотларнинг озуқавий қиймати таркибида витамин ва минерал мода тутиши билан баҳоланади. Мева ва сабзавотлар кам коллорияли бўлиб, у кам миқдорда углеводлар, ёғ ва оқсиллар ушлайди. Мева ва сабзавот таркибида целлюлоза мавжудлиги жуда муҳим бўлиб, у инсон организмида ичак фаолиятини яхшилайди. Мева ва сабзавотлар истеъмол қилиш аҳоли жон бошига 100кг, 80кг ли янги кўринишда бўлади. Мева ва сабзавотларнинг ҳолати қуйидагича: мева ва сабзавотлар ички қаватлари микроорганизмлардан холи бўлиб, юқори қаттламида кўп микроорганизмлар учрайди, улар сабзавотларга тупроқ орқали ўтади. Уларни шамол, сув ва хашоратлар ташийди. Тасодифан учрайдиган микроорганизмлардан ташқари баъзи бир сабзавотларда микроорганизмлар бўлади ва улар баъзи бир ўсимликларда ҳам учраб туради. Масалан, сут кислота бактериялари қарамнинг баргида бўлиб ва шу ерда кўпаяди; бодрингда ва бошқа сабзавотларда ҳам учрайди. Бактериялар мевалардагига нисбатан кам, кўпроқ сабзавотларда ривожланади, сабзавотларни рН нейтрал марказида бактерияларникига яқинлашади. Мева ва сабзавотлардаги микроорагнизмлар жойлашиши, қисмати, босқич ўсимликларда ўсишига ёрдам беради. 1 см 2 юзада 100 дан млнгача микроорганизмлар ҳужайралари учрайди. Ҳужайрада микроорганизмлар сони баъзида ортиқча тоза сув қуйилганда ортиб кетади. Бу эса ичак таёқчаси ва бошқа касаллик қўзғатувчиларини мева ва сабзавотлари пайдо бўлишига олиб келади. Мева ва сабзавот уларнинг уруғлари тушиши мумкин, бу эса оғир эпидемияга олиб келади. Асосий муаммо мева ва сабзавотларда паразит ташувчилар бўлиб, баъзиларни қайнатиб бўлмаслигидир. Сабзавотларда мевалар каби табиий химоя системада бўлади. Сабзавотларнинг микробли бузилиши. Сақлаш давомида сабзавотлар органик мустаҳкам бўлади. Пишиб етилган маҳсулот қўзғатувчи жил бўлиши мумкин. Мева ва сабзавот сақлашда баъзида уларни бузилишида ферментатив жараён ва микроблар таъсири натижасида параллел боради. Бактерияли чириш. Маҳсулотлар бузилишида биринчи бўлиб, бактериялар роль ўйнайди. Қўзғатувчилар кенг тарқалган бўлиб, бактериал хўл чиришдан қўрқинчилироқ.

www.arxiv.uz Бу бактерияларни ферментлари хом ашё ўсадиган пластинкасини тарқатиб юборади, улар пектиндан тузилган мева ва сабзавотлар асил қиёфасини йўқотади. Озуқавий консистенциясидан ажралади, сок касалликни мева ва сабзавотларнинг соғломлигича ўтади. Сопрофит микроорганизмлар мева ва сабзавот шарбатини ачитиб олиб келади ва шиллиқлар ҳосил қилади. Мевалар сақлашни замбуруғлар бузади. Склерования кўпчилик сабзавот ва меваларни бузади. Сабзи, шолғом, сельдри ва бошқаларни ва жигар ранг ва оқ чириш деб аталади. Ўсимликларнинг зарарланган қисми юмшаб қолади. Оқ доғлар Билан қопланади, мицими замбуруғни номоён қилади ва у кичик ялтироқ томчили сувли томчи кўринишида бўлади. Сўнгра мицими юзасида склероцидлар ҳосил бўлади ва улар қаттиқ қора рангга мицили танаси турли катталик ва тузилишга эгадир. Скеротиниа – сурункали касаллик қўзғатувчиси бўлиб, мицели ёрдамида тарқалади. У сақланиш жойини деворларида ҳам кўпайиши мумкин. Замбуруғлар–хом ашё тубида (ичида) бўлиб, зарарланган сабзавотларни тўқ бинафша рангли мициллий яшириб туради. Меваларни пўстида замбуруғлар бўлмайди, у тоза гифа кўринишида ўсади. Альтурнариа замбуруғи. Бу замбуруғ маҳсулотларни бузилишига олиб келади. Зарарланган қисми ифлосланган кулранг мицелий Билан яшириниб қолади. Замбуруғ кўп ҳужайрали конидияларни ҳосил қилади, у аввал жигарранг қурнишда бўади, кечроқ қора бўлиб қолади. Шунинг учун унинг номи қора чиришдир. Картошканинг хўл бактериал чириши. Хўл бактериал чириш қора оёқчалари Билан боғланган картошканинг пояси қорайган. Қора оёқчада алоҳида ўсимликлар қисми ёки ҳаммаси бирданига нобуд бўади. Агар касалланган ўсимлик картошка тугунига ўтиб кетса у сақланиш учун қуйилади. Қўнғир чириш касаллиги ва нопаразитлар тупроқ бактериялари Билан зарарланган картошка тугмачалари бир неча кун давомида қўлланса ҳид чиқарадиган юмшоқ массага айланади. Хўл чириш иссиқ ва нам ҳавода, ёмон ҳаво алмашинувчидаги шароитда кенг тарқалгандир. Сувли травматик чириш ёки фузариоз. Чиришнинг бу турини қўзғатувчилари картошка тугмаси ичига жамланган териси орқали киради ва картошка намланиб, қора рангга киради. Эзилганда улардан сувли шира ажралиб чиқади. Туганак аста-секин тўлиқ юмшайди. Уни кесилганда зарарланган ва соғлом қисмлари ўртасидаги аниқ чегарани кўриш мумкин. Картошка пояси ва туганакларининг чириши. Ҳар икки касаллик жуда хавфли бўлиб, улар 15-20% гача ҳосилни йўқолишига сабаб бўлади.

www.arxiv.uz Касалликнинг дастлабки белгилари ҳосилни йиғиштирилаётганда кўрина бошлайди. Туганак юзасида бир неча ботиқ кулранг қўрғошин тусли доғлар ҳосил бўлади. Доғлар остидаги тўқималар жигарранг зангор рангига киради. Агар касалланган картошка 18 0 С дан юқори намликда 8 соат сақланса, картошканинг чириган жойлари бошқа микробларни кириши учун дарвоза бўиб ҳисобланади. Картошка пояси ва туганакларини чиришини Phytophthora infestans замбуруғи қўзғатади. Замбуруғ гифалари туганак тўқималарига кириб беради ва уларни қўнғир рангга киритиб ҳалок қилади. Касал туганакларнинг ички қисми қорайиб қолади. Маълум вақт ўтгач улар бошқа микроблар Билан зарарланиб хўл чиришга айланиб кетади. Агар сақланаётган картошканинг 25% зарарланган бўса, сақланаётган ҳосилнинг ҳаммаси йўқотилиши мумкин. Замбуруғ ертўла уюмларидаги тупроқда қолган туганакларда қишлайди. Касалликнинг ривожланиши ва тарқалиши ҳарорат ва намликка боғлиқ. Азотли ўғитларнинг ортиқча миқдори тугунакларни касалликка чидамлилигини таъминлайди. Оқ чириш. Бу касаллик картошкани сақлаш жараёнида 2-3 ойдан сўнг пайдо бўлади. Маълумки, тинч даврининг тугаши Билан бу касаллик ривожланиб боради. Касаллик қўзғатувчи оқ жил Билан тўқималардаги лим.мод. ўртасидаги боғлиқлик бор. Омборхоналарда оқ чириш доимий шамоллатиш натижасида келиб чиқади. Оқ чириш картошкани зарарланган жигарранг чириш Билан зарарлайди. Оқ чириш дастлаб яшириш тарзда ривожланади. Бунда дастлаб зарарланган жойда ипчалар пайдо бўлади ва у ерда бужмайишлар ҳосил бўлади. Мева сиртида бўғиқ оқ, сариқ-оқ баъзан қизил-оқ мицелия валлари тугунаклари ҳосил бўлади. Туганак ичида мицелия таъсири натижасида бўшлиқ ва ёриқлар ҳосил бўлади. Зарарланган туганаклар қаттиқлашади ва уларни майдалаб кукун қилиш мумкин. Оқ жил қўзғатувчиси Sclerotinia sclerotiorum замбуруғи ҳисобланади. Уларнинг алоҳида турлари мицелиянинг рангига қараб ажратилади. Мицетия гифлари туганаклар сиртида ката микдорда ўроқсимон септированный споралар ҳосил қилади. Бу споралар уларни ривожланишининг асосий воситаси ҳисобланади. Чириш қўзғатувчиси бир неча йиллар давомида яшовчанлик қобилиятини сақлаб қолади. Картошка туганакларини чириши – алтернапия. Картошка йиғиштириб олингандан кейин уларнинг сиртида қора доғлар ҳосил бўлади ва катталашади. Касалланган қисми қурийди ва соғ қисмидан ажралади. Зарарланган жой одатда қаттиқ бўлади. Картошка паршаси.

www.arxiv.uz Картошка паршаси бир неча формаларда мавжуд. Қоида бўйича уларнинг актитомицетлар чақиради. Терисида жигарранг ёки бошқа рангли унча катта бўлмаган қавариқлар ҳосил бўлади. Туганак ёқимсиз ер хидини беради. Зарарланиш тупроқда бўлади. Сабзини оқ чириши ( 33 -расм). Сабзи оқ жили Sclerotinia замбуруғи томонидан чақирилади. Замбуруғ гифлари сабзи ичига кириб боради. Илдиз мева сиртида эса пахмоқ пўпанак ҳосил қилади. Бир мунча вақтдан сўнг мицелия сиртида тўқ зич желваки- склероций ҳосил бўлади. Илдиз мева юмшаб бўтқасимон қўнғир бўлиб қолади. Ҳаводаги намликнинг юқори бўлса, ҳатто паст температураларда ҳам касаллик жуда тез соғ илдизмеваларга ўтади ва қисқа вақт мобайнида бутун партияни зарарлайди. 33-расм. Сабзининг оқ чириндиси: а — Sclerotinia замбуруғи билан шикастланиши ; б, в — I склероцияларнинг (ташқи кўриниши ва қирқими) Қуруқ қора чириш. Сабзининг қуруқ қора чиришини алтернария замбуруғи томонидан чақирилади. Қора қуруқ доғлар ҳосил бўлади ва булар қора қуруқ яраларга айланади. Сабзининг кул ранг чириши. Бу касаллик сақлаш жараёнида содир бўлади. Илдизмева юмшаб намланувчи қўнғир ранга киради. Илдизмева сиртида мицелиялардан тузилган кулранг пўпанак ҳосил бўлади. Илдизмева сиртида кулранг, қуруқ эзилган доғ ҳосил бўлади. Маҳсулот қуруқ жигаррангда бўлади. Маҳсулотда бўшлиқ пайдо бўлади. Бу замбуруғ мицелияси таъсирида содир бўлади. Зарарланган маҳсулот сиртида замбуруғнинг спора ташувчи органи пикнидиялар майда қора нуқталар шаклида ҳосил бўади. Замбуруғ сабзини даладагидаёқ зарарлайди. Сақлашда эса касаллик ривожланади. Сабзининг хўл бактериал чириши. Кенг тарқалган касаллик Sclerotinia sclerotiorum бактериялари чақиради. Бактерияли чириш одатда илдизмеваларнинг бошидан зарарлайди

www.arxiv.uz ва ички қисмларини бутунлай парчалаб, шилимшиқ ёқимсиз хидли масса ҳосил қилади. Лавлагининг марказий чириши. Бу касалликни Phoma betae замбуруғи чақиради. Бу лавлагини бузилишини энг кенг тарқалган туридир. Зарарланиш дастлаб бош қисмдан, сўнгра бутун илдизмевани эгаллаб олади. Зарарланган жойларда эзилган қора доғлар ҳосил бўлади. Сақлашда бу касаллик соғ илдизмеваларга тез ўтади. Лавлагининг чириши. Бу касаллик хўраки лавлагини касаллигининг энг кўп тарқалган тури бўлиб, ҳосилни йиғиштиришда пайдо бўлади. Касалликка музлаган, эзилган бирор механик зарарланган илдизмевалар тез чалинади. Зарарланиш натижасида маҳсулот сиртида қўнғир пахмоқ моғорлар ҳосил бўлади. Маҳсулот эса қўнғир ранга киради. Сақлаш режимларининг бузилиши. Оқ жилини қўзғатувчиси. Сабзининг оқ жилини қўзғатувчиси замбуруғ ҳисобланади. Зарарланган маҳсулот юмшоқ ва хўл бўлиб қолади. Илдизмева сирти оқ момиқсимон грибница билан қопланади. Замбуруғ омборхоналарда тупроқ кесаклари орқали ўтади. Сақлаш жараёнида замбуруғлар кўпаяди ва бошқа илдизмеваларни зарарлайди. Когатлигли. Бу касаллик сақлаш жараёнида қизилча илдизмеваларда содир бўлади. Турли микроорганизмлар комплекси ёрдамида чақирилади. Бу микроорганизмлар заифлашган ёки ўлик маҳсулотларда ривожланади. Касаллик қўзғатувчининг турига қараб илдизмева сиртида турли оқ ранг пушти рангдаги моғор пупунаклар ҳам оч қўнғироқ қора ранггача, қуруқдан хўл консистенциягача ўзгаради. Когатли чириш нотўғри етиштириш, ишлов бериш, транспортировка қилиш ва сақлаш натижасида содир бўлади. Омборлар ҳарорати режимининг бузилиши ва намлик касаллик ривожланишига асосий сабаб бўлади. Лавлагини думчали чириши. Касаллик далада илдизмеванинг коринкаси ва чириши натижасида ҳосил бўлади. Дум қисмига қараб кенгайиб боради. Захарланган қисми юмшоқ қолади, кесганда жуда кўп бактериялар сақловчи томчилар чиқади. Сақлашда грил прогрессланади ва ката йўқотишларни чақиради. Помидорлар фитофторози. Фитофторли замбуруғ ёрдамида чақирилади. Помидорни устки қисмида бўртган жигарранг доғлар пайдо бўлади. Касалланган тўқима оқ жигарранг бўлади. Айниқса, пишиб етилмаган меваларни касалланади. Касалланиш ката йўқотишларга олиб келади.

www.arxiv.uz Помидорларни қора бактерияли доғланиши . Касалланган мевалар қора доғлар Билан қлпланади. Касалликни ривожланиши юқори намликка асосланган. Помидорларни сувли чириши. Меваларни устки қатламида сувли консистенцияланган шаффоф доғлар пайдо бўлади. Эт йўқолади ва суюқ рангсиз, ёқимсиз ҳидли массага айланади. Мева пўсти буришади. Кўпинча пишиб етилмаган мевалар касалланади. Помидорларда қора доғланишни замбуруғлар чақиради. Касалланган меваларда аниқ қорайган тўк юмалоқ эзилган доғлар ҳосил бўади, қора мицелиялар ва алтернагиялар Билан қопланади. Помидорларда кора доғланишни бошқа қўзиқоринлар ҳам чириши мумкин. Улар асосан помидорга меваларнинг банди, ўзаги орқали киради. Ичида замбуруғлар мицелияси ёки қора доғлар концентрли шакл ёки қора ядро ҳосил бўлади. Помидорларнинг жигарранг чириши. Замбуруғ томонидан чақирилади. Букилишни бу кўриниши асосан зангор меваларда пайдо бўлади ва юза қисмида жигарранг доғ ҳосил бўишига олиб келади. Замбуруғларнинг зарарланмаган эпидемияси преодолит қилолмайди, ичига фақат зарарланиш орқали киради. Помидорларни хўл чириши. Турли замбуруғлар Билан чақиради, қайсиси, улар кўпинча трешеналар орқали ёки бошқа зарарланишларда ичига кириб боради. Нам чиринди ҳосил бўлишида дрожжилар ҳам қатнашиши мумкин. Помидорларни фитофтози. Бу замбуруғ билан чақирулувчи барг ва меваларида кенг тарқалган касаллик. Юза қисмида жигарранг доғлар ҳосил бўлади. Кўпинча пишиб етилмаган мевалар касалланади. Касалланган меванинг тўқимаси шаффоф жигарранг бўлади. Касалланиш катта йўқотишша олиб келади. Карам касалликлари . Карамни кулранг чириндиси замбуруғ билан чақирилади. Қайсики, бошқа мева ва сабзавотларни ҳам зарарлантиради. Сақлаш вақтида нам чиринди кўринишида ҳосил бўлади. Қўшимча тўқималарни шиллиқлантиради. Юза қисмидан карамни кулранг пупанак билан қоплайди. Мицелия ва конидия замбуруғлари чақиради. Кулранг чиришни ривожланиши одатда механик зарарланган жойларда ёки баргларни совуқ урганда бошланади, шунингдек замбуруғ бошида жонсиз ёки жуда кучсиз физиологик карам пўстларини зарарлашга қодир. Кейинчалик қўзиқорин тирикроқ пўстини токсинлар билан ўлдиради ва унда ривожланади. Сақлаш даврида кулранг чиринди бошқа карамларга ҳам осон ўтади, шунингдек зарарланиш карамларни бир-бирига алоқсидагина келиб чиқмай, споралар билан ҳаво орқали тарқалади.

www.arxiv.uz Оқ чиринди. Карамни оқ чиринидиси қўзиқорин билан чақиради. Зарарланиш одатда ташқарини қатламдаги барглардан бошланади, қайсики, чирига ва шилимшиққа айланган, барглар орасида эса патасимон оқ замбуруғ ҳосил бўлади. Ривожланиш давомида замбуруғда кўп сонли ҳар хил шакл ва катталикдаги склероциялар ҳосил бўлади. 1 мм дан 3 см гача. Спора ташиши йўқ. Карамни зарарланиши даладаёқ келиб чиқади. Айниқса ёмғирли об- ҳавода. Омборда чириш тез ривожланади. Зарарланган карамлар оз фурсатда чириб кетиши мумкин, қўшни карамлар учун инфекция манбаи бўлиб, сақлаш режимининг бузилиши оқ чириндини ривожланишини кучайтиради. Карам ривоктониози замбуруғ билан чақирилади. Касалланиш одатда карамни кечки навларида ҳосил бўлади, айниқса, кучли ёмғирли йилларда. Касалликни характерли белгиси баргларнинг бўғзидан чиришидир. Баргларида марказий томир атрофида майда, ясси, қорамтир скероцийлар ҳосил бўлади. Зарарланиш жойини ҳам сезиларли шаффоф мицелия пупанаги билан қоплайди. Вақт ўтиши билан карамнинг ташқарисидаги чириган баргларни қуриб, сарғайиб қолади. Касалланиш даладан бошланади. Асосан ёш карамлар чирийди. Инфекция манбаи бўлиб далада қолган ва склероциялар билан зарарланган ўсимликлар бўлиши мумкин. Сақлаш давомида омборхона 1 0 С си қанча юқори бўса, чириш шунча тез прогрессияланади. Шиллиқ бактериоз. Карамнинг шиллиқ бактериозини бактериялар чақиради. Касалланиш далада бошланиши мумкин. Ситр барглари ёки карамнинг ҳамма қисмини чириши ва шиллиқланиши кўринишида учрайди. Кесилганда ўзаги юмшоқ ва ёқимсиз хидли бўлади. Юмшоқ, хўл чириган (моддаларда) тўқималарда шиллиқ ёки ёқимсиз ҳид ҳосил бўлиши шиллиқ бактериозларни силикатлари ҳисобланади. Чиришга биринчи навбатда, йиғиб олишда ёки транспортларда шикастланган, музлаган ёки зараркунандалар билан зарарланганлари юз тутади. Касаллик сабабига яна пишиб ўтиб кетган карамлар сабаб бўлиши мумкин. Томирлардаги бактериоз карамда бактерияларда чақирилади. Бактериялар томир системага вегетация даврида сув орқали киради, барг пластинкасининг чеккасида жойлашган ёки илдиз орқали. Барглар периферийсига томирлардан тарқалиб, бактериялар яхши сезиларли қора сеткалар ҳосил қилади. Бу касаллик Украина, Молдавия, Кранодар ўлкасида ва бошқа жанубий вилояиларда кенг тарқалган. Томирлардаги бактериозлардан зарарланиш нафақат сифатини пасийишига, ҳосилни камайишига ҳам олиб келади. Қора доғланиш (альтернариоз). Карамда замбуруғ билан чақирилади. Зарарланган баргларда катта ёки кичик аниқ сезиларли қора доғлар ҳосил

www.arxiv.uz бўлади. Кам зарарланган жойларда барглар тўкилади ва тешикчалаа ҳосил бўлади. Пиёз ва сариқпиёз касаллиги. Пиёзни кулранг бўйинли (шейковая) чиришини замбуғлар билан чақиради. Чиришни биринчи белгилари тўқималарни юмшаши, пиёз бўйни атрофини буришиши. Кесилганда зарарланган тўқима хира сариқ ва сўлиганга ўхшаш бўлади. Вақт ўтиши билан зарарланиш ичкарига кириб боради. Пиёз бунда бутунлигича зарарланиши мумкин. Пиёзни юза қатлами кулранг моғорсимон конидиали спора ташкили, кейинчалик пупанак ўртасида майда 1,5 мм диаметригача қора еклароцин билан қопланади. Баъзан улар шунча кўп бўладики, текис қора қобиққа айланади. Спора ташувчи пупанак пиёз қобиқлари орасида ҳам пайдо бўлади. Пиёзни зарарланиши йиғиштириш даврида, далада пайдо бўлади. Замбуруғ аввал пастки нобуд бўлаётган баргларда жойлашади ва ундан секин пиёз бўйинчасига ўтади. Ҳосил йиғиштирилгандан сўнг тинчлик даврида касаллик тез авж ола бошлайди, бир ярим икки ойда пиёзни бутунича эгаллаши мумкин. Чиришни янада тез ривожланиши рмборда юқори намлик ҳароратда амалга ошади. Конидий замбуруғи қўшни пиёзларни ҳам зарарлаши мумкин. Пиёз эрта тинч ҳолатдан чиқса, у шунча осон зарарланади, қўзғатилган пўстлоқлар инфекция учун «дарвозаларни» очади. Иккиламчи инфекциялар сезиларли ўрин клеейцлар ўйнайди. Чиришга чидамлиликни сақлашга жўнатишдан аввал ўз вақтида пиёзни қуритишда ҳосил бўлади. Пиёзни сақлаш учун оптимал ҳарорат 0 0 С дан 3 0 С гача ва ҳавони намлиги 75% атрофида бўлади. Пиёзни чириши. Далада қандай учраса, сақлашда ҳам шундай. Қўзғатувчилардан ажратилади – оқ слероциал чириш қўзғатувчиси Botrytis allii ва фузариозлар қўзғатувчиси Fusarium cepae замбуруғларидир. Склероциали чиришда илдизда қўзғатувчининг оқ тўла замбуруғи топилади, вақт ўтиши билан жуда аниқ қора склероцийлар ҳам, замбуруғ споралари ҳосил бўлмайди. Пиёз боши юмшоқ, сувли бўлиб боради ва бутунлай чириб кетади. Фузариозли чиришда пиёзбоши бўғзида оқ ёки оч пушти замбуруғ ва конидиалли спора ташувчи семиз пушти ёстиқчалар ривожланади. Фузариозда чириш кўпинча пиёзни етилиши юқори ҳароратда кетган йилларда бўлади. Омборларда ҳарорат қанча юқори бўса, шунча зарарланган ҳолатда чириш зарарланган пиёзда шунча тез ривожланади. Саримсоқ пиёзда зангори моғорли чириш сақлашда энг кўп тарқалган чеснок касалликларидан бири. Пиёзда кам ривожланади. Қўзғатувчи пенициллаларга мансуб замбуруғ. Касаллик бошланишида алоҳида чеснок

www.arxiv.uz тишчалари енгил сўлиш ҳолига келади, сокли тўқимада майда эзилган сарғиш доғлар эса аввал шаффоф, оқиш, кейин зангор моғорсимон пупунак замбуруғ ва спораларни қўзғатувчиси акс эттиради. Касаллик ички тишчаларга тарқалади ва буришади. Қоронғилашиб ва сўлишиб бошлайди. Зарарланган маҳсулот юмшоқ массага айланиб қолади. Ташқаридан пучга ўхшайди. Сақлаш учун келтирилган чеснок 2-3 ойдан сўнг ёппасига зарарланади. Касаллик асосан сунъий совутилмайдиган омборларда, намлик юқори бўлган ерларда, механик зарарланиш олган чеснокларни музлатилганда тез ривожланади. Зангори моғор касаллигини олдини олиш учун чеснок режим бўйича яхшилаб қуритилади, керакли ҳарорат ва намлик билан таъминлаши керак. Пиёз ва саримсоқ пиёзнинг қора моғорсимон чириши асперигез замбуруғи ёрдамида чақирилади. Асосан пиёзни юқори ҳароратли ва ёмон шамоллатилмаган омборларда сақланганда ривожланади. Касалланган пиёзлар юмшайди, шарсимон спора ҳосил қилувчи замбуруғлар пўстлари орасида қора шилимшиқ масса ҳосил қилади. Қора моғор билан яхши қуритилмаган, яхши пишмаган пиёзлар касалланади. Пиёзни сақлашда қуруқ шароитларда ва паст ҳароратларда касаллик секин ривожланади. Қўшни пиёзларга касаллик тўғридан – тўғри ёки ҳаво орқали споралар орқали ўтади. Шунга ўхшаш касалликларни бошқа замбуруғ ҳам қузғатади. Саримсоқ пиёз бактериози – бир неча бактерия турлари ёрдамида чақирилади. Саримсоқ тишчаларида сақлаш даврида чуқур жигарранг яралар ёки йўллар пайдо бўлади. Зарарланган маҳсулот тишчалари сариқ шаффоф рангга киради, музлатилганга ўхшаб қолади. Саримсоқдан чиринди ҳиди келади. Яхши пишмаган, яхши қуритилмаган, сақлаш режими бузилган саримсоқ пиёзлар касалланади.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557. 9. Производство атибиотиков /Под. ред. С.М. Новешини и др. М., 1970. 10. Хакимова Ш.И . «Шаробчилик микробиологияси». Тошкент. ТКТИ. 2001. 11. Абдуллаев Р., Сафаров К., Аҳмедов Й., Асомов Д. Ўсимликлар биохимиясидан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1994. 12 . Гариев Б.Г. Микробиологиядан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1985. 13. Давронов Қ.Д,. Хўжамшукуров Н.А. Техник микробиология – маъруза матнлари. Тошкент-2003 ТошДАУ. 14. Фёдоров.М.В. Микробиология. Тошкент «Ўқитувчи техник микробиология. Тошкент. 2003.» 1966. 15. К.А. Мудрецова-Висс. Микробиология. М.: «Экономика». 1978. 16. Вербина Н.М., Каптерева Ю.В. Микробиология пищевых производств. М, ВО «Агропромиздат». 1988. 17. Асонов Н.Р. Микробиология. Москва . ВО «Агропромиздат» 1989. 18. С .В.Нецепляев. А.Я Панкратов. «Лабораторный практикум по микробиологиии пищевых продуктов животного происхождения» М., Агропромиздат 1990. 19 . Заварзин Г.А. Введение в природоведческую микробиологию. Книжный дом Университет, 2001, -С.256.

Похожие

Саноат микробиологияси

Ем-хашак, сув ва ҳаво микробиологияси

Сабзавотлардан тайёрланадиган махсулотлар микробиологияси

Мевалардан ишлаб чиқарилган махсулотлар микробиологияси

Мева ва уруг заракунандалари ва уларга карши кураш чоралари