Эволюцияни харакатлантирувчи омиллар - Биология - Рефераты

Эволюцияни харакатлантирувчи омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

436 KB

Эволюцияни ҳаракатлантирувчи омиллар Режа: 1. Яшаш учун кураш ва табиий танланишни тажрибада ўрганиш 2. Яшаш учун курашни математик йўл билан ўрганиш 3. Яшаш учун кураш формалари 4. Табиий танланиш — эволюциянинг асосий омили 5. Табиий танланишнинг самарадорлиги ва таъсир этиш тезлиги 6. Табиий танланиш формалари 7. Табикй танланишнинг ижобий роли 8. Жинсий танланиш 9. Мослакиш — табиий танланиш катижаси эканлиги 10. Мосланиш хиллари

Эволюцион таълимот ғалаба қилгандан кейин 40 йил мобайнида эволюцияни ҳаракатлантирувчи омиллар олимлар томонидан Дарвин сингари чуқур ва атрофлича ўрганилмади. Оқибатда фанда яшаш учун кураш ва табиий танланиш ҳақиқатдан ҳам табиатда рўй беришини исботловчи аниқ ва етарли далилларга эга бўлинмади ва бу соҳада фақат билвосита муло-ҳазаларга асосланилди, холос. Эволюцион таълимотнинг келгуси ривожи аввал эволюция жараёнининг асосий қонунларини, уни ҳаракатлантирувчи кучларни ўрганиш даражаси билан белгиланди. Шу сабабли XIX асрнинг охири XX асрнинг биринчи ярмида тирик табиатдаги яшаш учун курашни ва та-биий танланишни ўрганишга бағишланган кўпгина кузатиш ва тажрибалар олиб борилди. 1. Яшаш учун кураш ва табиий танланишни тажрибада ўрган и ш XIX — XX асрларда Европа мамлакатларининг саноат марказларида тарқалган кўп капалакларнинг қорамтир рангга кир-ганлиги маълум бўлди. Европада тангача қанотлиларнинг 70 дан ортиқ тури шу йўналишда ўзгарди. Бу ҳодисанинг сабаби қайин одимчиси — Biston bitularia да айниқса яхши ўрганилди. 1848 йили дастлаб Англиядаги Манчестер шаҳри атрофида мазкур капалакнинг қорамтир нусхаси топилди. Саноат марказларида фабрика ва заводлар кўпайиши билан дарахтлар ва тупроқ жуда кўп қурум зарралари қоплана бошлади. Натижада дарахтларнинг шох-шаббаси қорамтир рангга кира бош-лайди. Бу ҳодиса дарахтлар пўстлоғида яшайдиган лишайник-ларнинг кўплаб нобуд бўлишига олиб келди. Бундай шароитда мутацияга учраган қорамтир капалакларнинг яшаб қолиши, оқиш рангли капалакларнинг қушлар томонидан нобуд қилини ши табиий. Шундай қилиб илгари сийрак бўлган қорамтир капалаклар, кейинчалик саноат марказларида кўпайиб, оқ формасини сиқиб чиқара бошлади.

Олиб борилган кузатишлардан ҳашаротхўр қушлар саноат марказларида оқ капалакларни, у ерлардан узоқроқ жойларда қорамтир капалакларни тутиб ейиши маълум бўлди. Ҳозирги вақтда Англияда қайин одимчиси капалагининг 2 хил формаси мавжуд. Типик формадаги капалак популяциялари мамлакат-нинг шарқидаги қншлоқ хўжалик районларида, қорамтир фор-маси эса ғарбдаги саноат марказларида кенг тарқалган. Гене- тик тадқиқотлар капалакларда қорамтир ранг доминант генига боғлиқлигини кўрсатди. Бу типик оқ форма билан қорамтир-меланистик форма чатиштирилганда, қорамтир форманинг до-минантлик қилишида аниқланди (30-расм). Кеттлуэлл саноат марказларида қайин одимчиси капалаги- нинг қорамтир формалари кўплаб учрашига сабабчи омилни Типик оч тусли форма Меланистик форм аниқлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. У олиб борган кузатишларга кўра, баъзи қушлар (узунқуйруқ, фотма- чумчуқ, деҳқончумчуқ, қораялоқ, қизилқуйруқлар) қурум босган жойлардаги қайин одимчи капалагининг оқ фор-маларини қорамтир форма-ларга нисбатан 2 мартаданор-тиқ, аксинча, қурум босмаган жойларда қора формаларни оқ формаларга нисбатан 2,9 марта кўп қириши маълум бўлди. Капалаклардаги индустри-ал меланизм ҳодисаси Англиядан ташқари, Бельгия, Поль ша, Чехословакия, Канада ва Америка Қўшма Штатлари-нинг саноат марказларида ҳам ўрганилмоқда. Систематиклар, генетиклар, эволюционистлар. Қайин одимчисинйиг типик ва иштирокида 100 иил мобаини- ҚОрамтир — меланистнк формалари сони. да олиб борилган анализ ту-файли янги белгининг вужуд-га келишида яшаш учун курашнинг ижодий роли исботлаб берилди.

Шунга ўхшаш, Шимолий Американинг Эра оролларидаги кўлларда учрайдиган сариқ илон популяциясидаги микроэво-люцион ўзгаришлар ҳам ўрганилди. Бу ороллардаги сариқ илонлар танасидаги, кўндаланг чизиқларнинг кўринишига қараб А, Б, В, Г типларга бўлинади. Сариқ илоннинг А типи оқ тусли бўлиб, кўндаланг чизиқлари бўлмайди, Г типида бу чи-зиқлар жуда яхши ифодаланган. Б ва В типлари оралиқ фор-ма ҳисобланади. Кўл атрофида Г типидаги сариқ илонлар кўп. Оролда эса А, Б, ва В группадаги илонлар учрайди. Илонлар нинг урғочилари уруғлангандан сўнг, уларнинг насли ўрганил-ганда, ёш илонларда катта илонлар танасидаги ҳамма ранглар учраши аниқланди. Лекин ёш ва вояга етган сариқ илонларни таққослаш уларда кўндаланг чизнқларнинг тар^алишидаги фарқни кўрсатиб берди. Олинган маълумотларга кўра, ёш илон-ларга нисбатан вояга етган илонларда А ва Б типлари кўп учраши аниқланди. Бу оролдаги илонлар эмбрионининг сўнгги даврда танланиб қирилиши оролдаги оҳак қояларга боғлиқли-ги маълум бўлди. Бу жойларда кўндаланг тарғил чизнклари бўлмаган оқиш формалар кўпроқ сақланади. Кўндаланг тарғил ранг кўлга яқин ботқоқ жойларда ҳимоя вазифасини ўтайди ва уларни душманлар пайқамайди. Шунга кўра, оролда кўндаланг тарғил формалар сони кўндаланг — тарғилсиз форма-ларга нисбатан 4 марта кам бўлади (31-расм). Энди полимор-физмга эга бўл-ган популяцияларда яшаш учун кураш қандай боришини анализ қилиш учун 2 та мисол билан танишамиз. 50—60-йилларда генетик-лар ва медиклар биргаликда Африка, Ҳиндистон, Туркия, Греция, Исроил ва бошқа мамлакат-ларда одамда уч-райдиган ўроқсимон анемия касаллиги-нинг тарқалишини ўргандилар. Бу ка-салликда эритро-цитлар ўроқсимон шаклга кириши туфайли кислородни ташиш қобилияти пасаяди. Натижада репессив гомозигота формалар 2 ешга етмасдан нобуд бўлади.

Яшаш учун кураш, табиий танланиш аёвсиз таьсир этиб турган вақтда бу ген популяциядан тамомила йўқолиб кетиши керак эди. Лекин Африка маҳаллий аҳолисининг 20%, АҚШ ва Бразилия негрларининг 8—9%, Ҳиндистон, Туркия, Греция ва Исроилнинг баъзи районларида аҳолининг 10—15% бу ген бўйича гетеро-зигота эканлиги маълум бўлди. Бу леталь ген табиатда шунча юқори концентрацияда сақланишига сабаб нима? Уроқсимон анемия гени кишиларни безгак касаллиги билан оғримасликка олиб келиши аниқлангунча бу масала номаълум эди. Табиий танланишда ўроқсимон анемия генининг популяцияда сақла-ниб қолганлигига асосий сабаб бундай генга эга одам безгак касаллигига чидамлилиги билан изоҳланади. Узгарган муҳит шаронтига мосланишда яшаш учун кураш қандай роль ўйнаши каламушлар, ҳашаротларнинг ҳар хил заҳарли моддаларга, микроорганизмларнинг анти-биотикларга мосланиши-да ҳам кўзга яққол ташланади. Ҳар қандай химиявий заҳарларнибир неча йил қўлланиш туфайли, уларнинг самараси йилданғйилга камайиб кетиши тобора маълум •бўлмоқда. Масалан, 1944 йили варфорин заҳари жуда кичик дозада қўлланганда каламушлар популяцияси ёппасига за-ҳарланиб нобуд бўлган эди. Ҳозир эса каламуш-лар варфоринни ҳеч қан-дай талофатсиз истеъмол қилади. Каламушларнинг варфоринга нисбатан чи-дамлилигининг ортиши яшаш учун кураш ва та-биий танланиш натижасидир. Бу табиатда тасо- дифий заҳарга чидамли Лппмяпяпнинг рякпяниб формаларнинг сақланио қолиб, кейинчалик тарқалиб кўпайиб кетиши оқибатидан бошқа нарса эмас (32-расм). Шунга ўхшаш ҳодисани зарарли ҳашаротларда ҳам кўриш мумкин. Одатда, популяция ичидаги ҳашаротларнинг заҳарли моддаларга чидамлилиги бир хил эмас. Бундай хилма-хиллик популяциянинг заҳарли моддаларга нисбатан

чидамлилигини оширишда асосий замин бўлиб хизмат қилади. Заҳар қўлла- нилгандан сўнг фақат чидамли формалар сақланиб қолиб кў-паяди ва уларнинг сони орта бориб, натижада мазкур терри-торияда заҳарга чидамли популяция шаклланади. Табиатда пашша ва дрозофила устида олиб борилган тажрибаларда ДДТ қўлланиши ҳашаротларнинг 4—7 бўғинидаги танланишда за-ҳарларга чидамлиликни 100 мартадан кўп оширганлигини кўр-сатди. Микроорганизмлардаги антибиотикларга қарши чидам-лиликнинг ортиши ҳам шундай вужудга келган. 2. Яшаш учун курашни математик йўл билан ўрганиш Яшаш учун курашда организмларнинг нобуд бўлиш тезлиги ва рақобат жадаллиги бир қанча омиллар билан белгиланади. Агар шу смилларнинг айримлари эътиборга олинса, яшаш учун курашга миқ дор жиҳатдан баҳо бериш мумкин. Чунончи, организмларнинг яшаш учун курашда нобуд бўлиш жадаллиги (е) қуиидаги: l = = формула билан аниқланади. Бу ерда: т — организмларнинг дастлабки тухуми, зиготаси (муртаги) сонини; к — нобуд бўлган организмлар сонини; п — жинсий жиҳатдан етилган организмлар сонини ифодалайди. Организмларнинг нобуд бўлиш жадэллиги айримларининг нобуд бўлиш эҳтимоллиги билан ҳам аниқланади ва бунда l = – r = формуладан фойдаланилади. Лекин бундай усул билан аник-лаш жуда нисбий ҳисобланади. Популяциядаги ҳар бир организм ва улар гуруҳларининг нобуд бўлиш даражаси аввал уларнинг мослани-шига боғлиқ. Яшаш учун курашда организмларнинг нобуд бўлиши жа-даллигини аниқ ифодалаш учун нобуд бўлиш коэффициенти (S) дан фойдаланилади ва у

билан бир хил миқдордаги бош-ланғич муртаклардан келиб чиққан икки гуруҳ организмлар бир хил шароитда яшаганда нобуд бўлган организмлар фарқи аниқланади. Унда тубандаги формуладан фойдаланилади: L ( A )= ; у ҳолда: l ( B ) = + S га тенг бўлади. Танлаб олинган А ва В вариантларнинг нисбий мосланиши (/) шу вариантларга мансуб организмларнинг ўхшаш шароитда бир хил миқдордаги бошланғич организмлардан риғожланганларига нисбатан олинади ва у f = =1+S формулага мувофиқ аниқланади. Ўхшаш шароитда тенг вариантларнинг тенг миқдордаги аждодларидан ҳосил бўлган авлодларнинг яшаб қолишвдаги нисбий фарқ селекция коэффициенти деб аталади. Чунончи, В вариантда п авлод яшаб қолган бўлса, у ҳолда А вариантда шу шароитда п+nS авлод яшаб қолади. nS фарқи организмлзрнинг умумий соянга нисбатан селекция коэффициенти ҳисобланади. У А ва В варилнтлар кўпайишидаги фарк; сифатида ҳам аниқланади. Кўпайишдаги эҳтимоллик яшаб қолган организмларни бошланғич организмларга таққослаб аниқланади ва бу михдор нобуд бўлганлар эҳтимоллигига қўшимча бўлиб, = l – га тенг бўлади. Кўпайишдан эҳтимоллик фарқи: = = S га тенг. Эволюция жараёни учун пойганинг актив шакли, яъни ин-дивидларнинг ҳаётий воситаларидан фойдаланиш соҳасидаги пойганинг шиддатлилиги

алоҳида аҳамиятга эга. У мазкур биогеоценоздаги организмлар сонини қулай ҳаёт ресурслари запасига нисбатан характерлаб беради. Биогеоценозда кам уч-райдиган организмлар варианти миқдор жиҳатдан қанча кўп бўлса, улар орасидаги шиддатли тўқнашувлар ҳам шунча кучли бўлади. Ҳар қандай шароитда яшаш учун кураш маълум биогеоценоздаги популяция индивидларининг кўплаб нобуд бўли-шига ва табиий танланишга олиб келади. Бинобарин, табиий танланиш яшаш учун кураш билан узвий боғлиқдир. 3. Яшаш учун кураш формалари Илгари қайд қилиб ўтилганидек, Дарвин яшаш учун кураш деганда, жумладан, организмларнинг чексиз даражада урчиш-га интилиши ва унга муҳитнинг абиотик ва биотик омиллари-нинг кўрсатган қаршилигини ҳам тушунган. Одатда, организм-лар активлиги урчишдаги потенциал имкониятларга мос келув-чи геометрик прогрессияга қараб белгиланади. Лекин бу И. И. Шмальгаузен таъбири билан айтганда, табиий шароитда-ги ҳақиқий «ҳаёт босими»ни ҳамда унда у ёки бу хил орга-низмларнинг тутган ўрнини аниқ кўрсатмайди. Масалан, биогеоценозда йилда битта ёки миллионта тухум қўядиган организмларнинг аҳамиятини урчишнинг геометрик прогрес-сиясига асосланиб тушунтириш мумкин эмас. Бу ўз- ўзидан, насл қолдириш — организмлар активлигининг бир формаси экан- лигидан далолат беради. Эволюция жараёнида организмлар урчишидаги потенциал имконият маълум роль ўйнайди ва у эътиборга олиниши керак. Бироқ яшаш учун курашда популя-циянинг активлиги ундаги жинсий жиҳатдан етилган организм-лар сони билан ўлчанади. Дарвиннинг яшаш учун кураш тушунчаси мазмун жиҳатдан жуда мураккаб, хилма-хил таркибий қисмларга эга, чегараси ноаниқ тушунчадир. Яшаш учун кураш ибораси ноаниқлиги учун бир неча марта танқид остига олинди.

Шунга қарамай, унинг таркибий қисмларининг ўзаро муносабатлари эътиборга олинса, у ҳолда бу тушунча табиий танланишни таъминлайди-ган ва йўналтирадиган ҳаёт динамикасини тўғри акс эттира олишига шубҳа қолмайди. Дарвиндан сўнг яшаш учун кураш иборасини бошқа бирор тушунча билан алмаштиришга уринишлар бўлди. Чунончи, унинг ўрнига элиминация (қирилиш) тушунчасини ишлатиш афзал кўрилди. Фанга Тимирязев ва Морган томонидан кири-тилган мазкур термин нисбатан конкрет бўлса ҳам, Шмальгау-зен таъкидлашича, у Дарвиннинг яшаш учун кураш тушунчаси доирасини анчагина торайтиради. У яшаш учун кураш тушун-часи сингари динамик эмас ва организмлар активлигини ин-кор этиб, уларни пассив объектларга айлантириб қўяди. Дар-виннинг яшаш учун кураш тушунчасида организмлар активли-ги таъкидланади ва у биогеоценоз компонентларининг ўзаро мураккаб муносабатлари жараёнида амалга ошади. Шунга қарамай, элиминация термини яшаш учун кураш билан бир қаторда фанда цўлланилади. Тирик табиатда организмлар элиминацияси икки формада рўй беради: 1) умумий элиминация ёки тасодифий нобуд бўлиш; 2) сайланма элиминация. Умумий элиминацияда органнзмларнинг нобуд бўлиши тасодифий бир ҳодиса ҳисобла-нади. Чунки бунда ҳаёт ва ўлим масаласи организмларнинг индивидуал хоссалари билан изоҳланмайди. Организмларга таъсир этувчи тасодифий омилларга йиртқичлар, паразитлар юқумли касалликлар, температура, абиотик муҳитнинг бошқа тасодифий ўзгаришлари киради. Умумий элиминация доимий ёки даврий (ёғингарчилик, қурғоқчилик қаттиқ совуқ, йирт-қичлар сонининг ортиши, юқумли касаллик қўзғатувчилар учун шароит қулай) бўлиши мумкин. Албатта, элиминациянинг бу формасида организмларнинг нобуд бўлиши табиий танланиш билан боғлиқ эмас, деб

тушунтириб бўлмайди. Бунга асосан сабаб кўп сонли организмлар авлодида айрим формаларнинг яшаб қолиши кам сонли организмлар авлодига қараганда кўп имкониятларга эга бўлишидир. Шунга кўра, табиий танланиш кўп насл берувчи авлодларнинг сақланиб қолишига томон йў-налган. Эҳтимол табиий танланишда қайд қилинган йўналиш бўйича кам ҳимояланган, лекин кўп насл қолдирадиган организмлар (протистлар, коловраткалар, майда қисқичбақасимон-лар, кўп ҳашаротлар) келиб чиққандир. Умумий элиминация максимуми организмнинг ҳар хил ёшида содир бўлиб, танланиш йўналишига таъсир кўрсатади. Чу-нончи, организмлар вояга етган ҳолда умумий элиминацияга кўплаб учраса, у ҳолда ривожланишнинг вояга етиш босқичи қисқариб, унинг ўрнига онтогенезнинг личинкалик босқичи узаяди. Кўпроқ личинка ҳолида умумий элиминацияга учрай-диган кўпчилик организмларда ривожланишнинг вояга етиш муддати узаяди. Бу ҳодиса кўп чувалчанглар, моллюскалар, игнатерилилар, балиқлар, амфибияларда намоён бўлади. Усим-ликлар орасида тасодифий нобуд бўлиш ҳодисаси уруғи кам озиқ запасига эга турлар (мураккабгулдошларнинг кўпчилик турлари) да кўзга яққол ташланади. Сайланма элиминация, одатда, бевосита билвосита, доимий ҳамда даврий ҳолда турли ёшда юз беради ва бунда теварак-атроф муҳитига мослашганлар яшаб қолади. Сайланма элими-нация организмлар орасида индивидуал фарқ мавжуд бўлгунча давом этади. Бевосита элиминацияда организмлар муҳит- нинг абиотик ва биотик омилларининг бевосита таъсири туфайли нобуд бўлади. Бу жараёнда бевосита таъсирга чидайдиган организмларгина яшаб қолади. Билвосита элиминацияга асосий сабаб ҳар хил касалликлар, интенсив рақобат, организмлардаги физиологик ўзгаришлар туфайли уларнинг

кучсизланиши ва насл қолдиришининг паса-йиши, кўпайишининг эса бартараф қилинишидир. Кучсизланиб қолган организмларнинг яшаб қолиши кўпроқ мосланиш натижасидир. Бу элиминацияда табиий танланиш кам насл берувчи, лекин мураккаб мосланишга эга организмларнинг сақланиб қолишига томон йўналган бўлади. Эволюция жараёнида индивидуал элиминациянинг оилавий ва группавий элиминация билан бирга бориши катта аҳамиятга эга. Табиатда кўпинча бир жуфт организмнинг барча насли генетик жиҳатдан бир хиллиги туфайли улар кўплаб нобуд бўлади: Бу мосланишдаги камчиликлар ёки афзалликлар бир жуфт организмнинг барча наслига тарқалишидан дарак беради. Оилавий элиминацияда танланиш ҳимояланиш ва насл учун ғамхўрлик қилиш мураккаб мосланишга эга формаларни сақлаб қолишга қаратилган бўлади. Бу группавий элиминацияда ҳам кенг кўламда амалга ошади. Бирорта организм гуруҳининг прогрессив ривожланиши сайланма индивидуал элиминация билан белгиланади. Популяциядаги генетик жиҳатдан фарқ қилувчи организм-лар орасида ҳаётий пойга рўй берганда сайланма элиминация намоён бўлади. Шундагина яшаш учун курашнинг ижобий то-мони билинади, чунки бунда организмларнинг активлкги ор-тади. Ҳаёт пойгаси группа ичидаги, оилалараро, группалараро организмлар ўртасида содир бўлиб, эволюция жараёнида ҳар хил аҳамиятга эга. Группа ичидаги ёки индивидуал ҳаётий пойга. одатда, популяциядаги айрим индивидлар орасида рўй беради. У актив ва пассив бўлади. Актив пойга кенг маънода озиқ-овқат учун, жинсий қўшилиш даврида юз берадиган рақобатда ўз ифодаси ни топади. Натижада танланиш ихтисослашган озиқланишни,' изчил моддалар алмашинувини белгилайдиган морфологик — физиологик жиҳатдан мукаммалликни, прогрессив тараққий этган иккинчи даражали

жинсий белгилар, тегишли инстинктларни ривожлантириш томонга йўналади. Пассив индивидуал ҳаётий пойга ҳаётни сақлаш, насл қолдириш учун муҳитнинг абиотик ва биотик омилларига қарши курашда. намоён бўлади. Унинг пассив дейилишига сабаб шуки умумий душманлардан ва ноқулай шароит таъсиридан сақланиш учун баъзи бир аф-залликларга эга организмларнинг муваффақияти популяциядаги бошқа организмлар манфаатларига таъсир кўрсатмайди. Оқибатда турли душманлар ва зарарли таъсирлардан ҳимоя-ланиш воситалари такомиллашади, шунингдек, урчиш хоссала-ри ўзгаради. Чунончи, абиотик ва биотик омиллар таъсирида турлар қанча кўп қирилса, улар таркибига кирадиган серпушт индивидлар шунча кўп насл қолдиради. Пассив ҳаётий пойга ҳар хил жинсдаги организмларнинг . учрашиш, уруғланиш ва нисбатан кўп насл қолдириш воситала-ри, табиий танланиш билан узвий боғлиқдир. Шмальгаузен фикрига кўра, пассив ҳаётий пойга абиотик ва биотик таъсирга қарши қаратилган самарали воситаларни вужудга келтиради. Бунда организмнинг турғун бақувватлиги ортади, сезув, ҳаракатланиш, актив ва пассив махсус ҳимоя органлари ривожланади. Оилалараро пойга бир жуфт организм ҳаётини таъминлаш-га қаратилган курашдир. Бу пойга натижасида насл учун қай-ғуриш такомиллашади, яъни тухум, муртак ва личинкаларнинг сақланиши таъминланади. Группалараро пойга пойганинг энг асосий формаси бўлиб, у дивергенция жараёнининг интенсивли-ги ҳамда организмнинг тузилиши бўйича умумий прогрессни таъминлайди. Фақат группалараро пойга бир бутун гуруҳлар (оила, популяция, ирқлар) тарқалиши учун мақбул бўлган, бироқ айрим индивидларга афзаллик бермайдиган белгилар шакллана боради. 4. Табиий танланиш — эволюциянинг асосий омили Табиий танланиш ҳақидаги тушунча эволюцион таълимот учун муҳим

аҳамиятга эга. Дарвин табиий танланиш деганда, фойдали индивидуал ўзгаришларга эга организмларнинг яшаб қолишини, зарарли индивидуал ўзгаришларга эга организмларнинг қирилиб кетишини, яъни мослашган формаларнинг яшаб қолишини, мослашмаган формаларнинг нобуд бўлишини на-зарда тутган. Бироқ бу таърифда танлаш таъсирининг баъзи бир генетик оқибатлари ҳисобга олинмайди. Табиий танланиш жараёнида организмлар яшаб қолиши ёки нобуд бўлишидан ташқари, уларнинг дифференциал урчиши ҳам муҳим роль ўй-найди. Эволюция жараёнида организмларнинг яшаб қолишигина эмас, балки ҳар бир индивиднинг популяция генофондига қўш-ган ҳиссаси ҳам асосий ўрин тутади. Албатта, кўп насл қолди-радиган индивид популяция генофондига катта ҳисса қўшади. Табиий ўлимига қадар ҳеч қандай насл қолдирмаган индивид-ларнинг эволюция учун аҳамияти йўқ. Улар популяция гено- фондига ҳисса қўшмайди. Фақат маълум аллель ёки ген комплексларини тарқатадиган ва мустаҳкамлайдиган организм-ларгина популяциядаги дастлабки эволюция ҳодисасини вужуд-га келтира олади. Демак, ҳар хил индивидларнинг урчишдаги муваффақиятлари табиий танланиш учун генетик эволюция-нинг объектив мезони бўлиб хизмат қилади. Бинобарин, табиий танланиш деганда, ҳар хил генотип ёки ген комплексига эга организмларнинг сайланма насл қолдириши тушунилади. Ҳар хил генотипга эга организмларнинг сайланма насл қолдириши мазкур генотипнинг барча индивидуал ривожланиш босқичла-ридаги ҳаётчанлиги билан узвий боғлиқ. Яшаш учун курашда бирор индивиднинг бошқа индивидлар. дан ғолиб келишининг бош мезони урчишдаги муваффақият ҳисобланади. Одатда, айрим индивидлар ёки бир бутун гуруҳ-лар оила, популяциялар гуруҳи турлар ва ниҳоят, биоценоз танланиш объекти ҳисобланади. Шунга кўра, танланиш инди-видуал ва группавий хилларга бўлинади.

Индивидуал танланиш популяциядаги организмлар орасидаги рақобатга асосланади. У яшаш учун курашда ғолиб чиқ-қан индивидларнинг табақаланиб урчишидан иборат. Таби-ий танланиш организмлар ўртасидаги жуда кичик фарқларга ҳам қайта ишлов бериб, уларни маълум йўналиш томон йиға боради. Натижада янги насл илгариги аждодларидан тобора фарқ қила боради. Тур ёки ундан йирик систематик таксонлар-га хос белги- хоссалар индивидуал ўзгаришларнинг танланиши оқибатида шакллана боради. Демак, индивидуал танланиш за-минида группавий танланиш, яъни ўзаро бевосита ёки билво-сита боғлиқ бўлган бир қанча организмлар гуруҳи (популяция, тур, авлод)дан бирининг хилланиб урчиши ётади. Группавий танланиш оқибатида бир группа организмлар-нинг мағлубиятга учраши туфайли группадаги хилма-хиллик камайиши ё формалар ўртасидаги фарқ ортиши мумкин. Ке-йинги ҳолатда танланиш кучи камаяди. Масалан, чигирткалар ва туёқлилар ўт ўсимликларни ейиши бўйича маълум шароитда ўзаро рақобатда бўлади. Мабодо, чигирткалар тез урчиб, сони кўпайиб кетса, улар ўт ўсимликларни тамомила еб, туёқлилар-нинг қирилиб кетишига сабаб бўлади. Африка саванналарида яшайдиган кийикларнинг ҳар хил турлари ўт ўсимликларнинг турли қисмини ейди. Бир тур ки-йиклар ўтларнинг юқори — юмшоқ қисм, гулларини, бошқа-ларни қуриган поя қисмини, учинчи хиллари тиканли барглари-ни ейди. Бу — яқин турлар ўртасидаги группавий танланиш оқибати бўлиб, бир майдонда ҳаёт миқдорини оширишга йў- налган. Одатда, ўхшаш талабларга эга икки тур бир жойда яшай олмайди. Уларнинг бири, албатта, иккинчисини сиқиб чиқаради ёки группавий танланиш натижасида улар икки хил экологик шароитга тарқалиб кетади. Демак, популяция, тур ҳар қандай группавий танланиш объекти бўлиб ҳисобланади. Шун-га кўра, танланишда популяция ва тур ичидаги

организмлардан қандайдир бир афзал белги-хоссаларга эга организмлар сақла-ниб қолади. Ҳар бир популяциянинг генофонди структура ва функция жиҳатдан бир бутун бўлиб, индивидларнинг ҳамма генлари ўртасида мураккаб боғланишларни вужудга келтиради. Генларнинг ўзаро мураккаб муносабати заминида организм фено типида у ёки бу белги ривожланади ва популяцияда шу белги такрорланади. Бу жараёнда, албатта, яшаш учун кураш генлар ёки белгилар орасида эмас, балки ана шу ген ва белгиларга эга индивидлар орасида рўй беради. Шу сабабли ҳам индивид-лар танланишнинг бошланғич объекти ҳисобланади. Табиий танланиш эволюциянинг бошланғич омили сифатида органи-змлардаги ҳаёт учун зарур барча белги-хоссаларга таъсир кўр-сатади. Урчишдаги муваффақият, биринчи навбатда, умумий яшовчанлик билан белгиланади. Танланиш самараси фенотипда намоён бўлади. Демак, маъ-лум белги ва хоссанинг генетик ахбороти фенотипда рўёбга чиқиши табиий танланиш таъсирига боғлиқ. ОрганиЗхМлардаги фенотипик ўзгаришлар генотип асосида рўёбга чиқиши эъти-борга олинса, у ҳолда фенотип бўйича танланиш орқали тегиш-ли генотиплар танланиши мумкин. Бу ўз-ўзидан, эволюция жараёнида фенотипик ўзгарувчанлик муҳим аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради. Танланиш назорати остида бўлган белги-хоссалар билвосита ёки бевосита организм наслининг кўпайишига олиб келадиган жараёнлар билан боғлиқ. Танла-ниш таъсирига баҳо беришда бу албатта ҳисобга олинади. Ле-кин эволюция жараёнида организмда шундай белги-хоссалар бўладики, улар иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлса ҳам бошқа, яъни яшовчанлик учун зарур белги-хоссалар билан биргаликда танланади. Бу белги-хоссаларга табинй танланиш билвосита таъсир кўрсатади. Ниҳоят, эволюция жараёнида ил-гари тасодифий мосланишда кам аҳамиятли бўлиб,

эндиликда муҳим аҳамиятга эга бўлган ва табиий танланиш туфайли сақ- ланаётган белги-хоссаларнинг қиймати қайта баҳоланади. Бун-дай белги- хоссаларнинг танланиши корреляция ва преадапта-ция ҳодисаси билан узвий боғлиқдир. Табиий танланишнинг яна бир ўзига хос томони шундаки, у организмдаги у ёки бу тузилиш, белги муайян организм учун эмас, балки бошқа тур учун фойдали бўлишини таъминламай-ди. Бундай ўзгаришларнинг эволюция жараёнида «ман этили-ши» турга мансуб организмларнинг урчишдаги муваффақият-ларини белгилайдиган хоссаларга таг;сир этиш принципи билан узвий боғлиқдир. Айрим ҳолларда танланиш икки турнинг бир-бирига ўзаро мосланишини вужудга келтиришга йўналган бў-лади. Бу мосланишлар ниҳоятда нозик ва мураккаб бўлади. Уснмликлар ва ҳайвонот оламида учрайдиган симбиоз ва ком-менсализм ҳодисалари бунга яққол мисолдир. Табиий танла-ниш айрим организмлар учун ноқулай, бироқ популяция ҳамда турлар учун фойдали белги-хоссаларни вужудга келтира олади. Бундай мосланишга арилардаги ва бошқа айрим ҳашарот тур-ларидаги заҳар нишининг тишсимон тузилганлиги мисол бўла-ди. Одатда бирорта организмни чаққан ари ўз нишини душман танасида қолдириб нобуд бўлади. Унинг нобуд бўлиши зса оиладаги бошқа индивидларнинг сақланиши нуқтаи назаридан фойдали бўлади. 5. Табиий танланишнинг самарадорлиги ва таъсир этиш тезлиги Табиий танланиш таъсирининг самарадорлиги ва тезлиги бир қанча омилларга боғлиқ. Буларга яшаш шароити, конкрет белги-хоссалар ва биринчи навбатда танланиш босимининг ҳажми киради. Танланиш босимининг ҳажми тўғрисида муло-ҳаза юритиш учун, аввало генотипнинг адаптив қийматини би- лиш керак. Танланиш жараёнида популяциядаги ҳар бир гено-типнинг индивидуал афзаллиги генларнинг келгуси бўғинларга

берилиш қобилияти билан баҳоланади. Бир генотипнинг популяциядаги бошқа генотипларга нисбатан яшовчанлиги ва насл бериш қобилияти генотипнинг адаптив қиймати деб аталади. У, одатда генотипнинг мосланиш даражасини ифодалайди ва W ҳарфи билан белгиланади. Генотипнинг адаптив қиймати 0 дан 1 гача ўзгариб туради. Агар W = 0 бўлса, генетик ахборот кел-гуси бўғинга берилмайди, чунки барча организмларнинг нобуд бўлиши туфайли кўпайиш рўй бермаган ҳисобланади. W =1 бўлганда эса мазкур генларга эга гаметалар кўплаб насл бера-ди ва кўпайиш қобилияти тўлиқ амалга ошади. Генотипнинг адаптив қиймати барча генлар комплекси билан белгиланади. Шунинг учун ҳатто бир хил гендан иборат гомозигота генотип-лар ҳам турлича адаптив қийматга эга бўлиши мумкин. Адап-тив қиймат танланишгача ва танланишдан сўнг учрайдиган ал-лелларни ҳисобга олиш билан аниқланади. Бу, ўз навбатида, танланиш коэффициентига боғлиқ. Танланиш коэффициенти бошланғич формаларга нисбатан мутант аллелнинг қирилиш — элиминация интенсивлигини ёки урчиш қобилиятининг пасайишини ифодалайди ва S ҳарфи би-лан белгиланади. Танланиш коэффициенти генотипнинг адаптив қийматиға нисбатан тескари ҳодиса ҳисобланади ва 1 дан 0 гача ўзгариб туради. Шунга кўра, генотипнинг адаптив қийма-ти қанча катта бўлса, танланиш коэффициенти шунча кичик, яъни W=1 бўлса, у ҳолда S = 0 бўлади. Табиий шароитда танланиш коэффициенти 0,10—0,20 дан ошмайди. Лекин леталь мутацияларда организмларнинг яшовчанлик қобилияти паса-йиб, танланиш коэффициенти ортиши ва 1,0 гача етиши мум-кин. Табиатда айрим белгилар бўйича генотишшнг адаптив қййматини баҳолаш кам бўлади. Чунки танланиш белгилар комплекси бўйича ўтади. Популяциядаги барча генотиплар адаптик қийматининг характеристикаси учун ўртача мосланиш аниқланади ва у W билан белгиланади. У танланишдан сўнг учрайдиган генотиплар йиғиндисига

тенг бўлади ва Харди-Вайнберг формуласи қуйидаги кўринишда бўлади: W = p 2 W 0 + 2pqW 1 + q 2 W 2 Бунда: W 0 —популяциядаги бир хил генотипни; W 1 —иккинчи хил генотипни; W 2 — учинчи хил генотипни ифодалайди. Агар доминант гомозиготаларнинг ўртача мосланиши 1 бўлса, у ҳолда бошқа генотипларнинг мосланиши унга нисба-тан процент ҳисобида олинади. У ҳолда ҳар хил генотипга эга бўлган организмлар популяциясининг ўртача мосланиши қуйи-дагича ифодаланади: Бу формулалардан фойдаланиб, танланишдан олдин ва кейин генотипларнинг ўзаро нисбатини билган ҳолда танланиш коэффициенти аниқланади. Танланиш коэффициенти қанча катта бўлса, танлаш ҳам айрим генотипларга нисбатан шунча жадал, яъни танланиш босими ҳам юқори бўлади. Танланиш самараси популяциядаги генлар концентрациясига боғлиқ. Табиий танланиш, одатда, доминант мутацияларга нисба-тан самарали ҳисобланади. Чунончи S=l бўлган тақдирда популяция бир бўғин давомида доминант леталь мутациялар-дан халос бўлиши мумкин. Бироқ табиий танланиш рецессив ва чала доминант мутацияларга нисбатан унчалик самарали бўлмайди. Чунки бундай мутациялар гетерозигота ҳолатда фе- нотип жиҳатдан нормал бўлади ҳамда танланиш таъсиридан четда қолади. Айниқса, катта популяцияларда рецессив мута-циялардан халос бўлиш қийин, чунки бундай гетерозигота фор-маларнинг ўзаро қўшилиб, гомозигота ҳолатга ўтиш имконияти чекланган бўлади. Танланиш самараси кўп

жиҳатдан танлана-ётган белги (ген)нинг популяциядаги концентрациясига ҳам боғлиқ. Мабодо бирор популяцияда танланаётган ген концен-трацияси оз ёки кўп бўлса, у танланиш таъсирига жуда се-кинлик билан берилади. Агар ген концентрацияси ўртача бўл-са, унга танланиш кучли таъсир этади. Юқорида баён этилганлардан маълум бўладики, табиий танланиш тушунчасига популяцион генетика нуқтаи назарида-ги ёндашиш табиий шароитдаги танланиш қандай тезликда бораётганлигини ва қандай самара бераётганлигини таҳлил қи-лишга имкон беради. 6. Табиий танланиш формалари Табиий танланишнинг хилма-хил таъсирини ўрганиш жа-раёнида унинг асосий формаларини ажратиш зарурияти туғил-ди. Классик дарвинизм вакиллари ўз диққат-эътиборларини организмларнинг маълум ҳаёт шароитига мосланишини ўрга-нишга қаратдилар. Шу сабабли организмларнинг турлича ҳаёт фаолияти (озиқланиш, ҳимоя воситаси, урчиш усули, насл учун қайғуриш ва ҳоказолар) да ўз ифодасини топадиган, хусусий мосланишлар билан боғлиқ бўлган табиий танланишнинг кўп

формалари мавжуд деб мулоҳаза юритилди. Оқибатда табиий танланишнинг бевосита, билвосита, актив, пассив, индивидуал, жинсий, оилавий, колонияли ва бошқа формалари фарқ қилин-ди. Бироқ табиий танланишнинг бунчалик кўп формасини фарқ қилиш органик оламдаги айрим хусусий ҳодисаларга хос бўлиб, у танланиш натижасида баҳолаш имконини берса ҳам, лекин унинг асосий формаларининг таъсир этиш механизмининг ўзи-га хослигини аниқ ёрита олмайди. Популяцион генетика ривожланиши билан табиий танла-нишни ўрганиш жараёнида асосий эътибор популяция ва тур-нинг генетик тузилиши ўзгаришига қаратилди. Натижада та-биий танланиш популяциянинг генетик структурасини ўзгарти-радиган эволюциянинг бошланғич омили сифатида талқин қилина бошлади. Шунга кўра, ҳозирги вақтда табиий танла-нишнинг 4 тури: 1) ҳаракатлантирувчи; 2) стабиллаштирувчи; 3-) дизруптив; 4) дестабиллаштирувчи тури мавжуд. Харакатлантирувчи танланиш. Табиий танланишнинг бу ту-ри популяциядаги ирсий ўзгарувчанлик чегарасини кенгайти-ради, белги- хоссаларнинг ўртача моҳиятининг силжишига имкон яратади. Ҳаракатлантирувчи танланиш ўзгарган шаро-итда мосланиш аҳамиятини йўқотган эски реакция нормаси ўрнига янги реакция нормасини вужудга келтиради ҳамда уни мустаҳкамлайди. Бунинг оқибатида келгуси бўғинларда олдин-ги бўғинларнинг нормадаги фенотипидан кескин фарқ қилган фенотипга эга организмлар сақлана боради. Бинобарин, опти-мум мосланиш ўртача даражадаги фенотип формаларнинг эмас, балки кескин ўзгарган четки формаларнинг танланиши орқали рўёбга чиқади. Танланишнинг бу формаси белги-хосса-лар эски индивидлар ўрнига муҳит шароитига мослашган янги индивидлар вужудга келтириши билан характерланади. Ҳара-катлантирувчи танланиш натижасида белги-хоссалар кучайиш ё сусайиш томонга қараб

ўзгаради. Табиий танланишнинг бевосита ёки билвосита таъсирига доир Дарвин келтирган маълумотларнинг ҳаммаси танланиш-нинг ҳаракатлантирувчи турига мансуб. Чунончи, организм-ларда бирор органнинг функционал жиҳатдан керак бўлмасли-ги, табиий танланиш натижасида унинг редукцияланишига сабаб бўлади. Баъзи бир қушлар, ҳашаротлар қанотининг, туёқлиларда ён бармоқларнинг, ғорларда яшовчи ҳайвонларда кўзнинг, паразит ўсимликларда илдиз ва баргнинг йўқлиги ҳаракатлантирувчи танланиш таъсири натижасидир. Бинобарин, муҳит шароитининг аста-секин ўзгариши туфайли табиий тан-ланишнинг бу тури фенотип ва генотип жиҳатдан янги форма-лар ҳосил қилади. У янги турларнинг пайдо бўлиши ва органик оламдаги эволюция жараёнининг асосий сабабчиси ҳисоб ланади. Стабиллаштирувчи танланиш. Бу танланиш популяциянинг ўзгарувчанлигини қисқартиради ва турғунлигини оширади. Ҳар бир популяциянинг ҳаёти муҳитга боғли. У яшаб қолиш учун доим ҳаёт шароитига мосланиши керак. Популяция бутун ҳаёти давомида табиий танланиш маълум даврда ҳукмронлик қил ган ташқи муҳитнинг комплекс шароитига мослашган фенотипни вужудга келтирган генотипни сақлай боради. Агар бир неча бўғин мобайнида яшаш шароити ўзгармаса, у ҳолда популя-ция — юқори мосланиш даражасига эга бўлади ва табиий тан-ланиш генетик ўзгарувчанликни стабиллаштиришга томон йў-налади. Бундай шароитда танланиш тўхтамайди, балки давом этиб, муҳитга яхши мослашган, ўртача нормага эга формалар сақланади, нормадан ўзгарган организмлар эса нобуд бўлади. Танланишнинг бу формасини Шмальгаузен стабиллаштирувчи танланиш деб номлади. Фенотип томондан кескин ўзгарган формаларнинг ҳалокатга учраши табиий популяцияларда бир неча бор кузатилган. Масалан, Г. Бэмпес томонидан

чумчуқлар устида ўтказилган кузатишни олиш мумкин. У қаттиқ қор бўронидан сўнг ярим музлаган, чалажон шаҳар чумчуқлари (Paster domestica) нинг 132 тасини даладан лабораторияга олиб келган. Уларнинг 72 таси тирилган. Бэмпес ўлик ва тирик қолган чумчуқларнинг қаноти. ни ўлчаб кўрган. Тирик қолган чумчуқлар қанотининг узунлиги ўртача, нобуд бўлган чумчуқларники эса узун ёки калта бўл-ган, бинобарин, қанотлари ўртача узунликда бўлган формалар бўрон пайтида тирик қолганлиги, нормадан ўзгарган чумчуқ-лар нобуд бўлганлиги аниқланган. Ҳашаротлар ёрдамида чангланадиган ўсимликлар гулининг йирик-майдалиги ва шакли шамол ёрдамида чангланадиган ўсимликлар гулиникига нисбатан анчагина турғун эканлиги маълум. Ҳашаротлар ёрдамида чангланадиган гулларнинг тузилишидаги турғунлик ўсимликлар билан уларни чанглатувчи- ларнинг биргаликдаги эволюцияси ва ўзгарган формаларнинг қирилиши билан боғлиқ. Чунки тукли ари тор гултожибарглар орасига кира олмагани сабабли, капалак хартумчалари ҳам узун гултожибаргга ва қисқа чангдонларга тега олмайди. Бундай ўзгарган ўсимлик формалари четдан чангланмасдан насл бера олмайди. Керн ва Пенроуз янги туғилган чақалоқларнинг ўлими про-центи уларнинг вазнига боғлиқлигини аниқладилар. 28 кунлик чақалоқларнинг вазни ўртача бўлганларига нисбатан оғир ёки кам бўлганлари кўпроқ нобуд бўлар экан. Лэк баъзи бир қушларда кўпайиш қўйган тухуми сонига боғлиқ эканлигини аниқ-лади. Бунда у табиий танланиш туфайли ҳар бир қуш учун маълум миқдорда тухум қўйиш мавжуд, деган хулосага асосланди. Ташқи томондан қараганда, гўё қуш қанча кўп тухум қўйса, у шунда кўп насл қолдиришга мослашгандек бўлиб кў-ринади. Ҳақиқатда эса қуш болаларининг сони билан ота-она келтирган озиқ ўртасида номутаносиб корреляция мавжуд бўлади. Одатда, қуш болалари қанча кўп бўлса, улар кам озиқ билан таъминланади.

Кейинчалик эса тез-тез нобуд бўлади. Масалан, чуғурчуқ уясига энг кўпи билан 5 та тухум қўяди. Агар 5 тадан ортиқ қўйса, озиқ етишмаслиги сабабли учиш даврида болаларнинг энг нимжонлари нрбуд бўлади. Юқорида келтирилган мисолларда табиий танланиш босими бир белгига, масалан, яшаб қолишга ижобий таъсир қилса, бошқа белги (тухумлар сони) билан номутаносиб мувозанатда бўлишини кўрсатади. Бундай ҳодисалар мосланиш, ҳаётчанлик насл қолдирувчи организмлар фенотипининг ҳамма хусусиятла-рига боғлиқлигидан яна бир бор далолат беради. Индивид фе- нотипи ва генотипи, популяция ва унинг генофонди, буларнинг ҳаммаси юксак даражадаги мураккаб системалар б)глиб, уларнинг ҳар бири табиий танланиш орқали иккинчисига мослаша-ди. Табиий танланиш индивид компонентларшшнг шундай мувозанатини вужудга келтирадики, у популяцияларнинг конкрет шароитга мосланишига сафарбар этилади. Шундай мута-носиб мосланиш туфайли айрим белгилар максимум даражада намоён бўлмай, ўртача даражада ривожланади. Белгилари ўр-тача даражада ёки унга яқин даражада бўлган индивидлар-нинг сақланишига яаратилган танланиш стабиллаштирувчи танланиш дейилади. Бу танланиш ўртача нормани сақлаб, мустаҳкамлаб ўзгарган формаларнинг нобуд бўлиши билан характерланади. Стабиллаштирувчи танланиш организмлар ри-вожланишини ташқи муҳитда рўй берадиган тасодифий ўзга-ришлардан сақлаб, уни автоматлаштириши катта аҳамиятга эга. Стабиллаштирувчи танланиш нормани мутацион жараён-нинг вайрон қилувчи таъсиридан сақлайди. Бу танланишсиз тирик табиатда турғунлик бўлмайди (33-расм).

Дизруптив танланиш. Баъзан муҳит шароитинингўзгариши натижасида популяциянинг миқдор жиҳатдан кўпчиликни таш. кил этувчи ўртача типи (норма) элиминацияга учрайди ва оқи-батда популяция яшаш учун курашда бирор турғун афзалликка эга бўлмаган бир қанча генотиплардан иборат бўлади. Бундай ҳолларда дизруптив танланиш намоён бўлади. Табиий танла- нишнинг бу формасининг таъсири туфайли хилма-хил шароит-да бир популяцияга мансуб организмлар бир қанча гуруҳлар-га бўлиниб кетади. Уларни боғловчи оралиқ формалар эса йўқолади. Дизруптив танланиш турли типдаги ўзгаришлар орасида кескин чегара вужудга келтиради. Бундай танланиш туфайли, биринчидан, популяция ичида полиморфизм ортади, иккинчидан эса дивергенция ва изоляция рўй беради. Поли-морфизмда

танланган, функционал жиҳатдан бир-бирига боғ-лиқ бўлган генотипик формалар турли шароитда айрим белги-ларнинг ривожланиши билан кескин фарқ қилади. Масалан, Африка «елкани» — Papilio dardanus деб ном олган капалак-ларнинг кўпгина географик ирқлари бор. Ҳар бир ирқ ташқи томондан конкрет шароитда тарқалган, бошқаларга ем бўл-майдиган капалакларга ўхшашлиги билан характерланади. Бу мисолда оддий мимикрия ҳодисаси намоён бўлади. Жуда кўп маълумотлар мимикриянинг бундай тури тақлид қилувчи ор-ганизмлар сони еб бўлмайдиган капалакларга нисбатан оз бўлганда фойда беришини кўрсатмоқда. Чунки бу капалаклар билан озиқланувчи қушлар уларни ҳақиқатдан ҳам еб бўлмас-лигини бир неча марта амалда синаганларидан кейингина уларни ҳоли қўяди. Мабодо, еб бўлмайдиган капалаклар кам, уларга тақлид қилувчи формалар кўп бўлса, бу ҳолда кейинги формалар узоқ вақт сақлана олмайди, чунки қушларда еб бўл. майдиган капалакларга нисбатан салбий муносабат яхши ифо-даланган бўлмайди. Шу туфайлигина P. dardanus капалаги еб бўлмайдиган бир капалак турига эмас, балки бир неча капалак турига тақлид қилади. Демак, бу капалак турида вужудга келган полиморфизм дизруптив танланиш оқибатидан бошқа нар-са эмас (34- расм). Дизруптив танланишни ток шиллиққурти — Сераеа nemo ralis да чиғаноқларнинг ранги бўйича вужудга келган поли-морфизмда ҳам кўрса бўлади. Бу тур индивидларининг чиғано-ғи пушти, сариқ, жигарранг ва усти қора йўлли бўлади. Бу йўлларнинг сони ва тусининг тўқлиги ўзгарувчандир. Баъзи ҳолларда бу йўллар аниқ бўлиб, сони 5 тага етади. Бошқа ҳол-ларда эса йўллар тамоман бўлмайди. Чиғаноқнинг ранги ва йўлларининг сони муҳитга боғлиқ. Оч жигар ранг тупроқли ўрмонларда ток шиллиққуртининг жигар ранг ёки пушти ранг чиғаноққа эга, дағал ва сариқ рангли ўтлар ўсган жойда

эса чиғаноғи сариқ рангли хиллари учрайди. Шеппард ва Кзйн маълумотларига кўра, чиғаноқнинг турли рангдаги мосланиш белгиси бўлиб, қушлар уларни (шиллиққуртларни) кўплаб қиришидан сақлайди. Сайроқи қораялоқ, нобуд қилган чиға-ноқ қолдиқларини ўрганиш жигар ранг ва пушти ранг чиға ноқли шиллиққуртлар жигар ранг тупроқли ўрмонларда, чиғаноғи сариқ шилиққуртлар эса сариқ рангли жойларда ҳимоя ранги эканлиги маълум бўлди. Бу мисолда ҳам танланишнинг дизруптив тури бир популяцияда бир қанча шароитга мослаш-ган орТанизмлар гуруҳини вужудга келтирганлигини кўриш мумкин. Дестабиллаштирувчи танланиш. Танланишнинг бу тури йиртқич ҳайвонлар устида олиб борилган тажрибалар натижасида кашф қилинган. Маълумки, бошқа йиртқич ҳайвонлар син-гари, тулкилар онтогенезида ҳам стабиллаштирувчи танланиш туфайли тарихан таркиб топган белги ва функциялар ривожла-нади. К. Д. Беляев кумушсимон, қора тулкилар популяциясини ўрганиб, улар хатти-ҳаракати бўйича полиморф, яъни 30% одамга нисбатан тажовузкор, 20% ҳуркович, 40 % тажовузкор ҳурковчи, 10 % тинч кузатувчан эканлигини аниқлаган. Кузатишлар ҳимояланиш хатти- ҳаракати билан жинсий активланиш орасида генотипик ва фенотипик муносабат борлигидан далолат берди. Одатда, тулкилар йилнинг маълум фаслида, яъни март-апрель ойида урчийди. Бу жараён олдин тинч кузатувчан, охирида ўта тажовузкор усулда амалга ошади. Беляев тулкилар популяцияси орасидан тинч кузатувчан формаларни ало-ҳида танлаб урчитиб, хонакилаштирганда наслда уларнинг урчиш муддати ўзгара борган ҳамда одамга кўникиши аста-секин орта борган. Танланиш олиб борилган тулкилар даст-лаб декабрь — январь, иккинчи марта март — апрелда урчиган. Ваҳоланки, танланиш олиб борилмаган тулкилар популяция сида урчиш фақат апрель ойида бошланган. Бинобарин, тан-ланган тулкилар орасида бир

йилда икки марта урчийдиган ва одамдан ҳуркимайдиган, ўз лақаби билан чақирганда тез келадиган формалар ҳосил бўлган. Бундан ташқари, тулкилар- да туллаш муддати ҳам ўзгарган. Танланиш ўтказилган тулки-ларда туллаш январь-—февраль, танланмаган тулкиларда эса апрель ойида бошланган. Тулкилар феъл-атворида юз берган бундай ўзгаришлар машқ натижаси бўлмай, балки генотипнинг ўзгариши билан узвий боғлиқ эканлиги тажрибаларда исбот-ланган. Маълумки, юксак умуртқали ҳайвонлар, хусусан сут эми-зувчилар онтогенезини бошқаришда нейрогуморал система му-ҳим аҳамиятга эга. Аншушнишича, дестабилловчи танланиш туфайли буйрак усти бези, жинсий безлардан ажралган гор-монлар ҳам ўзгарган. Улар ўз навбатида генларнинг биохимия-вий активлигига таъсир этган. Айтилганларнинг барчаси тул- киларда стабиллаштирувчи танланиш оқибатида тарихан тар-киб топған онтогенезнинг ўзгаришига сабаб бўлган. Шунга кўра, дестабилловчи танланиш деб номланган. 7. Табикй танланишнинг ижобий роли Табиий танланиш дастлаб популяция ичида рўй беради ва муносиб генотиплар танланиши орқали маълум натижаларга олиб келади. Табиий шароитда танланиш кўпинча ҳар хил йў-налишда боради. Танланишнинг бирор йўналиши узоқ муддат сақланган тақдирда кичик ҳажмдаги ўзгаришлар ҳам самарали бўлиши мумкин. Антидарвинистлар табиий танлацишни механик ғалвир ёки элиминация вазифасини ўтайдиган «гўрков» сифатида баҳолаб келдилар. Бундай тасаввурга кўра, табиий танланишда янги-лик яратилмайди, балки популяциядаги мавжуд ўзгаришлар фақат тақсимловчи омил ҳисобланади, холос. Табиий танла-ниш эволюция йўналишини белгилайди ва тасодифий ҳамда кўп сонли фойдали ўзгаришларни тўплай боради. Табиий ша-роит

таъсирига ва танланиш йўналишига қараб бир хил ирсий ўзгарувчанлик турли оқибатларга олиб келади. Шу жиҳатдан табиий танланишни ҳайкалтарош билан қиёслаш мумкин. Худ-ди шаклсиз гранит бўлагидан ортиқчаларини тарашлаб, ажо-йиб ижод қилувчи ҳайкалтарош сингари, табиий танланиш ҳам турли хил ўзгаришларни тўплай бориб ноқулай, кам мослашган организмларнинг нобуд бўлиши ҳисобига мослашган организм турларини вужудга келтиради. Лекин табиий танланиш маълум мақсадсиз йўналади. У ҳар хил генотип, генофонд, биогеоце-нозларнинг ўзаро муносабати натижасида стихияли равишда кечади ва бу жараён миллион йиллар давом этади. Табиий танланишнинг ижодий ролини тушунтириш мақсади-да яна бир ўхшатиш келтирамиз. Алфавитдан тенг миқдорда кўплаб кесиб олинган ҳарфлардан биз «ТОЙ» сўзини ҳосил қилмоқчи бўлайлик. Бунинг учун иккинчи ва учинчи ҳарфлар-ни танлаб олгудек бўлсак, у ҳолда ҳеч қачон хоҳлаган сўзни ҳосил қилиб бўлмайди. Мабодо, қирқилган ҳарфлардан Т, О ва й ҳарфларни қутига жойлаштирсак, у ҳолда «ТОЙ» сўзининг ҳосил бўлиш имконияти ортади. Агар танланган уч ҳарфдан иккитасини (TO, Тй, ОИ) жуфтлаб, қутига ташласак, қолган битта ҳарф алоҳида бўлса, унда иккита ҳарфдан иборат ҳарф-ларнинг учинчи якка ҳарф билан қўшилиш оқибатида ТЙО, ОЙТ, ТЙТ ва ниҳоят «ТОЙ» сўзи ҳосил бўлади. Бинобарин, ҳарф ясамаган бўлсак ҳам, уларнинг маъноли бирикишига эриша олдик. Худди шунга ўхшаш, табиий танланиш таъсири-да ҳар хил генлар, белгилар у ёки бу организмларда мужас- самлашиши мумкин. Қайд қилинганлардан, ҳар бир ген ўз-ўзидан якка ҳолда танланмай, генотипда бошқа генлар билан қўшилган ҳолда тан-ланади, деган хулоса чиқариш мумкин. Табиий танланишда доим организм учун фойдали белги-

хоссаларнинг тузилиши орта боради. Дарвин томонидан келтирилган Галапагос архи-пелагида учрайдиган вьюркаларнинг тумшуғи, океан оролларидаги ҳашаротларнинг қаноти ёки қайин одимчи капалаги-нинг ранги, от эволюциясига доир ва шу сингари кўп мисоллар табиий танланишнинг ижобий ролини кўрсатувчи далиллардир. Табиий танланиш барча мосланишларнинг пайдо бўлишини, янги формалар ва турли таксонлар системасининг келиб чиқи-шини белгилаб берувчи муҳим ва ягона йўналишли омилдир. Табиий танланиш назарияси биологиянинг энг муҳим назарий умумлаштиришларидан бири бўлди ва шундай бўлиб қолади. 8. Жинсий танланиш Усимликлар ва ҳайвонот оламидаги хилма-хил ва ажойиб мосланишлар табиий танланиш натижасида келиб чиққан. Ле-кин ҳайвонот оламидаги бир қанча белгиларнинг, хусусан, ик-кинчи даражали жинсий белгиларнинг пайдо бўлишини маз-кур омил таъсири билан тушунтириш жуда қийин, деб ҳи-собланган. Чунончи, баъзи бир қушлар эркагининг патлари ранг-баранг товланадиган, дум патлари узун, майин овоз бе-рувчи органлари мавжудлиги яшаш учун курашда қандай аҳа-миятга эга эканлигини табиий танланиш билан тушунтира олиш мумкинми? Ҳайвонот оламидаги бу ажойиб ҳодисаларни Дар-вин ҳам талқин этган ва уларни ўзининг жинсий танланиш назарияси билан тушунтириб берган. Дарвин «Турларнинг ке-либ чиқиши» деган асарида жинсий танланишга бир неча сатр ажратган бўлса-да, кейинчалик бу масалани у атрофлича ёрит-ди ва ниҳоят 1871 йили «Одам пайдо бўлиши ва жинсий тан-ланиш» деган асарини нашр эттирди. Мазкур асар биология-нинг жуда йирик муваффақияти бўлиб, бу масалани илмий асосда ҳал этишда Дарвиннинг хизматлари бениҳоя каттадир. У ҳайвонлардаги иккинчи даражали жинсий белгилар тарихий ривожланиш жараёнида пайдо бўлишини жинсий танланиш ёрдамида материалистик

асосда тушунтириб берди. Дарвин жинсий танланиш ибораси билан эркак ҳайвонлар ўртасида урғочилар билан қўшилиш учун актив кураш бориши ёки урғочи ҳайвонлар жуфтлашиш олдидан эркак индивидни танлаб олишини тушунади. Жинсий танланиш, худди табиий танланиш каби табиатда, яъни табиий шароитда амалга ошади. Шу сабабли улар эволюциянинг бир-бирини истисно қилувчи омиллари сифатида ўзаро қарама-қарши бўлиши асло мум-кин эмас. Аксинча, жинсий танланиш табиий танланишнинг айрим формаси тарзида намоён бўлади. Шунга кўра, уларни баъзан бир-биридан ажратиш қийин. Масалан, эркак организм-ларда учрайдиган ҳимоя ва уришиш қуроли табиий танланиш таъсирида вужудга келган, кейинчалик эса жинсий танланиш таъсирида янада такомиллашган (35-расм). Дарвин мулоҳазасига кўра, жинсий танланишнинг 2 хили мавжуд. Унинг бир хилида эркак ҳайвонлар урғочиларни тала-шиб, ўзаро қаттиқ жанг қилади. Бу кураш баъзи эркак ҳай-вонларнинг мағлубияти, ҳатто ҳалокати билан тугалланади. Бу курашда эркакларнинг кучи уларда курашучун зарур турли воситаларнинг ривожланиш даражаси (хўрозларда пих,туёқлиларда шох) аҳамиятли бўлади

ва шуларга эга эркакжинслар ғолиб келади ва насл қолдиришга му- ваффақ бўлади. Эркак организмлар ўртасидаги урғочига эга бўлиш учун кураш баъзи арилар, асаларилар, «шохли» қўнғизларда, товланадиган айрим капалакларда учраса-да, асосан, балиқлардан колюшкалар, рептилиялардан — аллигаторлар, полигам қушлар ва сут эмизувчи ҳайвонлар орасида кенг тарқалган. Миллион йиллар давом этган жинсий танланиш эркак ва урғочи организмлар орасида бир қанча кескин фарқ ҳосил бўлишига олиб келган. Масалан, Ҳиндистон филида дандон тиш эркакларида ривожланади. Урғочиларда кўпинча у бўлмайди. Африка филининг эркагида эса дандон тиш урғочига нисбатан анчагина тараққий этади. Аксарият ҳайвонлар эркагининг йирик гавдали, бақувват бўлиши шундай фарқлар жумласига киради. Жинсий танланишнинг иккинчи шаклида урғочилар эркаклари орасидан энг 'чиройли, хушовоз, ёқимли ҳид таратувчи формаларни танлаб олади. Чунончи, жаннат қушлари, аргус қирғовули ва туяқушларнинг эркаклари чиройли патларини ёйиб товланади ва турли тана ҳаракатлари — «ўйин» қилиб, урғочиларига ўзини кўз-кўз қилади. Бу хатти-ҳаракат то уларнинг бирортаси урғочи танлагунча давом этади. Ҳайвонот боғ-ларида қушлар устида ўтказилган кузатишлар шуни кўрсат-дики, агар қафасда эркак ҳайвон бўлмаса, урғочилари тухум-донидаги овогенез жараёни тўхтаб қолади. Табиатда ҳақиқатан ҳам ҳайвонларнинг урғочилари эркак-ларини чиройлилигига қараб танлайдими? деган муаммони аниқлаш мақсадида Цинат-Томсон Австралиядан келиб чиққан холдор тўтилар устида қизиқарли тажриба ўтказди. Бу турга мансуб эркак тўтилар бошининг тепа қисмида ва айниқса «ёқачаси»дз урғочилариникига нисбатан патлар кўпроқ ривож- ланиб, 1—3 та ёки 2—5 та сариқ рангли доғи бўлади. Доғ қан-ча кўп бўлса, «ёқача» ҳам шу қадар ҳурпайиб товланиб туради. Цинат-Томсон

тажрибасининг бирида эркак тўтилар бўяб ур-ғочи тусига, иккинчи хилида эса аксинча, урғочилари эркак тусига киритилди. Шундай қайта бўялган «урғочи» тўтилар Қафасга киритилганда ундаги эркак тўтилар «урғочи» тусига бўяб қўйилган эркак тўтилар атрофида парвона бўлиб, ҳақиқий урғочиларга эътибор бермаган. «Эркак» тусига бўялган урғочи тўтилар урғочилар ёнига қўйиб юборилганда эса урғочи тўтилар сохта «эркак» тўтиларга эътибор бериб, ҳақиқий эр-как тўтиларга яқинлашмаган. Айрим қушлар турининг эркакларида ҳеч қандай безаниш патлари бўлмайди. Булар жуфтлашиш олдидан инларини ҳар хил ялтироқ нарсалар билан безайди. Чунончи, Австралиянинг капачи қушларининг эркаклари жуфтлашиш даврида инлари-ни ҳар хил чиғаноқлар, рангли тош, патлар ва мевалар билан безайди шу йўл билан урғочи қушларни ўзига жалб қила- ди. Баъзи қушларнийг эркаклари (масалан, булбул, канарейка, беданалар) ўзининг хилма-хил товуши билан урғочиларини жалб қилади. Дарвиннинг жинсий танланиш ҳақидаги назарияси эълон қилингандан сўнг олимлардан Уоллес ва Мензбир уни танқид қилиб, урғочи қушларнинг эркак қушлардаги чиройлиликни фарқ қилиш қобилиятига ишониш қийин, чунки уларда одам-га ўхшаш онг йўқ ва жинсий танланиш антропормизмдан ибо- рат деганлар. Уоллес эркак ҳайвонлардаги чиройлилик физио-логик сабабларга боғлиқ, урғочиларида эса чиройлилих табиий танланиш таъсири билан тўхтатиб қўйилган, чунки ҳимоя ранги наслни сақлашда катта аҳамиятга эга, деган эди. Ҳозирги вақтда ёиология фанининг ривожланиши, айниқса, эндокри- нология ютуқлари иккикчи даражали жинсий белгилар жинсий безлар ишлаб чиқарадиган гормонларга, шунингдек, марказий нерв фаолиятига боғлиқ эканлигини кўрсатмоқда. Бироқ бун- дан иккинчи даражали жинсий белгилар табиий танланиш ва унинг алоҳида формаси бўлган жинсий танланиш орқали назо-рат қилинмайди, деган хулоса келиб

чиқмайди. Фан соҳасида тўпланган жуда кўп тажрибалар жинсий танланиш ғоясининг тўғри эканлигини кўрсатмоқда. Олимлардан А. Д. Некрасов, A. A. Захваткин аниқлашича, баҳор келиши билан уй чумчуғи, ботқоқ, деҳқон чумчуғининг шақшақларнинг пати анчагина тов-ланадиган бўлади. Бу ҳодиса ташқи томондан гўё Уоллес ва Мензбир мулоҳазаларини қувватлайди, яъни жинсий безлар гормонига боғлиқлигини кўрсатади. Ҳақиқатда эса баҳорда жинсий қўшилиш учун зарур бўлган чиройли патларнинг зами-ни кузда, жинсий қўшилишга тайёргарликдан анча олдин ривожланади яъни жуфтлашиш пайтидаги жинсий безлар иши-га ҳеч қандай алоқадор эмас. Шунга ўхшаш жуда кўп далиллар Дарвиннинг жинсий танланиш табиий танланишвинг бир шак-лидир, деб тушунтирувчи' назарияси тўғрилигидан далолат беради. 9. Мослакиш — табиий танланиш катижаси эканлиги Мосланиш дейилганда, тирик организмларнинг маълум му-ҳитда яшаб, насл қолдириши тушунилади. Мосланиш организм-ларнинг яшовчанлиги, рақобатчанлиги, нормал насл қолдириши билан узвий боғлиқ. Яшовчанлик — организмларнинг ўзи тарқалган муҳитда генотипини кескин ўзгартирмай нормал яшашидир. Одатда, онтогенезнинг турли босқичларида рўй берадиган мутацион ўз-гарувчанлик кўпгина ҳолларда организмларнинг яшовчанлиги-ни пасайтириб юборади, баъзан эса ўлимга сабаб бўлади. Рақобатчанлик. Бу организмларнинг ўлик ва тирик табиат, шу жумладан, озиқ топиш, бошқа жинс билан қўшилиш, яшаш жойини эгаллашдаги қаршиликларни енгишидир. Айрим ҳол-ларда организм яшовчан бўлса-да, унинг рақобатчанлиги суст ривожланади. Насл қолдириш организмлар урчишининг нормал бориши билан узвий боғлиқ. Организмнинг жинсий органлари ёки ҳу-жайраларида бирор камчилик бўлса, албатта, уруғланиш жа-раёни нормал бормайди ва у насл

бермайди. Мосланишнинг юқорида қайд этилган уч компоненти табиий танланиш орқали тарихан таркиб топган, яъни улар эволюция натижаси ҳисобланади. 10. Мосланиш хиллари Органик оламдаги мосланиш организм ва тур доирасида бў-лиши мумкин. Организмларнинг мосланиши, аввало, морфологик белгиларда ёрқин намоён бўлади. Ҳайвонларнинг ҳимоя ранги, огоҳлантирувчи ранги, чалғитадиган ранг, мимикрия бунга мисол бўлади. Ҳайвонларнинг ҳимоя ранги ҳам хилма-хил ва ажойиб. Кўп-гина ҳайвонлар танасининг ранги атрофдаги мухитга мослаш ган бўлади. Дасалан, узоқ шкмол фаунаси — айиқ, тозушқэн, каклик оқ рангда, чўл ҳайвонлари — илон, тошбақа, эчкемар қум рангида бўлади. Доим яшил ўтлар орасида яшайдиган бешиктерватар, кўп ширалар яшил рангда, дарахтларда ҳаёт кечирадиган қушлар — бойўғли, какку патининг ранги билан дарахт пўстлоғини эслатади. Ҳимоя ранги душмандан сақла-нишда муҳим аҳамиятга эга. У ҳайвонларга ўз ҳаётини сақ-лаб қолишга ёрдам беради. Ҳимоя рангининг 4 хили мавжуд. Булар ниқобланиш, намойиш қилиш, маълум нарсаларга тақ-лид қилиш ва мимикриядир. Одатда, ҳимоя ранги ниқобланиш-нинг бир туридир, криптик ранг, билинтирмай қўядиган акс соя ва чалғитадиган ранг ниқобланишнинг аниқ турларидир. Агар ҳайвон криптик рангга эга бўлса, унинг раиги муҳитдаги нар-салар ранги билан қўшилиб кетиб, кўзга ташланмайдиган бў-либ қолади. Муайян экологик шароитда маълум криптик ранг }стунлик қилади. Чўл ҳайвонларида қум ранг, Шимолий қутб-да яшовчи ҳайвонларда эса оқ ранг устунлик қилади. Кўп ҳол-ларда ҳайвонларнинг ранги фаслга қараб ҳам ўзгаради. Маса-лан, қишда кўп қор ёғадиган жойлардаги ҳайвонларнинг муайян ранги ёзда бошқа, қишда бошқа бўлади (III —IV таблица).

Муҳитнинг ўзгаришига қараб тез-тез ўзгариб турадиган криптик ранг энг мураккаб ҳнсобланади. У ҳайвонлар тўқима-сидаги махсус ҳужайраларда жойлашган хроматофорлар пиг-мент доначаларининг кўчиш лаёқати билан узвий боғлиқ. Чунончи, бош-оёқли моллюска бўлган кальмарлар сувнинг ран-гини дарҳол ўзгартиради. Уларда бундай ранг ҳосил қилувчи органлар пигментли ҳужайралардан ташкил топган бўлиб, уларга нерв билан таъминланган бир қанча мускул толаларн бириккан. Толалар қисқарганда, пигментли ҳужайралар чўзи-либ-ёйилади ва пигмент олдингига нисбатан каттароқ сатҳни эгаллайди. Толалар бўшашганда эса пигментли ҳужайралар эгаллаган сатҳ Кичраяди. Бинобарин, тана рангининг ўзгариши нерв системаси иштирокида бошқарилади. Бундай ўзгариш бо-шоёқли моллюскалардан ташқари, балиқлар (камбала), амфи-биялар (бақалар), рептилияларда (баъзи калтакесаклар, хаме-леонда) ҳам учрайди. Билинтирмай қўядиган акс соя. Бунда ҳайвоннинг елка то-мони тўқ, қорин томони эса оч рангда бўлади. Бу ҳолат қурт-лар, балиқлар, илонлар, кўпгина сут эмизувчилар, қушларда намоён бўлади. Агар шу рангдаги ҳайвонга ёруғлик юқоридан тушса, унинг елка томони бирмунча очроқ тусга киради, айни вақтда қорин томонига соя тушиб, ҳайвон терисининг ранги бир хил бўлиб қолади. Унинг контури атрофдаги нарсалар билан қўшилиб кетади ва кузатувчига билинмай қолади. Чалғитувчи ранг. Бундай ҳайвон танаси бошдан оёқ доғлар ва ола-чипор йўллар билан қопланган бўлади. Бу доғлар ола-чипор йўллар кузатувчи ҳайвонни ўзига қаратиб, унинг диққат-эътиборини чалғитади. Чалғитувчи ранг қанча хилма-хил бўлса, улар шу қадар кўп самара беради. Чалғитувчи ранг ҳашаротларда, амфибия ва сут эмизувчиларда учрайди. Йўл-барс, зебра, жирафалар терисининг рангини бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Огоҳлантирувчи ранг криптик ранг ҳодисасига қарама-қар-шидир. Бунда

ҳайвонларда кўзга яққол ташланадиган қизил, қора, сариқ оқ ранглар бир- бирига қўшилиб кетади. Хонқизи, тиллақўнғиз, ярқироқ капалаклар, қовоқари ва оддий арилар огоҳлантирувчи рангли ҳашаротларга мисол бўлади. Одатда, огоҳлантирувчи рангга эга бўлган организмлар ўз душманла- ридан қўшимча мосламалари билан ҳимояланади. Улар, одат-да, заҳарли модда, ёқимсиз ҳид чиқаради ёки тук, найзали қаттиқ хитин қаватли бўлади (V таблица). Ҳимояланишнинг яна бир хили маълум нарсаларга ёки бош-қа организм турларига тақлид қилишдир. Кўпгина ҳайвонлар ўз кушандаси ёки ўлжаси учун бефарқ ҳисобланган бирор нарсага ўхшайди. Масалан, денгиз пахмоқ тойчаси ташқи кўрини-шидан сувўтга ўхшаб кетади. Тропик ўрмонлардаги кўп илон-лар чирмовуққа, дарахт пўстлоқларида яшайдиган баъзи капалаклар, мўйловли қўнғизлар, ўргимчаклар лишайникка ўх-шайди. Малайяда яшайдиган каллима капалаги эса қанотларининг шакли, нақши ва томирланиши билан дарахт баргини эс-латади. Одимчи қурт дарахт сўгалига ўхшайди. Бу ҳодиса таёқча қуртда айниқса кўзга яққол ташланади. Бундай ҳодиса' табиатда жуда кўплаб учрайди. Тақлид қилишнинг яна бир хили мимикрия ҳодисасидир. Мимикрия бир қанча олимлар томонидан ўрганилган. Чунончи, Уоллес Малайя архипелагида тарқалган ва Papilio авлодига мансуб капалакларда мимикрия ҳодисасини кузатди ва унинг сабабларини тушунтириб берди. У, шунингдек, Kallima paral-lecta капалаги қанотларининг олд ва орқа томонлари турли рангда эканлигини, хавф-хатар туғилган вақтда у қанотларини бирлаштириб, сўлиган барг шаклига киришини ва шу туфайли душмандан ўзини ҳимоя қилишини аниқлаган. Мимикрия де-ганда, бир организмнинг ранги ва шакли жиҳатдан бошқа организм ёки унинг айрим органларига, ташқи муҳитдаги нар-саларга ўхшашлиги тушунилади. Мимикрия 2 хил бўлади. 186'? йили

Бэтс душман томонидан тўплаб истеъмол қилинадиган капалаклар сохта огоҳлантирувчи рангга эга бўлса, яъни ташқи қиёфаси билан еб бўлмайдиган огоҳлантирувчи рангга эга капалакларга ўхшаш бўлса, душмандан ҳимояланиши мумкин эканлигини кузатган. Мазкур гипотеза ёрдамида олим Жанубий Америкада тарқалган ўзаро қон-қариндош бўлмаган капалакларнинг ранг томондан ўхшашлигини тушунтириб берди. Шунга биноан, Бэтс мимикриясида ўхшашлик ҳосил қилувчи жуфтнинг тақлид қилувчи организми ҳимояланиш хос-саларидан маҳрум бўлади, лекин унинг ранги, шакли ҳимоя-ланган нусхага ўхшайди. Чунончи, оқ капалак ташқи кўрини-шидан геликонид оиласига мансуб, еб бўлмайдиган капалакка, тукли ари пашшаси эса тукли арига, арисимон капалак эса s арига ўхшаш бўлади ва ҳоказо (VI таблица). 1879 йили Ф. Мюллер организмлар орасидаги ўзаро ўхшаш-лик бошқача йўналишда ҳам вужудга келишини қайд қилди. Унинг мулоҳазасига кўра, қушлар қайси ҳашаротни еб бўлади, қайсисини еб бўлмайди, деган муаммони ечиши учун огоҳлан-тирувчи рангга эга ҳашаротларнинг бир нечтасини «татиб кў-риши» керак. Бундай шароитда агар иккита еб бўлмайдиган ҳашарот тури ўхшаш бўлса, уларнинг ҳар иккисининг сони нисбатан камаяди. Шунга кўра, ҳар бир турдаги қирилиб кет-ган организмларнинг сони бир турга мансуб организмлар қи-рилганига қараганда анча кам бўлади. Бинобарин, Мюллер мимикриясида ҳимояланган иккита ёки бир нечта организм ташқи томонидан бир-бирига ўхшайди, натижада мимикрия ҳалқаси ҳосил бўлади. Чунончи, Жанубий Американинг баъзи. ерларида биргаликда яшайдиган капалакларнинг Danaidae, Neotropidae, Heliconidae, Acraeinae оилаларида ўзаро тақлид қилиш хусусияти мавжуд. Албатта, бу капалакларни еб бўл-маслиги ҳақида қушларда шартли рефлекс ҳосил бўлгунча, ҳар бир турдан маълум миқдордаги организм нобуд бўлади. Лекин

ўзаро тақлид қилиш мавжудлиги туфайли ҳар бир турдан қирилган организмлар сонц. анчагина кам бўлади. Арилар кўгми-лик турининг танаси қора ва сарғиш рангда бўлади. Кўп асал-ариларда ҳам шундай ранглараи кўриш мумкин. Бинобарин, улар ҳ.ам мимикрия ҳалқасини ҳосил қилади. Организмлар орасида кенг тарқалган хилма-хил ранг ва шаклларнинг асосий категориялари ана шулардан иГюрат. Морфологик мосланиш билан бир қаторда физиологих мос-ланиш ҳам мавжуд бўлиб, у тана температурасининг, қонда туз ва қанд концентрациясининг турғун ҳолда сақланишига қаратилган. Физиологик мосланиш динамик ва статик хиллар-га бўлинади. Динамик мосланишда организм шахсий ҳаёти- нинг турли босқичларида атроф-муҳитдаги туз, намлик, тем-пература ўзгаришларига нисбатан моддалар алмашинуви бирмунча ўзгарган ҳолда ўз турғунлигини сақлайди. Статик мосланиш физиологик турғунликни сақлашга қаратилган. Агар статик мосланишда физиологик турғунлик рўй берса, аксинча, динамик мосланишда моддалар алмашинувини ўзгартириш орқали ташқи муҳитнинг салбий таъсири камайтирилади. Биохимиявий мосланиш ферментлар ёрдамида ҳужайра, ор-ганлар, организмдаги биохимиявий реакцияларнинг тартибга солинишига асосланади. Оқсиллар, углеводлар, ёғларнинг ва бошқа органик кислоталарнинг синтезланиши, парчаланиши орқали моддалар алмашинувининг бошқарилиши биохимиявий мосланишга мисол бўлади. Биохимиявий мосланишлар ташқи муҳит омилларига боғлиқ ҳолда ҳар хил кечади. Чунончн, қуруқликда яшайдиган умуртқасизлар, судралувчилар, сут эмизувчиларда аммиак сийдик кислота ҳолида ташқи муҳитга ажралади, сувда яшайдиган ҳайвонларда нафас олиш даврида бутун танаси орқали ажралиб, сув билан тезда ювилиб кетади. Этологик мосланиш умуртқасиз

юксак ва умуртқали ҳай-вонлар тараққиётининг барча босқичларида кузатилиб, ҳайвон хатти-ҳаракатининг барча томонларини қамраб олади. Бунга озиқ топиш ва тўплаш, йиртқичлардан ҳимояланиш, об-ҳаво ноқулай келган вақтда ўзини панага олиш, жинсий қўшилиш давридаги хатти- ҳаракатлар, жинсий қўшилиш, наслни ҳимоя қилиш каби мослаиишлар киради. Этологик мосланиш туғма ва яшаш даврида орттирилган бўлади. Д. К. Беляев маълумотига кўра, йиртқич ҳайвонларда ҳурковчанлик, хуш кўрмаслик каби хатти-ҳаракатлар туғма бўлиб, генетик заминга эга. Яшаш даврида орттирилган мосланишлар шартли рефлекслар шаклида бўлиб, у ҳайвон организмининг атроф-муҳитга яхшироқ мосланишига имкон беради. Организмларнинг мосланишидан ташқари, тур доирасидаги мосланишлар ҳам мавжуд. Уларга конгруэнция, мутабиллик, тур ичидаги полиморфизм, популяциядаги организмларнинг зичлиги, миқдори ҳамда насл бериш даражаси киради. Конгру-энция турнинг урчиши ва мавжудлигини таъминловчи индивид-нинг бир қанча морфофизиологик ва хатти-ҳаракат белгилари-дир. Турнинг урчиши учун репродуктив конгруэнция муҳим аҳамиятга эга. Репродуктив конгруэнциянинг бир қисми урчиш билан бевосита боғлиқ. Эркак ва урғочи организмларнинг жин-сий органларини бир-бирига, шунингдек, она организмнинг ўз боласини сут билан боқишга мослиги шулар жумласидандир. Репродуктив конгруэнция урчиш билан билвосита боғлиқ бўли-ши ҳам мумкин. Бунга бошқа жинсни топишга ёрдам берувчи сигналлар киради, улар кўриш, товуш, ҳид билиш шаклида бўлади. Кўриш сигналлари кўриш органи яхши ривожланган сут эмизувчилар, қушлар, ҳашаротларда ва ўргимчаксимонларда учрайди. Кўриш орқали эркак ва урғочи организмлар, ҳар хил турга кирувчи организмлар бир-биридан фарқ қилинади ва ўз туридаги бошқа жинсга мансуб организмлар орасидан танаси-нинг шакли, ранги, ҳаракати, турига қараб ўзига жой танлайди.

Ҳайвонлар ўз жуфтини топишда товуш сигнали ҳам муҳйм аҳамиятга эга. Чунончи, баъзи қушларнинг эркаклари (маса-лан, булбул, канарейка, беданалар) хилма-хил товуши билан урғочларини, чигиртканинг урғочиси чириллаш орқали эркагини ўзига жалб қилади. Чивин, пашшанинг эркаклари қанотини тез-тез қоҳшпи туфайли чиқарилган товуш ҳисобига урғочида жинсий қўзғалишни уйғотади. Бошқа ҳолларда эркак ёки ур-ғочи ҳайвон танасидан ажралган ҳид ҳам ўз жуфтини топишда сигнал воситасини ўтайди. Масалан, тунги капалакларнинг урғочиси танасидан ажралган ҳид учувчи модда — феромон эр-как капалакни бир неча юз метр наридан ҳам ўзига жалб қи-лади. Сут эмизувчилар синфининг вакиллари бўлган жуфт туёқлилардан буғулар, кийиклар, итсимонлар (бўри, тулкилар-нинг урғочиси) жинсий қўшилиш даврида алоҳида ҳид ажра-тиш йўли билан эркакларини ўзига жалб қилади. Репродуктив конгруэнция жинсий қўшилиш олдидан эркак организм томони-дан урғочини жалб қилиш учун бўлган турли тана ҳаракатлари «ўйин»ларда ҳам кузатилади. Улар айниқса ўргимчаклар, ба- лиқлар, қушлар, сут эмизувчиларнинг кўпгина турларига хос. Масалан, ёввойи ўрдакнинг эркаклари жинсий қўшилиш олдидан 12 та тана ҳаракати «ўйин» кўрсатиши керак. Турухтон деб аталадиган қушларнинг жуфтлашиш даврида-ги хатти-ҳаракати ниҳоятда қизиқ. Жуфтлашиш вақтида улар дарё, кўллар яқинидаги водийларда тўпланади ва урғочилари билан қўшилиш учун эркаклари ўртасида қаттиқ жанг бўлади. Жаннат қушлари, аргус қирғовули ва туяқушларда эса эркак-лари чиройли патларини ёйиб товланади ва турли тана ҳара-катлари — «ўйин» қилиб, урғочларига ўзини кўз-кўз қилади. Бу хатти-ҳаракат то уларнинг бирортаси урғочи танлагунча давом этади. Ажабланарлиси шундаки, баъзи бир ўргимчакси-монлар ва паррандаларнинг урғочилари ана шундай «ўйин»ни мақомига келтириб бажармаган эркаклари

билан жуфтлаш- майди. Яшаш учун курашда ва урчишда ғолиб чиқиш учун орга-низмларнинг хилма- хил тўдаланиши — кооперация ҳам ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Кооперация айниқса гуруҳ бўлиб яшайдиган асалари, ари, чумолилар, қушлар, сут эмизувчиларда кўп учрайди. Организмларнинг урчиши ва яшаб қолиши pen родуктив кооперация билан узвий боғлиқ. Одатда, судралиб юрувчилар, қушлар, сут эмизувчилар айрим турларининг эркаклари қўшилиш олдидан махсус жойга тўпланади ва урғочиси учун улар ўртасида қаттиқ кураш боради. Ана шу курашда ғолиб чиққан эркак организмлар урғочи билан қўшилади. Бу эса келгусида бақувват насл қолдириш имконини беради. Чунончи, айиқларни олиб кўрайлик. Куйикиш вақтида бир популяцияга мансуб айиқлар бир-бири билан қўшилишга интилади ва кенг территорияда тарқалган индивидлар эндиликда зич гуруҳларни ҳосил қилади. Одатда, гуруҳ марказида урғочи айиқ билан қўшилишга интилган эркак айиқ жой олади. Унинг ёнида бошқа субдоминант йирик эркак айиқлар территорияси бўлади. Уларга яқин, лекин унчалик катта бўлмаган майдонда урчишга қатнашмайдиган эркак айиқлар ўрин олади. Эркак айиқлар гуруҳи тарқалган территорияда урғочи айиқ 1—2 ёшли айиқчалар билан яшайди. Жинсий қўшилиш вақтида эркак айиқ урғочи айиқ болаларини нобуд қилиши мумкин. Шу сабабли ёш айиқчалар эркак айиқдан жуда қўрқади. Буларнинг ҳаммаси эркак айиқ урғочи айиққа яқинлашувида бирмунча қийинчилик туғдиради. Тулкиларга келсак, қўшилиш даврида урғочи тулки атро-фига эркак тулкилар тўпланади. Улар ўта ҳаракатчан бўлади, сакрайди, ўйнайди, думини ҳаракатлантиради, бир-бирини таъ-қиб қилади. Агар бундай хатти-ҳаракат ғолибларни аниқлаш имконини бермаса, эркак тулкилар ўртасида қаттиқ

кураш бошланади. Шундан сўнг ғолиб эркак тулки урғочи тулки би-лан қўшилиш имконига эга бўлади. Усимликларнинг бир турга мансуб формаларининг бирга-ликда ривожланиши уларнинг шамол, ҳашаротлар орқали чангланишига ёрдам беради. Еш ниҳолларнинг биргаликда ри-вожланиши яшаш учун курашда катта афзалликка эга. Чу-нончи, чигит уяга битта ёки иккитадан экилса, кўп ҳолларда ёш ниҳол қатқалоқни ёриб, ер юзасига чиқолмай нобуд бўлади. Сабзи, буғдой сийрак экилса, ёш ниҳолларнинг кўпчилиги етар-ли уруғ ҳосил қилмайди. Репродуктив кооперация қушлар би-лан сут эмизувчилар ёш организмларни боқиши ва ҳимоя қи-лишида ҳам маълум роль ўйнайди. Трофик кооперация. Якка организмларга нисбатан олганда, бирлашиш ҳайвонларнинг озиқ топишида, ўсимликларнинг озиқ моддалардан фойдаланишида катта самара беради. Буни қишда бўриларнинг бир неча оилалари бирлашиб, йирик туёқ-ли ҳайвонларга ҳужум қилиши ёки Африкада яшовчи гиено итларининг вояга етганларининг 20-30 тадан бўлиб, кийик-ларни овлаши, ўсимликларнинг зич бўлиб ўсиши туфайли нам-ни сақлаши ва бу билан нормал ривожланиши учун зарур ша-роит яратиши' мисолида кўриш мумкин. Бундай кооперация айниқса соя солувчи, нам севувчи ўсимликларга хосдир. Маса-лан, қарағайзор ўрмонда дарахтлар шох- шаббасининг бир-бирига қўшилиб кетиши натижасида ерга кўпинча қуёш туш-майди ва бу ўз навбатида тупроқ доим нам ҳолатда сақлани-шига имкон беради. Шох- шаббанинг зич ўсиши айримларининг барглар, илдизларнинг қуриб қолишига ва уларнинг микроор-ганизмлар иштирокида парчаланиши эса тупроқнинг органик ва минерал моддалар билан бойишига ижобий таъсир этади. Конституциал кооперация ноқулай шароитда яшаб қолиш учун организмларнинг тўпланишидан иборат. Организмларнинг тўпланиши

туфайли вужудга келган микроиқлим айрим организмлар ва уларнинг гуруҳи яшаб қолиши учун қулай шароит яратади. Конституциал кооперация турғун ташкил топган ёки вақтинча тўпланган организмларда учрайди. Масалан, Антарктида пингвинлари ҳаво ўта совуқ бўлган вақтда зич ҳалқасимон гуруҳ ҳосил қилади. Ҳалқанинг ўртасида четидагига нисбатан температура бир неча даража юқори бўлади. Ҳалқа ўртасида бир оз «исинган» пингвинлар сўнг бошқа пингвинлар томонидан четга суриб чиқарилади. Шу йўл билан ўта паст температурадан сақланади. Бақалар ҳам қишли-қировли кунларда бир-бирига ёпишиб, коптоксимон шакл ҳосил қилади. Тўда ўртасидаги бақалар та-насининг температураси четдаги бақалар ҳисобига бирмунча ортади. Шундан сўнг улар четга сиқиб чиқарилади, четдаги бақалар эса аксинча, ўртадан жой олади. Бинобарин, вақтинча гуруҳдаги бақалар ўз ўрнини ўзгартириши ҳисобига ноқулай шароитда нобуд бўлмайди. Қум барханларидаги ўсимликлар-нинг попук илдизлари ўзаро қўшилиб кетиши, уларга беқарор тупроқ қатламида сақланишга имкон беради. Тур ичидаги ҳар хил репродуктив, трофик ва конституциал кооперациялар ҳам конгруэнцияга киради.

Похожие

Эволюцианинг харакатлантирувчи кучлари

Муҳит ва экологик омиллар

Эволюцион гоялар тарихи. Берунийнинг эволюцион карашлари. Ламаркнинг эволюцион канцепцияси.

Эволюциянинг генетик асослари

Биологиянинг ривожланиш тарихи