Allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’sirida belgilarning rivojlanishi - Биология - Рефераты

Allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’sirida belgilarning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2182.3427734375 KB

Allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’sirida belgilarning rivojlanishi Reja: Komplementar irsiylanish  Modifikator genlarning ta’siri.

Mendel, Morganlarning irsiyat qonunlariga ko‘ra bir belgi bir gen ta’sirida rivojlanadi. Bunday holat bilan sizlar monod u ragay, diduragay va genlarning birikkan holda irsiylanishi mav zularida tanishdingiz. Qayd qilingan dalillarga asoslanib har bir organizm genotipi bir-biridan mustaqil bo‘lgan genlar majmua- sidan iborat degan xulosaga kelish yaramaydi. Chunki har bir organizm genotipi yaxlit sistema bo‘lib, unda genlar bilan belgilar orasidagi munosabat turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. 1. Bir gen bir belgiga, ikkinchi gen ikkinchi belgini rivoj- lanishiga ta’sir ko‘rsatadi. 2. Ikki yoki uch gen birgalikda bir belgini rivojlanishigata’sir qiladi. 3. Bir gen ayni vaqtning o‘zida bir qancha belgilarning ri voj lanishiga ta’sir qilishi mumkin. Ikki yoki undan ortiq genlarning bir belgini rivojlanishiga ko‘rsatgan ta’siri uch tipga ajraladi. Bular: 1. Komplementar irsiylanish. 2. Epistatik irsiylanish. 3. Polimer irsiylanish. Komplementar irsiylanish Komplementar degan atama – lotinchi complement – to‘ldiruvchi degan ma’noni anglatadi. Komplementar irsiyla- nishda belgini rivojlanishiga bir asosiy gen, ikkinchi to‘ldiruvchi gen ta’sir qiladi. Komplementar irsiylanishiga misol qilib qush boquvchi havaskorlarga tanish bo‘lgan avstraliya xoldor to‘tilarining pat rangini irsiylanishini olish mumkin. Xoldor to‘tilarning pat rangi oq, sariq, havorang, yashil bo‘ladi. Agar havorang patli to‘ti oq patli to‘ti bilan chatishti- rilsa, birinchi avlodda patning havorang belgisi dominantlik qiladi. Birinchi avloddagi erkak va urg‘ochi havorang to‘tilar o‘zaro chatishtirilsa, olingan ikki avlod to‘tilar orasida esa 75% havorang, 25% oq rangli bo‘ladi. Xuddi shunday holatni biz sariq patli to‘tilar bilan oq patli to‘tilarni chatishtirganda ham ko‘ramiz. Bu tajribada birinchi avlod to‘tilari sariq patli bo‘lib, ularning erkak, urg‘ochilari bir-birlari bilan chatishtirilsa, hosil bo‘lgan

ikkinchi avlodda 75% to‘tilar sariq, 25% to‘tilarning pati rangi oq bo‘ladi. Har ikki tajriba tafsilotini tahlil qilib, xoldor to‘tilarda pat rangi bittadan gen ta’sirida rivojlanadi degan xulosaga kelish mumkin. Ammo mazkur xulosa havorang patli to‘tilar bilan sariq patli to‘tilarni chatishtirishda o‘z tasdig‘ini topmaydi. Chunki keyingi chatishtirishdan olingan bi- rinchi avlod to‘tilarining pati yashil rangda bo‘ladi. Ularning erkak va urg‘ochilarini chatishtirib olingan ikkinchi avlodda esa, xuddi diduragay chatishtirishga o‘xshash 4 ta fenotipik sinf, ya’ni 9 ta yashil, 3 ta havorang, 3 ta sariq, 1 ta oq patli to‘tilar rivojlanadi (10-rasm). Olingan natijaga asoslanib yashil patli to‘til arning pat rangi ikkita gen ta’sirida rivojlanadi degan xulosaga kelish mumkin. Mazkur xulosani to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanlig ini tekshirish uchun ikki xil taxminni ilgari suramiz. Birinchi taxmin havorang pat ikkita dominant, oq pat ikkita re- tsessiv gen ta’sirida rivojlanadi deb o‘ylasak, u holda duragaylarning ikkinchi avlodida xuddi diduragaylardagi kabi natija 9:3:3:1 fenotipik nisbat olinadi. Lekin amalda esa yuqorida keltirilgandek ular ikki xil fenotipik sinf hosil qiladi va nisbati 3:1 ga teng bo‘ladi. Shuni e’tiborga olib ikkinchi taxminni ilgari suramiz va havorang pat genotipini AAbb , oq pat genotipini aabb, sariq pat genotipini aaBB genlar bilan belgilab chiqamiz. Mana shunday genotipli to‘tilar o‘zaro chatishtirilsa, yuqorida qayd qilingandek natija olinadi. fen havorang oq P gen AAbb x aabb g a m Ab ab f e n hav oran g hav oran g F 1 g e Aab b x Aab b

n g a m Ab ab Ab ab F 2 fe n hav oran g hav oran g hav oran g o q g e n AA bb Aa bb Aa bb a ab b f e n sari q oq P g e n aaB B aab b g a m aB ab f e n sari q sari q F 1 g e n aaB b x aaB b g a m aB ab aB ab F sari sari sari o

2 fe n q q q q g e n aaB B aaB b aaB b a a b b Mazkur tajribalar orqali birinchidan havorang, sariq, oq patli to‘tilarning genotipi, ikkinchidan havorang, oq, sariq, oq patli to‘tilarni chatishtirganda patning havorang va sariq rang belgisi dominant, oq rang belgisi retsessiv ekanligi, uchinchi- AAbb 10-rasm. To‘tilarda komplementar holda irsiylanish. Abb – havorang; aaB – sariq; A-B – yashil; aabb – oq. dan domi nant belgili to‘tilar retsessiv belgili to‘tilar bilan chatishtirilganda ikkinchi avlod duragaylar 3:1 nisbatda xilmaxillik berishi aniqlandi. Dominant belgili ikki xil havorang va sariq patli to‘tilarni chatishtirish va F1 F2 duragaylarni tahlil qi- lish yo‘li bilan yashil patli to‘tilarni olish mumkinligi Pennet kataklaridagi fenotipik, genotipik sinflarni tahlil qilganda ko‘zga yaqqol tashlanadi. aaBB AaBb 9 A-B 3 aaB 3 A-bb 1 aabbP F 1 F 2

fen havoran g sari q P gen AAbb aaB B gam Ab aB F1 fen yashil yas hil gen AaBb x Aa Bb Komplementar irsiylanishning eng xarakterli tomoni bu – har xil genotipli ikki organizmlarning chatishtirishdan olingan bi rinchi avlodda ota-onaga o‘xshamagan yangi belgini rivojla- nishidir. Komplementar irsiylanishning ikkinchi avlodida hamma vaqt to‘rt xil fenotipik sinf rivojlanmaydi. Ayrim holatlarda uchta yoki ikkita fenotipik sinf ham rivojlanadi. Keyingi holatlar fenot ipi o‘xshash genotipi turlicha bo‘lgan organizmlarni cha tishtirishda kuzatiladi. Masalan hidli no‘xatning genotipi har xil, lekin gultoji barglari oq navlarini chatishtirishdan olingan birinchi avlodda guli qizil rang, ular o‘zaro chatishtirilganda hosil bo‘lgan F2 o‘simliklarning 9/16 qizil, 7/16 oq rangli bo‘ladi. Epistaz. Allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’sirini epistatik xilida ham belgini rivojlantirishda ikkita gen qatnashadi. Mendel qonunlariga ko‘ra dominant allelning retsessiv allel ustidan dominant bo‘lishi kuzatildi. Bu hodisani gen allellaridagi domi nantlik deb nomlanadi. Epistazda esa bir allel A, allel bo‘lmagan B ustidan dominantlik qiladi. Dominantlik qiluvc hi gen ingibitor I deb ataladi. U F 2 AbAB aB ab YashilAB Yashil Yashil Yashil AaBB AaBbAABB AABb Ab Yashil HavorangYashilHavorang AabbAaBbAAbbAABb aB Yashil Yashil SariqSariq AaBB AaBb aaBB aaBb ab Yashil Sariq OqHavorang AaBb Aabb aaBb aabbO + O→

dominant (I) va retsessiv (i) holatda bo‘ladi. Retsessiv ingibitor faqat gomozigota holatda dominant gen ta’sirini bo‘g‘ishi mumkin. Dominant ingibitor esa ham gomozigota, ham geterozigota holatda belgiga ta’sir etuvchi allel bo‘lmagan gen faoliyatini bo‘g‘adi. Natijada belgi F1 fenotipida namoyon bo‘lmaydi. Epistazga misol qilib genot ipi har xil, lekin fenotipi o‘xshash bo‘lgan oq piyozboshlarni chatishtirishda olingan natijalarni keltiramiz. P fen oq piyozbosh oq piyozbosh fen IIAA x iiaa Gam IA ia F1 fen oq piyozbosh oq piyozbosh gen IiAa IiAa Pennet kataklaridagi natijalarni ko‘rsatishicha, o‘simlik genotipida dominant ingibitor bo‘lsa, uning belgiga ta’sir etuv- chi dominant gen ustidan dominantlik qilish oqibatida rang hosil qiluvchi gen faoliyat ko‘rsata olmaganligi sababli piyozboshlar oq rangda bo‘ldi. Agar genotipda retsessiv ingibitor gomozigota holatda bo‘lsa, A geni faoliyat ko‘rsatib piyozbosh rangli bo‘lishini ta’minlaydi (jadvalga qarang). Agar tajriba uchun olingan organizmlar ham fenotip ham genotip jihatdan farqlansa, masalan oq rangli va jigarrang yungli itlar chatishtirils a, u holda duragaylarning ikkinchi avlodida uch xil fenotipik sinf hosil bo‘ladi: 12/16 itlarning yungi oq, 3/16 qora, 1/16 jigarrang ekanligi kuzatiladi. Shunday qilib agar komplementar irsiylanishda ota-onaga o‘xshamagan organizmlarni rivojlanishi birinchi, ikkinchi avlodda kuzatilsa, epistazda esa faqat ikkinchi avlod duragaylarda qayd etiladi (11-rasm). F 2 IaIA iA ia OqIA Oq Oq Oq IiAA IiAaIIAA IIAa Ia Oq OqOqOq IiaaIiAaIiaaIIAa iA Oq Oq RangliRangli IiAA IiAa iiAA iiAa ia Oq Rangli OqOq IiAa Iiaa iiAa iiaaO + O→

11-rasm. Itlarda yung rangining irsiylanishi (epistaz). A – qora, a – jigarrang, I – rang hosil qiluvchi gen to‘xtatuvchi, i – rang hosil qiluvc hi gen faoliyatini to‘xtatmaydigan gen. Polimeriya. Allel bo‘lmagan genlarning polimer tipi komplementar va epistazdan tubdan farq qiladi. Agar komplementar irsiylanishda belgi asosiy, to‘ldiruvchi gen allellari ta’sirida paydo bo‘lsa, epistazda belgiga bir allel gen bevosita, ikkinchi allel bo‘lmagan gen bilvosita ta’sir qilsa, polimeriyada bir-biriga allel bo‘lmagan genlar bir yo‘nalishda belgiga ta’sir ko‘rsatib uni rivojlantiradilar. Polimeriyaga misol qilib bug‘doyda don rangini irsiylanishini ko‘rsatish joiz. Bug‘doyning qizil va oq donli navlari chatishtirilsa, F1 avlodda donning qizil rangi dominantlik qiladi. Birinchi avlod duragay o‘simliklar o‘zaro 12-rasm. Bug‘doy doni rangining irsiylanishi (kumulyativ polimeriya). chatishtirilgan taqdirda, ulardan hosil bo‘lgan ikkinchi avlod duragaylarda 15/16 qizil, 1/16 oq donli bo‘ladi (12-rasm). 1 / 163 / 16 12 / 16 → ↓P F 1 gametalar

Polimer irsiylanish kumulyativ va nokumulyativ polim e riyaga ajratiladi. Kumulyativ polimeriya miqdor belgilarni, nokumulyativ polimeriya esa sifat belgilarining irsiylanishini namoyon etadi. Yuqoridagi qizil va oq bug‘doy chatishtirishdan olingan natijalar kumulyativ polimeriyaga misoldir. Kumulyativ polimeriya irsiylanishda duragaylarning birinchi va ikkinchi avlodida belgilarning rivojlanish darajasi dominant genlar soniga bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra duragay genotipda to‘rtta do- minant gen bo‘lgan taqdirda qizil, 3 ta dominant gen bo‘lsa och qizil, 2 ta dominant gen bo‘lsa pushti, 1 ta bo‘lsa och pushti rang li donlar rivojlanadi. Genotipda dominant genlar bo‘lmasa don oq rangli bo‘ladi. Nokumulyativ polimeriyada dominant belgining rivojlanishi dominant genlar soniga bog‘liq bo‘lmaydi. Natijada genotipi 4,3,2,1 dominant genlardan iborat bo‘lgan individlar fenotip jihatdan o‘zaro o‘xshash bo‘ladi. Pleyotropiya . Genlarning ko‘p tomonlama ta’siri – pley o t ropiyada bir gen bir vaqtning ozida bir qancha belgilarning rivoj- lanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Misol tariqasida mutatsiya tufayli ayrim tovuqlarda patning jingalak ko‘rinishda bo‘lishini olamiz. 13-rasm. Odatda bunday tovuqlarda patlari zich joylashmaydi va tana harorati past bo‘ladi. Natijada yurak urishi tezlashadi, hajmi or- tadi, ozuqaga talab ko‘payadi, tuxum qo‘yishi kamayadi. Shun- day qilib patni jingalak bo‘lishiga ta’sir etuvchi gen ayni vaqtda tovuqning boshqa belgi xossalariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Sichqonlarda yungning sariq rangini ifoda qiluvchi gen ayni vaqtda gomozigota holatda letal xususiyatga ega ekanligi ham pleyotropiyga misol bo‘ladi (13-rasm). o‘ladi 25 % 25 %

Modifikator genlarning ta’siri. Belgilarning rivojlanishiga allel bo‘lmagan genlar ta’siri o‘rganilganda e’tibor asosiy genlarga qaratilgan edi. Lekin organizm genotipida modifikator genlar ham uchraydi. Ular belgiga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, balki 14-rasm. Modifikator genlar ta’sirida qoramollarda qora va oq yungning har xil miqdorda irsiylanishi. 2—Biologiya belgiga ta’sir etuvchi gen faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Misolga qora mollar terisining ola-bula bo‘lishini olsak, bu belgi bitta asosiy retsessiv gen va ikkita modifikator genlar ta’sirida rivojlanadi. Uning bittasi oq rangning hosil bo‘lishini kuchaytiradi, ikkinchisi esa susaytiradi. Natijada birinchi holatda terida oq rangli, ikkinchi holatda qora rangli dog‘lar ko‘proq bo‘ladi (14-rasm).

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Genlarning o`zaro ta`siri natijasida belgilarning naslga berilishi

Irsiyat qonunlari va nazariyalari

O‘zgaruvchanlik

Genetika fanining maqsadi va o‘rganish uslublari

Irsiyatning xromosoma ta’limoti