Тараққиёт жараёнлари ( Тараккиёт жараёнлари ) - Астрономия - Рефераты

Тараққиёт жараёнлари ( Тараккиёт жараёнлари )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Тараққиёт жараёнлари Режа: 1. Редукционизм(заифлашув) ҳ одисаси. 2. Тескари алоқамеханизми ва ташкилланиш. 3. Тараққиёт жараёнларини тад қ иқ этиш. 4. Диссипация тамойиллари минимуми.

Нотирик ва тирик табиатда тараққиёт жараёнлари, уларнинг ҳар иккисидаги ўзига хос қонунлар мавжуд. Айниқса, тирик табиатдаги тескари алоқа механизми ва такомилланиш, гомэостазисни сақлаш ҳамда диссипация минимуми тамойилларини англаб олиш ҳар бир мутахассис учун албатта фойдалидир. Редукционизм (соддалаштириш, заифлашиш, кичрайиш, йỹқолиш) кузатилаётган материя ташкилланишининг у ёки бу даражадаги муайян мураккаб ҳодисани нисбатан соддароқ ҳодисалар хусусиятлари ёки ташкилланишнинг нисбатан қуйи даражаларини баён этиш учун ҳамма фанларда қўлланиладиган усулни англатади. Бошқача айтганда, мураккаб нарса моҳиятини нисбатан соддароқ қилиб тушунтиришга интилиш редукционизмдир. Буни ỹзига хос тафаккур тарзи ёки тафаккур услуби (методи) дейиш ҳам мумкин. Физика фанида айниқса бу кенг қỹлланилади ва мураккаб системалардаги ỹзгаришларни англашга имкон туғдиради. Физикларнинг кỹпчилиги макро даражадаги барча хусусиятлар микро даражадаги моддаларда кодлашганига қаттиқ ишонишади. Уларнинг фикрича, тадқиқотчи иҳтиёрида микро даражадаги система элементларини етарлича изоҳли (яхши) модели бỹлса, макро системалардаги барча хусусиятларни аниқлашнинг унча қийинчилиги қолмайди. Газларнинг кинетик назарияси ва ёпишқоқ суюқликлар гидро –динамикасида қỹлланилаётган моддалар бундан гувохлик беради. Аммо буни ижтимоий фанларга кỹр-кỹрона қỹллаш мумкин эмас. Афтидан, материя тузилишини исталган даражаси учун долизарб бўлган муаммолар мавжуд. Уни «йи ғ иш механизми» муаммоси дейиш хато бỹлмас. Элементларнинг бирлашувида, яъни макро даражага ỹтишда ỹзининиг сифат жиҳатига эга бỹлган янги структура ташкилланиши рўй беради. Масалан, «ижтимоий» кийиклар миқдори маълум бир меъёрига келганидагина уларнинг ỹзига хос умумий феъл-атворлари шаклланади. Бундай пода галасининг шаклланишида уларнинг ỹзига хос хотираси

катта роль ўйнайди. Мобода уйга ỹргатилган кийиклар галаси улар ичига аралашиб қолса, у лар да бундай хотира бỹлмагани сабабли, подага яхши қỹшилиб кетолмай, тез орада ваҳший ҳайвонларга ем бỹлади. Демак, умумий пода феъл-атворини айрим кийиклар орқали англаб бỹлмайди. «Кооператив (умумий) феъл-атвор» тирик организмларнинг ỹз гомеостазиси (озчилиги)ни сақлашга интилиш туфайли содир бỹлади. Феъл-атворнинг умумийлиги система учун фақат алоҳида бỹлган умумий хусусиятларнинг вужудга келишидир. Инсоният жамиятининг умумсистемали таснифини ỹрганаётганда , айнан жамоанинг умумий феъл- атвори ва жамиятнинг исталган ташкилоти учун бу алоҳида аҳамият касб этади. Биосфера ва инсон кооэволюциясига тадбиқан эса умумий феъл- атвор ҳал қилувчи роль ỹйнайди. Бинобарин, т абиат ва инсон муносабатлари стратегиясини яратишда редукционизм ҳодисасидан фойдаланишни жиддий ỹйлаб кỹриш керак. Ҳозирча инсоният «йиғиш механизмилари» умумий хусусиятлари ҳақида ва айниқса унинг оқибатларини олдиндан айтишда жуда оз билимга эга. Шундай бỹлишига қарамай, механизм хусусиятини ỹрганиш масаласи жиддий равишда кун тартибига қỹйилган эмас. Масалан, миллат табиатининг шаклланиши, диний жамоада умумий феъл-атворнинг вужудга келиши механизмларини жиддий ỹрганиш ва умумий стратегияга эга бỹлиш долзарб масала эканлигини тасдиқлаш жоиздир. Нотирик табиатдаги нарсалар ёпиқ система, тирик табиат (ỹсимликлар, ҳайвонот дунёси ва одамзот жамияти) эса очиқ система ҳисобланади. Физик жисмларда система структураси ỹзининг ички алоқалари ташкилланишини ỹрганиш учун махсус фан – «Ташкилланиш назарияси» вужудга келди. Маълум бỹлишича, нарсалар мавжудлиги архитектуравий шакллари у жараёнда иштирок этаётган хилма-хил материалларга нисбатан қашшоқроқ экан. Ниҳоятда чуқур фалсафий маънога эга бỹлган ушбу далил нарса структураси ажралишини мустақил

равишда тадқиқот обеъктига айлантирди. Кристалшунос олим Е.Федоров ана шу холатни кристалларда ỹрганиб чиққан. Тадқиқот шуни исботладики, кристаллашиш мумкин бỹлган нарсалар, ỹзларининг кимёвий таркибларидан қатъий назар, кристалл структураларининг фақат муайян йиғиндиси мавжуд экан. Кейинги тадқиқотлар натижасида табииётшунослик ва жамиятшунослик учун ҳам умумий бỹлган қонуният борлиги аникланди. Ташкилланиш назариясининг математик услублари ва математик талқинлари ишлаб чиқилгач , маълум бỹлдики, жуда кỹп марта бифуркацияни ỹз бошидан кечирган турли табиатлар системаси учун у универсал хусусиятга эга. Аммо ташкилланишни ташувчи материалнинг ỹзини тилга олмасдан, бу ҳақда гап юритиб бỹлмаслиги ни албатта назарда тутиш керак. Демак, ташкилланиш назариясининг ҳозирги замон тизими бу универсал таълимотнинг асосига қỹйиш мумкин. Зеро, система ҳақида яхлит тасаввурга эга бỹлиш учун аввало унинг ташкилланишини ỹрганиб чиқишга тỹғри келади. Барча ỹзгариш вақт билан боғлик бỹлгани сабабли, ҳар бир аниқ конкрет нарсалар ỹзгариши учун ỹзига хос бỹлган вақт ўлчовлари мавжуддир. Нарсалар ỹзгариш жараёнини ỹрганиш аслида тадқиқот ỹтказилаётган нарса жараёни эволюцияси ёки ривожланишини ỹрганишдир. Ана шу дастлабки ỹзгариш ҳолатларини ташкилланишнинг элементига қỹшиш мумкин. Бошқача айтганда, ỹрганилаётган объект система ташкилланиши турғунлик (консервативлик) билан аста-секин ỹзгарувчанлик бирлигидан иборат ходиса эканлигини тушуниб олишга имкон туғдиради. Ташкилланиш тушунчаси материя ỹзини-ỹзи ташкиллаш жараёнини тадқиқ этувчи синергетика мазмунини англаб олишга ёрдам беради. Аслида бундай ёндошув асосида ҳозирги замон системали тахлил механизми ётади. Чунки ҳар бир аниқ (конкрет) тадқиқотда у ёки бу тарзда ỹрганилаётган муайян обектнинг вақт интервали аниқланади. Масалан, об- ҳаво прогнози (тахмини), унинг зарурлиги ёки турлар ҳаётий цикли

миқдорини олдиндан айтишга ỹхшаб кетади. Ана шундай интерваллар оралиғи тадқиқот мақсадларини белгилашда муҳим омил ҳисобланади. Тирик организмлар ва хусусан ижтимоий системаларда системанинг функционал таснифи билан системанинг структураси ташкилланиши тушунчасини анча мураккаб талқин этишга тỹғри келади. Зеро, бунда система функцияси билан система структураси ỹртасидаги алоқалар анчайин мураккаблашади. Шунинг учун ҳам тирик организмлар ва ижтимоий системалар табиати ҳақида фикр юритганда, уларнинг нафақат турғунлик (консерватив) таснифини, балки шу билан бирга уларнинг ҳаётий фаолиятига жиддий таъсир кỹрсатадиган хусусиятларни ҳам этиборга олишимиз зарур. Тириклик олами система ташкилланиши ривожланиш механизмининг мутлақо янги типини вужудга келтиради. Бу, тескари алока механизмидир. Ҳар қандай тирик организм ва система ỹз ташкилланиши барқарорлигини сақлаб қолишга интилади. Чунки бу сиз у ҳалокатга учраши аниқ. Бироқ, бу системалар муайян чегарадагина ỹз холатини ỹзгартириш қобилиятига эга бỹладики, мана шу тескари алоқа механизми дейилади. Бу, системага ҳам ижобий, ҳам салбий таъсир кỹрсатиши мумкин. Салбий тескари алоқалар системанинг аслини сақлаб қолишга сабаб бỹлиши туфайли, тириклик нотирикликдан фарқ қилади. Система ташкилланишини сақлаш (гомеостазис)га ỹз барқарорлигини, ỹз турини сақлашга ин т илиш ҳар доим эволюциянинг қудратли омилларидан бири бỹлиб келган. Аммо ривожланиш майллари диалектикаси масалани нарса қатъий бирдек сақланиши ё йỹқ бỹлиши тарзида қỹйишни инкор этади. Ўзининг охирги чегарасига етган барқарорликда ҳар қандай ривожланишга ỹрин қолмайди. Чунки у ỹзгарувчанлик тамойили амал қилишига йỹл қỹймайди. Ҳаддан ташқари барқарор шакл аслида эволюцияни тỹхтатиб қỹядиган холатдир, яъни бунда эволюцион ривожланиш боши берк кỹчага кириб қолади. Бинобарин, меъёридан ортиқ мувофиқлашиш (адаптация) ёки ихтисослашиш ҳам турнинг

такомиллашиши учун хавфлидир. Тирик организмлар га атроф-мухит билан энергия ва модда алмашиш хос бỹлиб, улар ташқи мухитдан имкон даражасида кỹпроқ қувват олишга интиладилар, шу жараёнда ỹзларида локал эн тр опияни озайтиришга эришадилар. Юқоридаги холатлар натижасида тирик организмларда ҳам, ижтимоий системаларда ҳам эволюциянинг тезда ривожланадиган «тараккийпарвар» шакллари вужудга келади. Шундай қилиб, ҳар қандай тириклик оламида ỹзаро таъсирнинг иккита қарама-қарши типи мавжуд: а)салбий тескари мустаҳкамланишга муҳтож бỹлган барқарорликка интилиш майли; б)ижобий тескари алоқаларни тақоза этадиган янги янада рационалрок усулларни қўллаш орқали ташқи қувват ва моддаларни ỹзлаштириш майллари (тенденцияси). Нотирик табиатдаги жузъий ỹзгаришлар ҳодисаси ҳақидаги қизғин мунозараларда шу нарса маълум бỹлдики, физик жараёнларда дифференциал тенглашиш табиати унинг жузъий ўзгариш ҳодисаси билан боғлиқ экан. Шундай қилиб энергиянинг сақланиш қонунини вариацион изоҳлаш ҳозирги замон физикасининг энг муҳим қоидаларидан бири бўлиб колди. Нотирик табиат ҳодисаларида сақланиш қонунига биноан муайян тартиб бўлади, масалан, энергияни сақланиш қонуни импульсининг сақланиши ва х.к. Буларни ҳеч қандай таъсир буза олмайди, яъни тартиб албатта сақланади. Энергия диссипацияси минимуми тамойили физик қонунлар доирасида тартибни бузмайди, балки моддий жисм ўзини қуршаган субстанцияларда бирлашиш қобилиятига эга бўлган структуралар юзага келишига ёрдамлашади ва шу билан локал энтропияни сусайтиради. Нотирик табиат эволюциясига хос бундай хусусиятлар тирик табиат даражасида принципиал жиҳатдан мураккаблашади, чунки бунда ўзини-ўзи сақлаш ( гом э остазис )га интилиш майли ма қ садли ҳаракат тусига киради. Табиий танланишда баъзи функционал феъл-атворлар ỹзидан-ỹзи шаклланиб, уларнинг энг юксак ( оптимал ) нусха ( вариант ) лари – я нги

муҳитга энг мувофиқ турлари яшовчан бўлади. Бошқача айтганда, феъл- атворлар қанчалик бу оптималга яқин бўлса, тирик организм атроф- муҳитга шунчалик мослаша олади, бинобарин, бунда ўша тирик организмнинг яшаш имконияти кенгаяди. Тирик мавжудотлар доимо ўзгарувчан ташқи муҳитда яшайдилар. Демак, уларнинг феъл-атвори шу ўзгарувчан муҳитга мослашган бўлиб, уларнинг функционал феъл-атвори муайян тартибга тушиши лозим. Бундан маълум бўладики, тирик организмларда нотирик табиатдаги қонунларда ўз ифодасини топган қатъий тартиблилик бўлмайди. Тириклик оламидаги тартибга солинганлик тирик мавжудодлар томонидан бузиб турилади ва бу бузилиш уларнинг ҳалокатлари билан тугайди. Тириклик оламида доимо жуда кўп функционал элементлар «тартибга тушиши»ни тақоза этадиган муҳитга мослашиш механизми ишга тушади. Тирик системалар ривожидаги алгоритмни тадбиқ этиш шуни кўрсатадики, бунда нотирик табиат ривожи жараёнидаги энергиянинг диссипацияси минимуми тамойили мутлоқа бошқача тус олар экан. Умуман тирик системаларда энтропия роли ҳақида эмас, аксинча, локал энтропияни озайтириш қобилиятига эга бўлган шаклларнинг вужудга келиши ҳақида гап боради. Метоболизм – эркин энергия (қувват)лар ва моддий жисмларни шимиш тирик оганизмлар ривожининг асоси ҳисобланади. Танланишнинг бошқа тамо й иллари ривожланиш жараёнининг ягона ҳаракат нуқтаси (траекторияси)ни белгилай олмаган ҳ олатларда улардан биттаси ҳ ар қандай тирик организмлар учун хос бўлган майл – метоболизм ҳисобига энтропияни локал озайишини энг юқори даражага бориш ( максималлашиш ) тенденциясига айланади. Тирик организмлар ўз и ни–ўзи ташкил л аш хусусиятларини ўрганиш шуни кўрсатмокдаки, тирик системалар ташкилланишининг мураккаблашиб бориши натижасида уларда гом э остазисни , бар қ арорликни са қ лаб қ олишга интилиш билан таш қ и энергия ва моддани шимиш самарадорлигини максималлаштириш ўртасида зиддият пайдо булади. Бундан кўринадики,

Ердаги ҳаёт ривожининг бутун тарихини турли майл (тенденция)лар қарама-қаршилиги тарихи дейиш мумкин. Бинобарин тириклик олами эволюциясини «муроса» (компромис с )лар излаш нуқтаи назаридан ўрганиш маъқул бўлади: кузатилаётган тирик системалар ҳолати ҳар доим содда бўлмаган муросалардек намоён бўлади. Бундай компромис с ларда ақл иштирок этмайди, балки танлаш тамойилини ушбу стихияли «эволюция» алгоритми механизмининг ўзи топади. Бирок, материя ташкилланиш и нинг социал даражасида вазият мутла қ о бошқача тус олади, бунда танлаш тамойилини белгилашда Ақл алоҳида имтиёзга эга бўлади. Ижтимоий ҳ аётда субъектив омил тобора кўпрок роль ўйнайди. Ақл (интелект) фаолияти бутун танлаш алгоритмини сифат жиҳатидан ўзгартириб юборади. Тирик табиатда адаптация (мослашиш) механизми анча типик ҳодиса бўлиб, бифуркация жиҳати , унинг тарихи алоҳида ҳолатларидагина рўй беради. Социал даражада вазият янада кескин равишда ўзгаради. Шунинг учун ҳ ам ҳ аракатнинг ижтимоий (социал) шакли ҳ а қ ида гап борганда, тара ққ иёт механизми тўғрисидаги шартли таърифга жиддий изо ҳ беришга тў ғ ри келади. Чунки бунда Ақл эгаси бўлган одамнинг ҳ ар бири айнан бир вазиятдаги танлаши турлича бўлади. Субъектив омиллар туфайли рўй берадиган ноаниқлик вазияти кўп ҳ олларда эволюцион жараён учун зарур бўлган табиий аниқликка путур етказади. Натижада вақтнинг ҳ ар бир ани қ палласидаги тара ққ иётнинг э ҳ тимол тутилган ривожида ноани қ лик ва ноа ҳ амиятлилик ҳ олатлари вужудга келадики, бунда адаптация механизмига нисбатан бифуркация мурвати ҳ ал қ илувчи роль ўйнаб қ олади. Индивидуал онг, ижтимоий онг ва миллий онгда ҳ аракат йўналишини танлашда тасодифий ёндошувлар етакчи майл (тенденция) тусини олади. Мана шу ҳолат Ақлнинг о қ илона ёки ноо қ илона йўналиш оли ши учун негиз бўлиб қолади. Бунда индивидлар дунё қ араш и ва ҳ аракат тепасида турган тарихий шахслар тарихан етилган ижтимоий эҳтиёжларни т ўғ ри ёки нотўғри англаб ма қ сад белгилаши (ёки танлаши) катта роль

ўйнайди. Бош қ ача айтганда, муайян тарихий вазиятда тарихий шахсларнинг ноани қ лик вазиятида ўз социал тахминлари (ориентирлари ) га биноан йўл танлаб, шу тахминлари ифодаси бўлган ғ ояларни илгари суришлари ва бу ғ ояларни мафкуравий воситалар ор қ али ҳ ар бир индивиднинг ишонч ва эъти қ одига , ҳ алқ оммасининг маслагига айлантиришга интилиб, ялпи умумий ижтимоий ҳ аракатларни вужудга келтиришларига қ араб , тара ққ иёт алгоритми ўзгариши – у ё тезлашиши ёки секинлашиши , ҳ атто маълум бир вақтгача ор қ ага кетиши ҳ ам мумкин. Материя ташкилланишининг қуйи даражалари ривожи алгоритми (ечим амаллари мажмуи)га хос хусусиятлар ижтимоий воқеликда ҳам ўз аҳамиятини сақлайди. Бироқ Ақл соҳиби бўлган одам ва унинг уюшмалари (давлати, ижтимоий ҳаракатлари, касбий, ижодий муассасалари)га жаъмлашган одамлар жамоалари эҳтимол тутилган қарорларга келиш танловига эгадирлар. Мана шу холатлар материя ташкилланишининг юқори даражаси бўлган социал шакли алгоритмига ўзига хослик бағишлайди. Хусусан шахсий, гуруҳий, синфий, миллий, диний, ирқий ва бошқа заминда муқаррар равишда чиқади зиддиятларни ҳал этиш, уларнинг ўз қарама-қарши томонига оғиб кетишига йўл қўймаслик учун эҳтимол тутилган муроса (кампромисс) йўлларини қидириб топишга интилиш, яъни Ақлнинг оқилона томонга буриб юбориш фавқулотда аҳамият касб этади. Мабодо Ақл нооқилона томонга оғиб кетса, катта ҳалокатли вазиятларга инсоният дуч келади. Одамзот бутун тарихи давомида қувват (энергия) ва модда манбаъларига эга бўлиш учун ҳаракат қилиши тараққиётнинг энг муҳим рағбатлари (стимули)дан бири бўлиб келди. Маълумки, материя ўзининг қуйи даражаларида қувват ва модда ўзлаштиришнинг меъёрий параметр (ўлчов)ларидан ташқарига чиқмайди. Ўсимликлар дунёси ҳам шу тамойил асосида ривожланади, лекин материя ташкилланишнинг энг юқори даражаси бўлган одам ва жамиятга келганда қувват ва моддани ўзлаштириши меъёри бузилади. Планета бойликлар ва эркин қувват

(энергия)дан фойдаланиш қобилияти ҳар доим ижтимоий тузилиши (структура)лар ўртасидаги қарама-қаршиликлар охир оқибатини, шунингдек, структура танловини белгилаб келган. Афтидан, бундан буён ҳам ушбу майл сақланиб қолиши мумкину, аммо энди ижтимоий структуралар ташкилий танловлари учун илгари бўлмаган жуда кўп омиллари вужудга келди. Бинобарин, можароли вазиятларни илмий ўрганиш ва уларни келишув асосида ҳал этиш тамойилларини ишлаб чикиши ҳозирги замон учун ҳал қилувчи аҳамият касб этмоқда. Айнан билимнинг мана шу соҳаси одамзот ва унинг уюшмалари тараққиёт алгоритми мустақил равишда ва бутун инсоният манфаатларига мувофи қ тарзда хизмат қилиши йўлларини кўрсатиши мумкин. Тажриба шуни кўрсатяптики, нотирик табиатда энергия диссипацияси (ажралиши) минимуми тамойили энг муҳим принцип ҳисобланадиган ҳодисаларни муайян тури мавжудки, улар жуда кўп виртуаллардан реал ҳолатларнигина ажратиб олади. Бошқа тамойиллар ягона барқарор ҳолатларни юзага келтиролмай, эҳтимолликлар жуда кўп бўлганда, энергия диссипацияси минимуми тамойили танланишининг кўшимча принципи сифатида намоён бўлади. Тирик жисмлар ривожланиш жараёнини изоҳлаётганда, танлаш тамойилини шархлашда янада мураккаброк муаммолар пайдо бўлади. Тескари алоқа тўғрисидаги тасаввурларга мувофиқ, гомеостазисни сақлашга интилиш рўй беради. Булар ўз навбатида фақат тирик табиатга хос танланишнинг янги тамойилидир. Масалан, масса ёки импульснинг сақланиш қонуни асло ўзгариши мумкин эмас. Тирик организмлар барқарорлиги тамойили – гомеостазисни сақлаш принципига келсак, у худди физика қонунидагидек эмас, балки майл (тенденция) сифатида намоён бўлади: тирик органимлар ўз барқарорлигини сақлашга интиладилар ва айни чоғда улар бу тамойилни бузишга ҳам мойил бўладиларки, натижада барқарорлик беқарорлик тусини олиб, тириклик соҳаси ё қолиши ёки ҳалок бўлиши ҳам мумкин. Демак, энергия

диссипацияси (ажралиши) минимуми тамойили тирик органзмларда қонуниятли ҳолат тарзида эмас, балки майл (тенденция) шаклида содир бўлади. Ҳар қандай тирик организм учун ташқи энергия ва моддани энг юқори ўзлаштиришга интилиш хос бўлгани сабабли нотирик табиатдан фарқ қиладиган ҳодиса рўй беради. Гомеостазис сақланишининг бундай нотенглик тамойили муҳим принцип, дейиш мумкин. Ташкилланишда юзага чиқадиган зиддиятларни ҳал этиш имкониятлари мавжуд: тирик системалар, янги ва янада барқарор ҳолатларни топиш учун улар эски ҳолатларни тарк этишлари керак. Бунинг учун эса эски барқарор ҳолатларни бузиб ташлаш ижобий алоқаларга эга бўлган ташқи энергия ва моддалар ҳисобига бўлиши мумкин, холос. Тирик организмлардаги локал барқарорлик билан ташқи энергия ва моддадан энг кўп даражада фойдаланишга интилиш майллари ўртасидаги зиддиятларни ҳал этиш моддий олам ташкилланишидаги янги шаклларни топишнинг муҳим омили ҳисобланади. Хулоса: а) редукционизм (соддалаштириш) барча фанларга хос ҳодисадир; б) ташкилланишнинг тескари алоқа механизми бўлиб, нотирик ва тирик табиатда ўзига хос шаклларда намоён бўлади; в) нотирик табиатда энергия сақланиш қонуни амал қилади. Тирик табиатда, айниқса жамиятда барқарорлик ва беқарорлик майллари мавжуддир; г) энергия диссипацияси минимуми тамойили тирик организмлар учун муҳим ҳисобланади. Калит сўзлар: тескари алоқа мурвати (механизми), гомеотазис, диссипация минимуми, редукционизм, кодлашиш, макро ва микро даражадаги системалар, газларнинг кинетик назарияси, “йиғиш механизми”, “кооперация ва феъл-атвор”, ёпиқ ва очиқ система, Ташкилланиш назарияси, энтропия, вариацион изоҳлаш, энергия (қувват)нинг диссикацияси минимуми тамойили, метаболизм.

ADABIYOTLAR 1. M.M.Dagaev, V.G.Demin, I.A.Klimishin, V.M.Charugin, Astranomiya. M., Prosveshenie, 1983. 2. P.I.Bakulin, E.B.Kononovich, V.I.Moroz, Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии , астрофизика . М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь . Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M . R . Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar . FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil.

Похожие

Оламнинг яхлит манзараси

Ноосфера

Эволюция ва Ақлнинг юзага келиши

Koinot tarkibi va joylashish tartibi

Асрономия укитиш услубиёти фанининг максад ва вазифалари