Бетон ва темир бетон архитектурада - Архтектура - Рефераты

Бетон ва темир бетон архитектурада

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

588.5 KB

Бетон ва темир бетон архитектурада Режа: 1. Безакли бетоннинг қисқача тарихи 2. Бетон коришмасининг қулай жойлашувчанлиги 3. Бетоннинг сиқилишга мустаҳкамлиги

Бугунги кун меморчилиги ва дизайн санъатининг ривожланиши қурилиш техникаси, рангбаранг бетон ҳамда темир бетонни ишлаб чиқаришга ва улардан моҳирона қўллашга боғлиқ. Қурилишда қўлланиладиган ашёларнинг бадиий хоссалари, уларнинг текстурасига ва рангига боғлиқ. Бетон текстураси бу- буюм ёки конструкция тузилишининг юзада мужассам бўлишидир. Бундан ташқари юзага фактуравий ишлов берилади. Фактура эса-юзага мосламалар ёрдамида ишлов беришдир. Бетон бошқа қурилиш ашёларга қараганда безакли хусусиятларга бой. Унинг тузилиши бўйича йирик тўлдирувч (шағал), майда тўлдирувч (қум) ва боғловчилардан (цемент) ташкил топади. Майда тўлдирувч-қумнинг турлари кўп бўлиб, улар дарё ва жар қумлари ёки тоғ жинсларини майдалаб ишланган бўлиши мумкин. Ҳар бир туркум тўлдирғичларнинг ўз ранги ва хусусиятлари бор. Қум ранги ўз навбатида бетон рангига таъсир кўрсатади. Бетоннинг кўриниши фақатгина кул рангда эмас, балки бошқа рангларда, яъни қорадан деярли оқ ранггача бўлиши мумкин. Бетоннинг яна бир муҳим хоссаларидан, бу унинг пластиклиги, яъни бўтқасимон бўлишидадир. Бетонни тайёр қолипга солиб, унга хоҳлаганча шакл, ранг ёки релъеф берсак бўлади. Бетонни қотиши боғловчи турига ва қўшилмаларга боғлиқ. Бу қўшилмалар қотиш жарёнини тезлаштириш ёки секинлаштириши мумкин. Фактуравий ишловнинг турли йўналишларини ҳамда унга қўшимча қилиб, пластмасса, шиша ва рангли металлар, ёғоч, асбестцемент ва бошқаларини қўллаш, архитектуравий композицияни юқори даражада бўлишига имкон беради. Ҳар бир бетон юзасининг ўзига яраша нотекислиги (ғадир-будурлиги) мавжуд. Ҳар бир нотекис юза ҳаводаги намликни ўзига сингдиради. Бетонда эса юза “нафас олади”, ёмғир ва бошқа омилларга қарамай узоқ вақт давомида яхши сақланади. Ёруғлик бетон юзасидан бир текисда қайтарилади. Шу сабабдан бетон юзасига хоҳлаган тарафдан қарасак ҳам бир хил рангди кўринади. Одатда

шиша ва силлиқ юзаларга қараганимизда, уларни ялтирашини кўрамиз. Бетон буюмлари ва конструкцияларини ишлаб чиқариш технологияси оддийлиги ва уларнинг юқорида кўрсатилган хоссалари, бетон ва темирбетонни архитектура билан чамбарчас боғлайди. Пардозлаш ишлари бугунги кунга келиб қурилишда энг мураккаб жараёнлардан саналади. Биноларни пардозлаш ишлари нарҳи умумий қурилиш нарҳини тахминан 30-35% ини ташкил этади. Ташқи деворларни тайёр безакли пардозбоп буюмлар билан қопланса, бу рақамларни 15- 17% гача пасайтириш мумкин. Безакли бетоннинг қисқача тарихи Бетон ва темирбетоннинг келиб чиқиш ҳамда ривожланиш жараёни тарихий аҳамиятга эга. Бетон бу- сунъий конгломерат бўлиб, ўн етти асрдан бери мавжуд. Боғловчилар- ҳар даврда ҳар хил бўлган. Мисрликликларда, куйдирилган оҳак ва қўшилмалардан ташкил топган. Юнон ва римликлар олдинига куйдирилган оҳак билан, кейинчалик эса, пуццоланли (Италиядаги шаҳар номи, биринчи топилган жойи) цемент қўллашган. Уни вулқон кули ва оҳак аралашмасидан тайёрлашган. Замонавий бетон ва темирбетон учун анъанавий бўлиб қолган қурилиш услублари, аввалига “глинобитний” (лой ва сомон қоришмаси) конструкцияларда пайдо бўлган. Бу услуб, XVIIасрдан бошлаб,XIX асргача Испания, Англия, Франция ҳудудида кенг тарқалган. Унинг асосий аҳамияти, унинг арзон ва маҳаллий ҳом ашёдан олинишидир. 1852-1853 йилларда француз Ф. Куанье ўзининг лойли бетон конструкцияларини қуриш борасидаги билим ва малакасини бетон конструкцияларини қуришда ишлатди. Хусусан, Париж четида жойлашган Сен-Дени шаҳарчасида кимёвий фабрика барпо этди. Қурилишда айнан бетон маҳсулотларининг қўлланишига асосий сабаб, уларнинг иқтисодий томондан самарадорлигидир. Ф. Куанье бетоннинг максимал мустаҳкамлигига эришиш йўлида, унинг таркибида арзон тўлдирувчилар қўллаган ,у биринчи бор-клинкер, кул ва қумни ишлатган. Фабрика

деворларини қуришда пардозлаш ишлари деярли олиб борилмаган. Тайёр бетон юзасида, эстетик эффект олиш мақсадида Ф. Куанье қоришма таркибидаги кул ўрниша рангли қум ишлатиб, безакли девор қурган. Қурилиш техникасининг ривожланишининг кейинги босқичи, бетон ва темирнинг биргаликда ишлатилиши бўлди. Бетон эндигина ишлатила бошлаганда ундан аввал қўлланилган қурилиш ашёларига ўхшатиш ниятида бўлишган. Биринчи бор бетон, айнан бетон сифатида (унинг безакли ва фактуравий хоссаларини мужассам этган ҳолда) 1889 йил Стенфорд музейи қурилишида қўлланилган. У ерда бетон юзасининг устки қатлами майдаланган рангли тўлдирувчи фактурасини намоён этиш мақсадида олинган. Бетон юзасининг безакли ва темирбетоннинг конструктив хоссаларини архитектурада биргаликда қўлланиши, ўтган асрнинг 20-йилларида амалга оширилди. Ушбу янгилик Огюст Перре томонидан Париждаги Гаврни қайта таъмирлаш ишларини олиб борганида қўлланилган. Қурилиш ишларида Перре йиғма темирбетон ва буюмларни қўллаган. Бино қисмларининг кўп қисми, бетоннинг стандарт опалубкасидан (бўлажак бинонинг ёғочдан қилинган қолипи), айнан қурилиш кетаётган жойнинг ўзида тайёрланган. О. Перре бетоннинг шаклга кириш вақтида, унинг пластиклик хусусиятидан фойдаланиб, унга турли шакллар берган. Бетон юзасида, ёғоч қолипнинг излари атайин қолдирилган. Бу излар ўзига ҳос бир суръат ташкил қилган. Бошқа вазиятларда бетон юзасидан устги қатлам олиниб, рангли йирик тўлдирувчининг ўзига хос жилоси намоён этилган. Бетон ва темирбетоннинг конструктив ва безакли хоссаларининг аҳамиятини бир неча юз йиллик қурилиш амалиёти тимсолида кўриш мумкин. Қўлланиш жараёнининг ҳар бир босқичида янгидан-янги услублар ҳосил бўлди. Бугунги кунга келиб ҳам, рангли бетоннинг ҳамма имкониятларини амалда ишлатилмаяпти. Бетон таснифи Зичлигига кўра бетонлар қуйидагича таснифланади.

Жуда оғир бетонлар - бундай бетонларнинг зичлиги 2500 кг  м 3 дан катта, бунда тўлдиргич сифатида темир рудали табиий тош, пўлат қипиғи (пўлат-бетон), магнезит, чўян майдаси ва бошқалар ишлатилади. Кўпинча бундай бетонлар радиация нуридан сақлашда айрим маҳсус асбоб-ускуналар, хоналарни мухофазалашда ишлатилади. Оғир (оддий) бетон - зичлиги 1800-2500 кг  м 3 , тўлдиргич сифатида қум, шағал ёки чақилган тош ва бошқалар ишлатилади. Қурилишнинг барча соҳаларида ишлатилади. Енгил бетон - бундай бетонларнинг зичлиги 500-1800 кг  м 3 , тўлдиргич сифатида тошқол, керамзит, аглопорит, пемза, туф ва бошқа енгил табиий ёки сунъий тошлар ишлатилади. Асосан, деворбоп ашё сифатида ишлатилади. Жуда енгил бетон - зичлиги 500 кг  м 3 дан кам бўлган конструктив, деворбоп ва иссиқликни кам ўтказадиган кўпик-бетон, газ-бетон ёки йирик ғовакли бетонлар шулар жумласидандир. Кўриниб турибдики, бетонларнинг зичлиги 300 кг  м 3 дан 3600 кг  м 3 гача ўзгарар экан. Бу эса, бетон буюмларини ёки конструкцияларни керакли зичликда тайёрлашга имкон беради. Боғловчи моддаларнинг турига кўра бетонлар цементли, гипсли, асфальтбетон, силикат, полимер, полимер-цемент ва бетон-полимер кабиларга бўлинади. Ишлатилишига кўра эса улар саноат ва уй жой қурилиши, гидротехник иншоотлари, йўл ва кўприклар қуришда ишлатиладиган, шунингдек кислота, ишқор ва бошқа зарарли муҳитга чидамли бетон, радиоактив нурларни ўтказмайдиган атом ва уран қозонларини қуришда ишлатиладиган маҳсус бетонлар, ўтга чидамли ва пардозбоп бетонларга бўлинади. Тўлдирғичлар Майда тўлдирғичлар. Бетон тайёрлашда Ўрта Осиёда асосан дарё, тоғ ёки бархан қумлари ишлатилади. Безакли бетон учун ишлатиладиган рангли қумларнинг таркиби тоза бўлиши керак. Қум таркибида кўп учрайдиган

зарарли аралашмалар (гипс, слюда, пирит, чанг ва лой заррачалари, органик моддалар) бетоннинг рангли ва сифатини пасайтиради. Табиий қумлардаги гил ва чанглар 3% дан, майдалаб тўйилган қумларда эса 5% ортмаслиги лозим. Қумдаги органик аралашмалар жуда зарарлидир. Чунки улар, айниқса, органик кислоталар бетон мустаҳкамлигини камайтиради ва ҳатто цемент тошини аста-секин бузади. Қумнинг майда-йириклиги ранг-баранглиги сифатли бетон олишда катта аҳамиятга эга. Ҳар хил йирикликдаги қумлар (0,15 мм дан 5 мм гача) ўзаро ғовак ва бўшлиқларни тўлғизиш ҳисобига зичлиги катта бўлади. Бу ҳолда бетон учун сарфланадиган цемент тежалади. Агар қумда бўшлиқ кўп бўлса, бетон учун цемент ҳаражати ортади, зичлиги эса камаяди. Қумнинг майда-йириклиги (гранулометрияси) стандарт элакларда аниқланади. Элак катакларининг ўлчами одатда 5; 2,5; 1,25; 0,63; 0,314 ва 0,14 мм бўлади. Қум устма-уст қўйилган ҳар хил кўзли ғалвирларда элангандан сўнг ҳар қайси ғалвирда қолган қолдиқ тортилади ва қумнинг майда-йириклиги умумий оғирлигига нисбати фоиз ҳисобида аниқланади. Қум катакларининг ўлчами 5,0 мм га тенг бўлган ғалвирдан бутунлай ўтиши ёки қолган қолдиқ 5% дан ошмаслиги, энг кичик катак ўлчами 0,14 мм тешикли ғалвирдан ўтганлари (гил, чанглар) эса 10% дан ошмаслиги керак. Қум ҳар тамонлама сифатли бўлса, элаш натижалари графикда зич чизилган чегара ичида бўлади (12.1.-расм). Агар эланиш эгри зич чизиқлар чегарасининг юқорисидан ўтса, қум майда, пастдан ўтса, йирик ҳисобланади. 12.1.-расм. Қумнинг майдайириклигини (гранулометриясини) ифодаловчи график.

Оддий бетон тайёрлашда қумнинг йириклик модули 2-3, яхшиси 2,5 чегарасида бўлиши керак. Йириклик модули 1-1,5 бўлган қумларни оғир бетонлар учун ишлатиш тавсия этилмайди, чунки қумнинг йириклик модули қанчалик кичик бўлса, бетон учун цемент сарфи шунча ортади ёки қоришманинг майинлиги камаяди. Йирик тўлдирғичлар. Йирик тўлдирғичларга рангдан қатий назар шағал, чақиқ тош, тошқол ва шунга ўхшаш ашёлар киради. Тоғ жинсларини майдалаш йўли билан бетон сифатини оширувчи йирик тўлдирғич - чақиқ тош (щебень) олинади. Чақиқ тошнинг ранг-баранглиги тиниқ бўлади, чунки оддий гравийни майдаланганда унқаги яширин минераллар ранги очилади. 12.2.-расм. Шағалнинг майда- йириклигини (гранулометриясини) ифодаловчи график. Маркаси 400 дан катта бўлган, юқори мустаҳкам, зич бетон тайёрлашда, асосан, чақиқ тош ишлатилади. Маркаси 150-300 бўлган ва ундан кам маркали бетонлар учун шағал ишлатса ҳам бўлади. Шағал донаси йириклигига кўра жуда майда (5-10 мм), майда (10-20 мм), ўртача (20-40 мм), йирик (40-70 мм), жуда йирик (70-150 мм) турларга бўлинади. Шағалнинг майда-йириклиги катакларининг ўлчами 70, 40, 20, 10, 5 мм га тенг бўлган стандарт ғалвирлардан ўтказиб аниқланади. Йирик тўлдирғичларни майда-йириклига кўра қўйилган техник шартлар 12.1- жадвалда берилган. Йирик тўлдирғичга қўйилган техник шартлар. 12.1-жадвал Ғалвир катаклари Ғалвир катакларининг диаметри, Д Д 0,5Д (энг Д 1,25Д

ўлчами, мм (майда) йирик)  Д (йирик) (йирик) (энг йирик) Ғалвирларда қолган жами қолдиқ, %да (оғирлик ҳисобида) 95- 100 40-70 0-5 0 Бетон қоришмасининг хоссаларини яхшилаш учун турли қўшилмалар ишлатилади. Бетон коришмасининг қулай жойлашувчанлиги Ҳар хил шаклдаги конструкциялар учун ишланган қолипга бетон қоришма қуйилганда, у қолипнинг ҳамма бурчакларини тўлдираоладиган даражада қулай жойланувчан бўлиши керак. Бунинг учун қоришма солинган қолип титратилади. Бетон қоришмасининг қуюқлик даражасига қараб уни титратиш даври (муддати) ҳар хил бўлади. Қуюқлик даражаси (кесик конусдаги қоришмани тўкиши) “0” см бўлганда титратиш даври ўртача 100-120с бўлади, бетон қоришма конусининг чўкиши 12-18см бўлганда эса 5с титратиш кифоя. Бетон қоришмасининг қулай жойланувчанлиги асосан унинг сув:цемент нисбатига боғлиқ. Қулай жойланувчанлик кўрсаткичи маълум бўлган 1м 3 бетон қоришмаси учун тахминий сув сарфини аниқлашда амалий натижалар асосида тузилган 12.2-12.3-жадваллардан фойдаланиш мумкин. Бетон қоришмаси учун тахминий сув сарфи 12.2-жадвал Қулай жойланувчанлик; бикрлиги с Конуснинг чўкиши, см Йирик тўлдиргичнинг катталиги, мм 1 0 2 0 4 0 1 0 2 0 40 Сув миқдори, л 150-200 0 1 45 1 30 1 20 1 55 1 45 130

90-120 0 1 50 1 35 1 25 1 60 1 50 135 30-50 0 1 65 1 50 1 35 1 75 1 65 150 15-20 1-1.5 1 85 1 70 1 55 1 95 1 85 170 1 2 3 4 5 6 7 8 - 3-4 1 95 1 80 1 65 2 05 1 90 180 - 7 2 05 1 90 1 75 2 15 2 05 190 - 10-12 2 15 2 00 1 00 2 25 2 15 200 Техник вискозиметрда қоришмани қулай жойланувчанлиги уни титратиш натижасида конус шаклидаги қоришма гардиш билан бирга чўкади ва пўлат ҳалқа қиррасига қадалиб тўхтайди. Титратиш бошлангандан гардишнинг пўлат ҳалқа қиррасига тегишигача кетган вақт бетон қоришмасининг қулай жойланувчанлик кўрсаткичини билдиради (12.3-жадвал). Бетон қоришмасининг хоссалари 12.3-жадвал Бетон қоришмасининг ёйилувчанлиги ва цемент миқдори Қорғич барабан сиғими, л 300- 500 1000 1500 2250 3000 Энг қулай қориштириш вақти, сония Конуснинг чўкиши, 5 см дан кўп, цемент- 250 кг/м 3 дан кўп 45 60 90 120 150 Конуснинг чўкиши, 5 см дан кам, цемент 250 кг/м 3 дан кам 65 90 120 160 180

Бетоннинг сиқилишга мустаҳкамлиги Бетонни мустахкамлик чегараси ва бошқа механик хоссалари асосан ишлатиладиган боғловчи модданинг маркасига, миқдорига ва хилларига хамда тўлдиргич хилларига ва сув сарфига боғлиқ (12.4-жадвал). Бетоннинг сиқилишга мустаҳкамлик чегараси қоришмадан тайёрланган стандарт ўлчамдаги намуналарни гидравлик зичлагичда синаш ҳамда ультратовуш асбобида аниқланиши мумкин. Бетонни хилларига кўра цемент ҳаражати 12.4-жадвал Бетонн и класси ва маркаси Бетон қоришмани қулай жойланувчанлиги Цемент ҳаражати, кг/ м 3 , Конусн и чўкиши, см Бетон қоришмасин и бикрлиги,с 400 50 0 55 0 60 0 1 2 3 4 5 6 7 В 12,5 (М150) 5-9 1-4 - - 5-10 225 210 220 - - - - - - - - - В15 (М200) 5-9 1-4 - - 5-10 265 245 235 23 5 21 0 20 0 - - - - - - В15 (М250) 5-9 1-4 - - 5-10 310 285 270 27 5 25 0 23 5 - - - - - -

В 22,5 (М300) 5-9 1-4 - - 5-10 355 325 305 31 5 29 0 - - - - - - В 25 (М350) 5-9 1-4 - - 5-10 400 365 345 36 0 32 5 31 0 - - - - - - В 30 (М450) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 40 5 36 5 34 0 39 0 35 0 33 0 36 5 33 0 31 0 В 35 (М450) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 44 0 40 0 37 5 42 0 38 5 36 0 40 5 36 5 34 0 В 40 (М500) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 49 5 45 0 42 0 47 0 42 5 40 0 44 5 40 0 37 5 В 45 (М600) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - - - - 60 0 54 55 5 49

0 50 0 5 45 5 Тайёрланадиган намунанинг ўлчами тўлдиргичнинг йириклигига боғлиқ. Масалан, шағалнинг йириклиги 20мм гача бўлса, томонлари 100х100х100мм ли намуналар тайёрлаш мумкин; 40мм гача бўлса, томонлари 150мм ли куб, шағалнинг йириклиги 70мм гача бўлса, 200мм ли куб тайёрланади. Бетон мустаҳкамлигини ўзгарувчанлиги уни таркибида барча моддаларни ҳар хил тузилишга эга эканлиги, уларни минералогик ва кимёвий хоссаларининг ҳар турлилигидадир ва унинг миқдорига боғлиқ (12.5- жадвал). Бетонни хилларига кўра цемент ҳаражати 12.5-жадвал Бетон ни класси ва маркаси Бетон қоришмани қулай жойланувчанлиги Цемент ҳаражати, кг/ м 3 , Конусн и чўкиши, см Бетон қоришмасини бикрлиги,с 400 50 0 55 0 60 0 1 2 3 4 5 6 7 В 12,5 (М150) 5-9 1-4 - - 5-10 225 210 220 - - - - - - - - - В15 (М200) 5-9 1-4 - - 5-10 265 245 235 23 5 21 0 20 0 - - - - - - В15 (М250) 5-9 1-4 - - 5-10 310 285 270 27 5 25 0 - - - - - -

23 5 В 22,5 (М300) 5-9 1-4 - - 5-10 355 325 305 31 5 29 0 - - - - - - В 25 (М350) 5-9 1-4 - - 5-10 400 365 345 36 0 32 5 31 0 - - - - - - В 30 (М450) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 40 5 36 5 34 0 39 0 35 0 33 0 36 5 33 0 31 0 В 35 (М450) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 44 0 40 0 37 5 42 0 38 5 36 0 40 5 36 5 34 0 В 40 (М500) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 49 5 45 0 42 0 47 0 42 5 40 0 44 5 40 0 37 5 В 45 (М600) 5-9 1-4 - - - - - - 60 0 55 5

- 5-10 - - 54 0 50 0 49 5 45 5 Қурилиш иншоотларининг лойиҳаларида кўрсатилган бетон буюмлари ва конструкцияларининг мустаҳкамлиги “класс” кўрсаткичи билан ифодаланади. Бунда, бетоннинг мустаҳкамлигини ифодаловчи “класс” ундаги нуқсонларни ҳамда хоссаларини аниқлашда йўл қўйилган камчиликларни инобатга олган ҳолда унинг сиқилишдаги ва чўзилишдаги мустаҳкамлиги қониқарли эканлигига тўла кафолат беради. Бетон класси унинг ҳар бир хоссасини 95% гача кафолатлайди ва кўрсаткич сон билан ифодаланади. Мустаҳкамлигига доир нуқсонлар қанчалик кам бўлса, бетон класси кўрсаткичи шунча юқори бўлади. Масалан, бетон маркаси М300 ва унинг сиқилишдаги мустаҳкамлигини ўзгариш (йўл қўйиладиган нуқсонлар хисобига) коэффициенти 18% бўлса бетон класси В15, агар ўзгариш коэффициенти 5% бўлса бетон класси В20 деб олинади. Оғир бетонни мустаҳкамлигига кўра унинг марка билан класси ўртасидаги нисбат 12.6–жадвалда ёритилган. Оғир бетонни сиқилишдаги мустаҳкамлик маркасибилан класси орасидаги фарқ 12.6-жадвал Бетон класси Ўртача мустаҳкамлиги, МПа Ўртача маркаси Классни марка орасидаги фарқи, %

В3,5 В5 В7,5 В10 В12,5 В15 В20 В25 В30 В35 В40 В45 В50 В55 В60 4,6 6,5 9,8 13,1 16,4 19,6 26,2 32,7 39,3 45,8 52,4 58,9 65,5 72,0 78,6 М50 М75 М100 М150 М150 М200 М250 М350 М400 М450 М550 М600 М700 М700 М800 -9,1 -14,5 -1,8 -14,5 +8,4 -1,8 +4,5 -6,9 -1,8 +1,8 -5,1 -1,8 -6,9 +2,8 -1,8 Енгил бетон Енгил бетонлар туташ девор блоклари, яхлит девор панеллари, ичи ковак блоклар ва юк кўтарадиган бетон ва темирбетон конструкцияларни тайёрлашда ишлатилади. Кўпгина иншоот деворлари ва бино қисмларини қуришда қулай бўлган енгил бетон тошлари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Турли тузилишга эга бўлган енгил бетонлар кўриниши 12.3- расмда келтирилган. 2.3расм. Енгил бетонларнинг макротузилиши. а) йирик ғовакли бетон; б) ғовак тўлдиргичли бетон; в) кўп ковакли газ бетон; г) кўпик бетон.

Енгил бетонбоп тўлдиргичларнинг хиллари ва уларнинг хусусиятлари турлича бўлганлиги туфайли енгил бетон таркибини ҳисоблашда мавжуд формула ва жадваллардан фойдаланиб аниқ натижалар олиб бўлмайди. Енгил бетонлар таснифи 12.7-жадвалда ёритилган. Майда ва йирик тўлдиргичлар орасидаги энг қулай бўлган нисбатни аниқлашда қуйидаги (12.4-расм) графикдан фойдаланиш мумкин. 12.4-расм. Енгил бетонлар учун майда-йириклиги энг қулай бўлган тўлдиргичлар. Доналарнинг энг йириги: 1 - 5-10 мм; 2 - 10-20 мм; 3 - 20-40 мм. Енгил бетонларнинг таснифи 12.7-жадвал Бет он хиллари Ғовак хосил қилиш услуби Ашё турлари Қотиш шароити Боғло вчилар Тўлдиргичлар Май да Йири к Кер амзит бетон, гипсбето н Ғовак тўлдиргичл и Портда нд- цемент, гипс Квар ц қуми Керам зит, майдала нга н ёғоч қолдиқлар и Табии й, иссиқнамд а, хавоий қуруқ. Сер ғовак бетон (F=85 % гача) кўпик бетон, кўпик Кўпирт ирувчи қўшилма Портла нд- цемент Туй илган кварц қуми, кулли қум - Табии й, иссиқнамд а

кул бетон Газс иликат, газкулли силикат газбетон Газ хосил қилувчи қўшилма Охаккремни й цементи Туй инган кврц қуми , кулли қум - Табии й, иссиқнамд а Ғова кли бетон (F=7- 25% ) Ғовак хосил қилувчи қўшилма Гипс, охак- кремний ва портландце мент зич мине рал Енгил ғовакли Хавои й- қуруқ, буғқозо ни, Табиий, иссиқ- намда Йир ик ғовакл и бетон Бир хил ўлчамдаг и тўлдиргич кам миқдорд а цемент Портла нд- цемент - Зич ёки ғовак бир хил ўлчамда ги донали Табии й, иссиқнамд а Енгил бетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 12.5-расмдаги ордината ўқидан топилади ва тўғри чизиқ билан туташтирилади, сўнгра бетон учун оптимал бўлган цемент миқдори топилади. Енгил тўлдиргичли конструктив енгил бетон учун цемент ҳаражати 12.8- жадвалда келтирилган. Енгил тўлдиргичли конструктив енгил бетон учун цемент ҳаражати 12.8-жадвал Бетонни класси(маркаси) Бетон қоришмани қулай Цемент маркалари

жойланувчанлиги ваҳаражати, кг/ м 3 Конусни чўкиши, см Бикрлиг и, с 300 40 0 50 0 55 0 60 0 В 12,5 (М150) 5-9 1-4 - - - 5-10 340 310 295 30 0 27 5 26 0 26 5 24 5 23 0 - - - - - - В15 (М200) 5-9 1-4 - - - 5-10 425 360 370 37 0 34 0 32 0 32 5 30 0 29 5 - - - - - - В20 (М250) 5-9 1-4 - - - - 42 5 40 0 38 0 35 0 35 5 33 0 - - - 5-10 - 37 0 33 0 31 0 - В 22,5 (М300) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - 50 0 46 5 43 0 42 0 38 5 36 5 39 0 36 0 34 0 37 5 34 0 32 5 В 25 (М350) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - - - - 44 0 41 42 0 39 40 0 37

0 38 5 0 36 5 0 34 0 В 30 (М450) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - - - - 49 0 45 5 43 0 45 5 42 0 40 0 41 5 39 0 37 5 В 35 (М450) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - - - - 58 0 55 0 51 0 53 0 50 0 46 0 47 5 44 0 41 5 В 40 (М500) 5-9 1-4 - - - 5-10 - - - - - - 58 0 47 0 42 5 40 0 44 5 40 0 37 5 В 45 (М600) 1-4 - - 5-10 - - - - 60 0 55 0 56 0 51 0 Агар таркиби аниқланган енгил бетон лойиҳада кўрсатилган кўрсаткичларга (иссиқлик ўтказувчанлиги) мос келмаса, у ҳолда бетон учун бошқа тўлдиргичлар танланади ёки қоришмага маҳсус ғовак ҳосил қилувчи қўшилмалар қўшилади. Енгил бетонларнинг тахминий таркиби 12.9-жадвалда келтирилган.

Енгил ва оғир бетон хиллари Йирик ғовакли бетон. Таркиби йирик тўлдиргич (5-20 мм) ва боғловчи моддадан ташкил топган сунъий тош йирик ғовакли бетон деб аталади. Маҳаллий ашёлардан шағал ёки чақиқ тош сероб бўлган жойларда яхлит йирик ғовакли бетондан деворбоп блоклар, пойдеворлар, саноат бинолари учун йиғма темирбетон конструкциялар тайёрлаш жуда фойдали. Енгил бетонларнинг тахминий таркиблари 12.9-жадвал Тўлдиргичнинг хили ва таркиби (цемент : тўлдиргич, ҳажм ҳисобида) 1 м 3 бетон учун 500 маркали цемент сарфи, кг Оғир тўлдиргичли бетон таркиби: 1:10 123 1:20 70 Тошқол бетон таркиби: 1:20 125 1:20 70 Керамзит бетон таркиби: 1:10 150 Йирик ғовакли бетоннинг маркаси асосан цементнинг миқдорига боғлиқ (12.10-жадвал). Йирик ғовакли бетонларнинг тахминий таркиби ва хоссалари 12.10-жадвал Тўлдир ғич Ҳажм бўйича таркиби (цемент:т ўлд иргич) Цем ен т сар фи, кг/м 3 Ўрта ча зичлиг и , кг/ м 3 Сиқилишд аги мустаҳкамли г и, МПа Иссиқлик ўтказувчанли к коэффицие нти , Вт/(м∙К) Гранит 1:10 1:20 130 75 1900 1800 3-5,5 1,5-2 0,98 0,87 Керамзи т 1:10 160 750 1-1,5 0,29

Оддий бетон учун боғловчи билан тўлдиргич нисбати 1:10 дан 1:20 (ҳажм ҳисобида) гача, юқори маркали бетон учун эса 1:6 дан 1:7 гача бўлган таркибда ҳисобланади. Қоришмада қумнинг бўлмаслиги ва цемент миқдори эса кам бўлганлиги туфайли бетонда йирик ғоваклар кўп бўлади. Бу эса бетоннинг зичлиги билан иссиқлик ўтказувчанлик коэффицентини бирмунча камайтиради. Йирик ғовакли бетон маркасини томонлари 15х15х15 см га тенг бўлган кубларни тажрибахонада 28 кундан кейин, гидравлик зичлагичда сиқилишга синаб аниқланади. Бир ва икки қаватли бино деворлари учун йирик ғовакли бетоннинг маркаси 15-25, 6-7 қаватли бинолар учун 30-50, 8 қаватли бинолар учун эса 70-100 гача бўлган йирик ғовакли бетонлар ишлатилади. Йирик ғовакли бетоннинг зичлиги ундаги тўлдиргичнинг хилига боғлиқ. Масалан, ғовак оҳактошли бетоннинг зичлиги 1500 кг/м 3 га тенг бўлса, зич оҳактошли бетонники 1700 кг/м 3 . Чақилган гранит ёки оғир тошқол тоши ишлатилган йирик ғовакли бетоннинг зичлиги ўрта ҳисобда 1800-1950 кг/м 3 га тенг. Проф. Скрамтаев Б.Г. ва бошқа кўпгина олимларнинг тажрибалари шуни кўрсатдики, енгил тўлдиргичлар (керамзит, аглопорит, перлит ва бошқалар) асосида, зичлиги жуда кичик (600-1000 кг/м 3 ) бўлганда мустаҳламлиги 2-5 МПа га тенг бино деворлари учун йирик ғовакли бетон ишлатиш афзал. Йирик ғовакли бетоннинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти унинг зичлигига боғлиқ. Зичлиги 1500 кг/м 3 бўлганда, иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти  =0,55, зичлиги 1700-1900 кг/м 3 бўлганда эса  =0,65-0,85 Вт/ (м .о С) га тенг бўлади. Йирик ғовакли бетондан қурилган деворларнинг иссиқлик ўтказувчанлигини камайтириш учун уларнинг юзасини суваш керак. Кўп ғовакли (ячейкали) бетонлар . Кўп ғовакли бетон жуда енгил, 90% гача ғоваклардан ташкил топган, зичлиги (300 дан 1200 кг/м 3 гача) билан иссиқлик ўтказувчнлик кўрсаткичлари 0,07 дан 0,38 Вт/(м .0 С) бошқа бетонларга нисбатан кичик бўлган ашёдир (12.11-жадвал). Кўп ғовакли

бетон ва баъзи қурилиш ашёларининг асосий физик-техник хоссаларини таққослаш 12.11-жадвал Кўрсаткичл ар Ўлчов бирлиги Ғишт Блок Кўпик бетон (автоклав да қотирилмага н) соп ол сили кат кера мзи т бетон кўп ик бет он Ўртача зичлик кг/м 3 155 0- 170 0 1700- 1950 900- 1200 300 - 120 0 300-1200 1 м 2 девор оғирлиги кг 120 0- 180 0 1450- 2000 500- 900 90- 900 90-900 Иссиқлик ўтказувчанлиги Вт/ (м∙ о С) 0,6 - 0,9 5 0,85- 1,15 0,75- 0,95 0,07 - 0,38 0,07-0,38 Музлашга чидамлилиги цикл 25 25 25 35 35 Ёқилғининг сарфи кг шартл и ёнилғи/1 000 дона ғишт 246 60-80 35 65 - Электр энергиянинг сарфи кВт/ соат шартл 80- 82 36-38 30-32 35 1,5-4

и 1000 дона ғишт Сув шимувчанлиги % 12 16 18 20 14 Сиқилишга мустаҳкамлиги МПа 5- 30 5-30 15-50 0,5- 20 0,5-20 Кўпғовакли бетонлар иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ва конструктив хилларга бўлинади. Кўпғовакли бетон майда, ўрта йирикликдаги ғовак ва юмалоқ (ўлчами 1-1,5 мм гача) ҳаво ғовакчаларидан ташкил топган. Кўп ғовакли бетоннинг маркаси ва хоссалари 12.12-жадвалда келтирилган. Кўп ғовакли бетонларнинг маркаси ва хоссалари 12.12-жадвал Зичлиги, кг  м 3 4 00 5 00 6 00 7 00 8 00 9 00 1 000 12 00 Ғоваклиги, % 8 3 7 8 7 3 7 0 6 7 6 3 6 0 50 Сиқилишдаги мустаҳкамлик, МПа 1, 0 2, 5 3, 5 5, 0 7, 5 8, 0 1 0 15 Маркаси 1 0 2 5 3 5 5 0 7 5 - 1 00 15 0 Бундай кўпғовакли бетон тайёрлашда ғоваклар қуйидаги усуллар билан ҳосил қилинади: Кимёвий усул - бунда боғловчи моддага маҳсус газ ҳосил қилувчи қўшилмалар қўшилади, натижада тайёрланган қоришмадаги боғловчи модда билан қўшилма ўртасида ўзидан газ ажратувчи реакция бошланади. Бу эса буюмда ғоваклар ҳосил қилади. Бундай ашёлар газ-бетон деб аталади. Механик усул -бунда боғловчи сув қоришмаси билан алоҳида тайёрланган кўпикни тез суръатда аралаштирилади ва қотгандан кейин кўпик-бетон деб аталувчи енгил тош ҳосил бўлади. Кўпик-бетонни тайёрлашда анъанавий, қуруқ минерал (12.6-расм) ва аэрация жараёнларга асосланган технологиялар қўлланилади.

12.6-расм. Кўпик- бетоннинг анъанавий (а) ва қуруқ минерал(б) технологиялари асосида тайёрлаш схемаси 1-цемент, қум ва сув бункерлари; 2-торозилар; 3- бетон қоришма учун қориштиргич; 4-кўпик генератори; 5-кўпик-бетон қоришмасини тайёрлаш учун қориштиргич; 6-қолип; 7-қуруқ компонентларни тайёрлаш учун қориштиргич. Қипиқ бетон . Ёғоч чиқиндилари асосида олинадиган енгил бетон орасида қипиқ бетон қуйма яхлит девор қурилишида кенг ишлатилмоқда. Титратиб зичланган қипиқбетондан йирик ўлчамли деворбоп блоклар, полбоп плиталар ишлаб чиқарилади. Иссиқ ҳавода қотирилган қипиқбетон цемент, ёғоч қипиғи, қум,оҳак ёки соз тупроқни сув билан қориштириб олинади. Бундай енгил бетон мустаҳкамлиги 5 дан 15 кгс/ см 2 га тенг ва ундан 4-5 қаватли тураржой ва қишлоқ хўжалиги бино деворларини қуриш мумкин. Бундай бетон ишлатилганида иссиқ-совуқ ва товушни кам ўтказиши ҳисобига девор қалинлигини 35 см га камайтириш мумкин (12.13-жадвал). Қипиқ бетон таркиби ва хоссалари 12.13-жадвал № 28 кундан кейинги сиқилишдаги мустаҳкамли ги, кгс/см 2 1 м 3 бетонга кетадиган ашёлар сарфи Цемент М400, кг/м 3 Оҳак ёки соз тупроқ, кг/ л Қум, кг/л Қипиқ, кг/л 1 5 50/45 200/140 50/30 200/800

1 10 100/20 150/110 200/1 20 200/800 1 15 150/135 100/70 350/2 20 200/800 1 15 200/180 50/35 500/3 00 200/800 Икки томон руҳланган туника, ўртаси кўпик полиуретанли деворбоп панел турар жой биноларини енгил темир конструкциялар билан қуришда ишлатилади. Бундай бино хоналарида намлик 70% гача, ҳарорат 20 о С гача бўлади. Туника юзасига ёпиштирилган кўпик полиуретан қатламида нуқсон чуқурлиги 50мм дан, юзаси 20см 2 ошмаслиги керак. Панелдан ишланган намуна (1100х250мм, руҳланган туника қалинлиги 0,7) эгилишга ишлаганда (таянчлар орасидаги масофа 1000мм) 60, 80 ва 100мм ли қалинликдаги панел тегишли равишда 510, 680, 850 кг кучда бузилади. Панелни бир томони руҳланган туника билан қопланганда 1м 2 ни оғирлиги қуйидаги 12.14жадвалда ёритилган. 12.14-жадвал Панелн и қалинлиг и Руҳланган туника қалинлиги 0,45 0,5 0,55 0,6 0,7 60 11,73 12, 6 13,4 5 14, 3 16,0 80 12,83 13, 7 14,5 5 15, 4 17,1 100 13,93 14, 4 15,6 5 16, 5 18,2 Деворбоп ва конструктив кўпик бетон буюмларини немис технологияси асосида ишлаб чиқаришни Ўзбекистондаги “Хорижқурилиш” компанияси йўлга қўйди.(12.7-расм).

Компания қисқа вақтда исталган ўлчамда иссиқ-совуқни кам ўтказадиган плиталар, деворни яхлит қуйма усулда қуриш, қаватлараро товуш ва иссиқни сақловчи қатлам, ер ости ва устки иссиқ қувурларни изоляция қилиш каби мураккаб технологик жараёнларни сифатли бажаришга ихтисослашган корхонага айланди. 12.7-расм. Ўзбекистон “Хориж қурилиш” компаниясида ишлаб чиқарилаётган деворбоп енгил кўпикбетон блок Оғир бетон хиллари Юқори мустаҳкам бетон маркаси 50 МПа дан кам бўлмаслиги керак. Одатда, юқори мустаҳкам бетон тез қотувчан бўлади. Шу сабабли, буғ камерасида юқори мустаҳкам бетон қотиш муддати қисқаради. Маҳсус тез қотувчан цемент ишлатилса, бундай бетонни буғ камерасида қотирмаса ҳам бўлади. Яъни, табиий шароитда 20-25 0 С ҳароратда тез суръатда (3 кунда) қотади. Маркаси 400 га тенг бўлган бетон ўрнига юқори мустаҳкам бетон ишлатилса, пўлат арматурани 10-12% га, бетон қоришмани эса 10-30% гача тежаш мумкин бўлади. Ҳозирги кунда соҳа олимлари томонидан маркаси 400-800 МПа бетонлар яратиш бўйича изланишлар олиб борилмоқда. Бетон қоришмасига суперпластификаторлар қўшиб ўта мустаҳкам бетон (300-500 МПа) олишга эришилди. Бундай бетонлар чет элларда DSP (densified small particles) номи билан маълум. Фибробетон - асоси калта толалитўлдиргичлар билан мустаҳкамланган композит қурилиш ашёсидир. Бетон қоришмасини тайёрлашда ишқорли муҳитга чидамли толалар қўшиб унинг пишиқлигини оширилади. Чўзилишга мустаҳкам толалар (30-60 мм гача) бетондаги цемент тошининг эгилишга,

дарз ҳосил бўлишига, иссиқликка ва емирилишга бўлган чидамлигини оширади. Агар бетондаги толалар унинг чўзилиши ёки эгилиши бўйлаб тартибли равишда жойланса, унинг самарадорлиги 40-50% га, толалар тартибсиз холатда бўлса, самарадорлиги 20% гина бўлиши мумкин. Бетондаги толалар ундаги арматуранинг цемент билан ёпишиш мустаҳкамлигини 40% га оширади, ҳамда бетоннинг киришишини камайтиради. Конструкциянинг хилига қараб, толалар минерал (шиша, базальт, кварц ва ҳ.к.), зангламайдиган ёки оддий пўлат сими ва синтетик (пропилен, капрон в ҳ.к.) бўлиши мумкин. Баъзи толаларнинг физик-механик хоссалари 12.15-жадвалда ва 12.8- расмда келтирилган. Масалан, полипропилен полимер толасининг чўзилишга мустаҳкамлиги юқори бўлади. Унинг узунлиги 30 дан 60 мм гача, оғирлиги жуда кам, агрессив муҳитларга чидамли. Иссиқликдан кенгайиши цемент тошига нисбатан 3-9 марта катта. 12.8-расм. Бетон мустаҳкамлигига тола шаклининг боғлиқлик тонграфиги: 1-калта қийшиқ тола; 2- пружина кўринишидаги тола; 3-тўғри тола. Тола сарфи, % Фибробетон таркибидаги толали ашёларнинг физик-механик хоссалари 12.15-жадвал Тола Толал Ўр Диам Чўзил Эла Чўз ОловбардоФибробе мустахкамлиги МП

тури и ашё тач а зи чли к, г/см 3 етр, мкм ишд а-ги муста ҳкам - лик,МП а сти к- лик мод ули МПа ∙10 3 или шдаги узай иш, % шлик, о С Таби ий органик Сизаль 1,5 10-50 0,8 - 3 150 Пахта 1,5 10-50 0,42- 0,7 4,9 3-10 150 Таби ий мине рал Асбест ь 2,6 0,2- 30 0,91- 3,10 68 0,6 1450 Сунъ ий органик (поли мер) Нейлон 1,1 10- 500 0,77- 0,84 4,2 16- 20 250 Полиэ фир 1,4 10- 500 0,73- 0,78 8,4 250 - Пропил ен 0,9 10- 500 0,4- 0,77 3,5- 8 10- 23 150 Полиэт илен 0,9 5 10- 500 0,7 1,4- 4,2 10 - Акрил 1,1 10- 500 0,21- 042 2,1 25- 45 - Сунъ ий минерал Углеро д 2 5-10 2 245 1 400-1600 Шиша 2,6 5-20 1,05- 3,85 70- 80 1,5- 3,5 800 Пўлат 7,8 5-500 0,8- 3,15 200 3-4 1500 Гидротехника иншоотларибоп бетон . Мунтазам ёки вақти-вақти билан сув таъсирида бўладиган иншоотларни қуришда ишлатиладиган бетонга гидротехника иншоотларида ишлатиладиган бетон дейилади.

Бундай бетон бошқаларга нисбатан зич, сув таъсирида мустаҳкамлиги камаймайди, совуқ ва зарарли мухитга чидамли бўлади. Ишлатилишига қараб, гидротехник иншоотлар ва ундаги конструктив қисмлар учун 100 дан 250 гача, сувнинг ишқаланиш таъсирида бўлган қисмлар учун эса 300-500 маркали гидротехник бетонлар ишлатилади. Гидротехникабоп бетоннинг совуққа чидамлилик маркаси Сч50...Сч300 бўлади. Сув ўтказмаслик даражасига кўра гидротехник бетон С-4, С-6, С-8 каби маркаларга бўлинади. Бу баландлиги ва диаметри 15 см бўлган бетон намуна 28 кун қотгандан кейин, 4, 6 ёки 8 атм сув босимида ўзидан сув ўтказмаслигини билдиради. Йўлбоп бетон – маҳсус бетонлар турига киради. У автомобил йўллари ва аэродром қурилишларида ишлатилади. Йўлбоп бетон қоришмаси ерга ётқизилгандан кейин, уни қотиш даврида алоҳида парвариш қилиб туриш керак. Шунинг учун бетон қоришма юзаси 3-4 кун муттасил нам ҳолатда бўлиши керак. Унинг эгилишга ва ишқаланишга бўлган мустаҳкамлиги оддий бетонларга нисбатан юқори бўлмоғи лозим. Йулбоп цемент-бетоннинг мустаҳкамлигига кўра қуйидаги жадвалда кўрсатилгандек гуруҳларга бўлинади (12.16-жадвал). Йулбоп бетоннинг гуруҳларга бўлиниши 12.16-жадвал № Бетонни ишлатиладиган жойи Мустаҳкамлигига кўра гуруҳларга бўлиниши, МПа (кг/см 2 ) Эгили ши Сиқили ши 1 I-II категорияли йўлни юқори қатлами В4* (50) ВЗ0 (400) 2 I-II категорияли икки қатламли йўлбоп бетоннинг қуйи қатлами В3,2 (40) В22,5 (300) 3 III категорияли икки қатламли йўлнинг В3,6 В27,5

юқори қатлами (45) (350) 4 III категорияли икки қатламли йўлнинг қуйи қатлами В2,8 (35) В20 (250) 5 IV категорияли икки қатламли йўлнинг юқори қатлами В3,2 (40) В25 (300) 6 IV категорияли икки қатламли йўлнинг қуйи қатлами В2,4 (30) В15 (200) 7 I-V категорияли йўлнинг асоси В1,2 (15) В5 (75) * Мустаҳкамлик кўрсаткичи “класс” бўйича. Ўрта Осиё шароитида йўлбоп бетоннинг совуққа чидамлилигини ва етарли зичлигини таъминлаш учун қоришманинг сув-цемент нисбати юқори қатлам учун 0,5 дан, қуйи қатлам учун эса 0,6 дан кўп бўлмаслиги керак. Бетон қоришмаси машиналар воситасида ётқизилганда конуснинг чўкиши 2 см, юза тебратгичлар ишлатилганда эса 4 см дан кўп бўлмаслиги керак. Йулбоп бетон қоришмасини машиналарда ташилганда кетган вақтда ҳавонинг ҳарорати 2030 0 С бўлса, 30 дақиқадан ошмаслиги лозим. Агар ҳарорат 30 0 С дан юқори бўлса, қоришмани ташиш вақти маҳсус тажриба натижага кўра аниқланади. Совуққа чидамлилик маркаси, 5 % ли натрий хлор эритмасида синаганда, 25-200 циклни ташкил этиши керак. Баъзи турдаги пардозбоп йўлбоп бетон қопламалари 12.9-расмда кўрсатилган. 12.9-расм. Йўлка ва майдонни қоплашда ишлатиладиган рангли бетон плитка турлари. Маҳсус оғир бетонлар . Бетон хоссалари лойихада кўрсатилгандек талаб

доирасида бўлиши учун унинг қотиш ва ишлатиш шароитини билган ҳолда цементни маркаси, тўлдиргичларни хили ва маркаси, кимёвий қўшилмаларни тури ва миқдори, шунингдек қоришма учун сув миқдори ва унинг сифати аниқланади (12.17-жадвал). Маҳсус оғир бетон хиллари 12.17-жадвал Бетонни Бетон олиш учун Бетоннинг маҳсус Изоҳ ишлатилиш и ва хили ишлатиладиган ашёлар хоссалари 1 2 3 4 Кимёвий чидамли бетонлар:Бетон полимерПол им ер-бетон Мономер ёки полимер билан шимдирилган бетон буюмлари ва конструкциялари. Кимёвий чидамли полимер боғловчилар (эпоксид, фенол смолалари) ва минерал тўлдиргичлар, қотирувчи ва кукун қўшилмалар Туз, кислота, ишқор таъсирига чидамли, зарбга ишқаланишга мустаҳкам. Кимёвий корхона қурилишларида чидамли ашёлар ва конструкция сифатида ишлатилади (300 дан 1200 мм ли қувурларни) изоляциялашдир. Полимерцем ент Минерал боғловчилар билан полимер қўшилмалар Сув, кислота таъсирига ишқаланишга, дарзга чидамли. Конструкциян и ҳимоя қилишда, пол қатлами сифатида ишлатилади. Кислота таъсирига Боғловчи модда суюқ шишага Кислотага чидамли сув Пол ва чидамли

чидамли кренефторли натрийни қўшиб ишланган қоришма ёки бетон. ўтказмаслиги юқори конструкциялар Сульфатга чидамли Сульфат тузини миқдорига кўра, боғловчиларни танлаш: -тошқол ёки пуццолан портландцемент - сульфатга чидамли ёки тошқол портландцемент; -гилтупроқ цемент Жуда зарарли сульфат тузига ва музлаш чидамлигига Пойдевор, гидротехника иншоотлари, кимё корхоналаридаги конструкция лар Тошқол ишқорли цемент Ишқор эритмаларида қотадиган тошқолли боғловчилар Зарарли мухитга, сувга, музлашга ва ўтга чидамли Тузли ерларда йўл ва гидротехника иншоотлари, пойдеворлар қуришда. Ўтга чидамли Мухит 50 дан 300ºC ҳароратда бўлса портландцемент, 300700ºC бўлса тўлдиргичлар, базальт, тошқол, ғишт парчалари ишлатилади. Юқори ва ўзгарувчан ҳароратга чидамли бетон Ўчоқ, иссиқ цех, ховуз ва асбоб – ускуналарни изоляциялашда иссиқ пол. Фибробетон Темир, шиша, полимер, базальт Ишқаланишга чидамли(0,8г/м 2 гача) Йўлбоп плитка, зинапоя,

толали арматурасимон калта ва майда қўшилмали бетон. юзаси пардозланган плиткалар рангли пол ва арматураланган буюмлар. Ўтга чидамли бетонлар . Бетон ва темирбетон конструкциялар саноат хумдонларининг ички ички сиртини ишлаб чиқишда, темир рудасини эритадиган ва сопол буюмларни куйдирадиган хумдон деворларни ишлашда, мўриларни қуришда ишлатиладиган бетон юқори ҳарорат таъсирида бўлади. Аммо, оддий цемент асосида тайёрланган бундай бетон ҳарорат 450 0 С дан ошгандан кейин, аста-секин бузила бошлайди. Чунки бетоннинг қотиши жараёнида ажралиб чиққан кальций гидрооксиди билан гидросиликатлар ва кристалл жинсли тўлдиргичлар юқори ҳароратда кенгаяди. Натижада, бетон деформацияланиб унда дарзлар ҳосил бўлади. Ўтга чидамли бетон тайёрлашда боғловчи модда сифатида гил-тупроқ цемент, турли қўшилмалар қўшилган портландцемент, ўтга чидамли лой, суюқ шиша ишлатилади. Юқори ҳароратда (500 0 С дан юқори) ҳам таъсирланмайдиган домна тошқоли сопол буюмларнинг майдаси, тоғ жинсларидан базальт, диабаз, андезит кабилар тўлдиргич вазифасини ўтайди. Ўтга чидамли енгил бетонлар тайёрлашда кам ҳажмий массага эга бўлган пемза, тошқол, керамзит, перлит, асбест каби тўлдиргичлар ишлатилади. Ўтга чидамли бетон 1700 0 С дан юқори ҳароратга ҳам чидаши керак. Зичлиги 1600-2600 кг  м 3 бўлган ўтга чидамли бетоннинг ишлаш жараёнидаги мустаҳкамлиги 5-25 МПа ни ташкил этади. Кислотага чидамли бетонлар . Кислотага чидамли бетон қоришмаси суюқ шиша, обдон туйилган кремний-фторли натрий (Na2Si . F6) кислотага чидамли кукун ва йирик тўлдиргичларни (андезит, кварцит ва ҳ.к.) қориштириб тайёрланади.

Бетон учун тўлдиргичлар 3 хил йирикликда ишлатилади: чанг – 0,15 мм дан майда, қум – 0,15 дан 5 мм гача, чақилган тош 5 мм дан йирик. Кислотага чидамли бетон таркиби тажриба йули билан аниқланади. Бунинг учун тўлдиргичлар аралашмасига, бетон қоришмаси қониқарли бўлгунга қадар суюқ шиша қўшилади. Титратиш усули билан жойланган бетон учун конуснинг чўкиши 20-30 мм бўлса, шиббалаганда конуснинг чўкиши 40-100 мм бўлиши керак. Кислотага чидамли бетоннинг нормал қотиши учун илиқ ёки қуруқ шароит яратилса кифоя. Кислотага чидамли бетон тайёрлаш учун ашёлар миқдорини қуйидагича олиш мумкин: 1 қисм - суюқ шиша, 0,9-1,1 қисм - кварц ёки тошқол чанги, 1 қисм - қум, 1,3-1,7 қисм - кислотага чидамли чақилган тош, 10-15% - кремний-фторли натрий (суюқ шиша оғирлигига нисбатан). Кислотага чидамли бетон 3 кундан кейин 10-12 МПа, 28 кундан кейин эса 15-18 МПа мустаҳкамликка эга бўлади. Кислотага чидамли бетон арматура билан мустаҳкам ёпишиш хусусиятига эга бўлганлиги туфайли, қуришда темирбетон конструкциялар тарзида ишлатилади, ҳамда кислоталар таъсирида бўлган қурилиш конструкцияларини муҳофазалашда кенг қўлланади. Радиация таъсирида бўладиган объектларни қуришда ўзидан радиация нурларидан мухофазаловчи маҳсус бетонлар ишлатилади. Бундай бетон ниҳоятда зич, ҳамда цемент билан бириккан сув миқдори кўп бўлиши керак. Боғловчи модда сифатида ишлатиладиган портландцементли ёки тошқол- портландцементли бетоннинг қотиши жараёнида ундан бироз иссиқлик ажралади ва натижада, ҳасил бўлган тўйинган сув буғи (водород) радиацияни ўзидан ўтказмайди. Таркибида 60% темир рудаси бўлган магнезит (Ғе 2 O 4 ) ва гематит (Ғе 2 O 3 ) тоғ жинслари тўлдиргич вазифасини ўтайди.

Тоғ жинсларидан қўнғир темир (лимонит - Ғе2O3 . nН2О) бетон таркибидаги эркин сувни цемент билан реакцияга киришиш даражасини оширади. Таркибида 80% гача барий сульфати (ВаSO4) бўлган барий рудаси бетон учун майда ва йирик тўлдиргич сифатида ишлатилади. Шунингдек, майда темир парчалари, кварц ёки лимонит қуми ёки чўян доналари радиацияни ютишда энг яхши тўлдиргич ҳисобланади. Одатда, қимматбаҳо конструкцияларни юпқа қатлам билан муҳофаза қилишда қўрғошин доналари солинган бетон қоришмаси ишлатилади. Темир тўлдиргичли бетонларнинг зичлиги 6000 кг  м 3 гача бўлиши мумкин. Радиацияни ўтказмайдиган бетон етарли мустаҳкамликка эга бўлмоғи лозим. Бетоннинг бир томони иссиқ муҳитда бўлганлиги туфайли унда бузилиш деформацияси пайдо бўлади. Бетонда дарз ёки ёриқлар бўлмаслиги учун унинг кайишқоқлик модули кичик бўлиши керак. Реакторга яқин бетон конструкциялар иссиқ радиация нурлари таъсирига чидамли бўлиши учун уни ўтга ва юқори ҳароратга чидамлилигини таъминлаш керак. Бундай жуда оғир бетон конструкцияларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик маркаси М100, М200, М300, чўзилишдаги маркаси эса М10, М20 бўлиши лозим. Қум бетон таркибида йирик тўлдиргич бўлмайди, у асосан юпқа ҳамда армоцемент конструкциялар тайёрлашда ишлатилади. Қум бетоннинг хоссалари оғир бетонлардан кам фарқ қилади. Аммо, унда йирик тўлдиргичлар бўлмаганлиги туфайли, қоришманинг қулай жойланувчан бўлиши учун сувни кўп қўшиш керак бўлади. Демак, қум бетоннинг керакли маркасини таъминлаш мақсадида цемент ҳаражатини 20-40% га кўпайтирилади. Цемент ҳаражатини камайтириш учун суперпластификотор ва юқори мустаҳкам қум ишлатилади. Қум бетоннинг эгилишдаги мустаҳкамлиги, сув ўтказмаслиги ва совуққа чидамлилиги катта бўлади. Қум бетоннинг

самарадорлигини оширишда иссиқлик электр станция чиқиндиси - кул ва тошқол ишлатилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

Похожие

Темир-бетон конструкциялар

Темир бетон тугрисида маълумотлар

Эгиладиган темир бетон элементларни конструкциялаш ва мустахкамлигини хисоблаш

Куйма бетон ва темир-бетондан биноларни барпо этиш технологияси

Бетон ва темирбетон ишлари