Бўёқ ва лок ашёлари - Архтектура - Рефераты

Бўёқ ва лок ашёлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

182.5 KB

Бўёқ ва лок ашёлари Режа: 1. Бўёқчиликда ишлатиладиган ашёлар 2. Тайёр бўёқ таркиблари ва уларнинг хиллари 3. Лок бўёқ маркалари 4. Лок ва бўёқларга ранг берувчи концентратлар

Бино ва иншоотларни пардозлашда ишлатиладиган лок-бўёқ ашёларнинг чидамлилигини оширишда, тасвирий чирой беришда, санитария-гигиенасига доир шароит яратишда, чангланиш, ифлосланиш, намланишдан ва ташқи шовқиндан сақлашда катта аҳамият касб этади. Пардозбоп ашёлар бино ва иншоотларнинг бузилган жойларини таъмирлашда ҳам кенг ишлатилади. Пардозбоп ашёларнинг турлари ва ранг хиллари ҳозирги кунда 350 дан ошиб кетди. Шу туфайли уларнинг сифатига алоҳида эътибор бериш керак. Ишлаб чиқариш технологиясининг таснифига кўра пардозбоп ашёлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: бўёқчиликда ишлатиладиган композициялар, табиий ва сунъий тошлар, сопол, шиша, темир, ёғоч, темир ашёлари, полимер ва бошқалар. Меъморчилик-қурилиш таснифига кўра, пардозбоп ашёлар: иншоотларнинг ташқи ва ички юзаларибоп, пол ва шипбоп ҳамда маҳсус хилларига бўлинади. Пардозбоп ашёлар қуёш нурида ўз жилосини, рангини йўқотмаслиги, нам, қор ва ёмғир таъсирида кўчиб кетмаслиги керак. Узоқ муддатга чидамлилигини таъминлашда пардозбоп локбўёқларни асос билан мустаҳкам ёпишиш чораларини кўриш керак. Бўёқ композиция кўп ёки бир таркибли бўлади. Асосга (ёғоч, бетон, қоришма, тош ва ҳ.к.) суртилган бўёқ мустаҳкам ёпишган парда қатлами сифатида қотади. Бўёқлар, асосан боғловчи, эритувчи, пигмент ва кукун тўлдиргичлардан ташкил топган. Бўёқлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: мойли, емал, водоэмульсион ва бошқа елимли бўёқлар, ҳамда силикат ва таркибли бўёқлар. Бадиий бўёқлар (мой, елим ва б. асосида) алоҳида гуруҳни ташкил этилади. Маҳсус бўёқлар (ёруғлик тарқатувчи, ҳароратни сезадиган ва б.) нинг аҳамияти ошиб бормоқда. Тайёрлаш учун ишланган локларнинг турига қараб эмал бўёқлари кўп сонли хилма-хил гуруҳларга бўлинади. Пигментнинг рангига кўра бўёқларни гуруҳ учун яна гуруҳларга бўлиш мумкин.

Бўёқчиликда ишлатиладиган ашёлар Алифлар. Лок-бўёқлар тайёрлашда асосан табиий ва аралаштирилган (сунъий) алифлар ишлатилади. Табиий алифларнинг қотиши уни ҳаводаги кислород билан оксидланиш натижасидир. Табиий алиф зиғир, каноп, кунгабоқар ва бошқа ўсимлик мойларидан тайёрланади. Бунинг учун ўсимлик мойига маҳсус аралашма (сиккативлар) қўшилиб, у 200 о С гача қиздирилади. Зиғир ва канопдан олинадиган алиф қурилишда юқори сифатли ашё ҳисобланади. Шунинг учун улар ўта муҳим иншоотлардагина ишлатилади. Табиий алифнинг камчилиги унинг секин қуриши, сунъий алифлардан қимматроқ туришидир. Табиий алиф ўрнига қуюқ-суюқлиги ва парда ҳосил қилиш хоссалари унга яқин бўлган сунъий ва ярим сунъий алифларни ишлатиш мумкин. Ярим сунъий алиф тайёрлаш учун ўсимлик мойи маҳсус ишланиб, қуюқ ёпишқоқ модда ҳолатига келтирилади, кейин унга тенг миқдорда (яъни 50 %) эритувчи қўшилади. Эритувчи суюқлик сифатида скипидар, уайт-спирт ёки солвентнафт (бензол) ишлатиш мумкин. Қурилишда энг кўп тарқалган ярим сунъий алифлардан бири оқсол аралашмасидир. Сунъий ( суррогатли ) алифлар нефт маҳсулотларидан, масалан нефтенол ва карбонол алифлар ёки канифол ва шунга ўхшаш органик моддалардан ишланади. Суррогатли алифлар бинонинг ички юзалари ва иккинчи даражали иншоотлар учунгина ишлатилади. Оксол алифи 3 хил бўлади: 1 В-зиғир мойли, 2 СМ-зиғир ёки каноп ёғи- 10%, кунгабоқар ва писта ёғи - 30% ли, 3. ПВ –писта ёғи билансое ёғини аралашмалиги. Сунъий-синтетик алифлар - таркибида ёғ бўлмайди, бўлса 35% дан ошмайди. Бундай алифларга алкид (глифтал) ли, таркибида 35% ёғ, эритувчи модда 50% гача бўлади. Алюмин ва кальций тузларини органик кислоталардаги эритмаси, шунингдек синтолли, алиф, сланецли каби

турларга бўлади. Ёнғоқ ёғи - оч-сариқ рангда бўлиб, у ҳавода қуритилади (8- 12 кун) ва ҳосил бўлган парда қатлам 118 о С ҳароратда эрийди. Буни олдини олиш иссиққа янада чидамли қилиш учун мусаввирлар учун ёғ полимеризацияланади. Ёнғоқ ёғи юқори сифатли бадиий бўёқлар тайёрлаш ва олифа олиш учун лок-бўёқ саноатида ишлатилади. Каноп ёғи . Яшил рангли ва оч жигар-рангларда бўлади. Сифат бўйича каноп ёғи зиғир ёғи билан бир хил ва унинг ўринбосари ҳисобланади. Яхши полимеризацияланади ва оксидланади, зиғир ёғидан секинроқ қурийди. Дурадгорлик елимларини тайёрлаш таркиблари, (ёғ, қисмда). №1 №2 №3 Ёғоч елими 5 6 8 Зиғир олифи 2 3,5 Скипидар - 2,5 Глицерин - - 1,5 Сув 10 6 10 Кўпинча, безак ишлари амалиётида темир ва ойнани ёпиштириш зарурияти туғилади, бу ҳолларда қуйидаги таркиб бўйича тайёрланган аралашмадан фойдаланиш мумкин: Суюқ шиша 6 Мис кислотаси 2 Қумқоғоз кукуни (№60) 2 Компонентлар яхшилаб аралаштирилиб, ойна ва темир юзасига суртилади, сўнгра уларни ёпиштириб 100 о С температурагача 2-3 соат давомида қиздирилади ва 12-14 соатдан сўнг қотади. Темирни бетон юзаси билан қуйидаги таркиблар ёрдамида ёпиштириш мумкин. Цемент М500 ёки М600 97 Хлорли кальций 3 Сув ҳамирсимон ҳолатга келгунга қадар

Қоришма яхшилаб аралаштирилади, бетон юзага суртилади, елимланаётган темир куч билан бирлаштирилади. Жуда узоқ вақтда қотади Ёнғоқ ёғи - оч-сариқ рангда бўлиб, у ҳавода қуритилади (8-12 кун) ва ҳосил бўлган парда қатлам 118 о С ҳароратда эрийди. Буни олдини олиш иссиққа янада чидамли қилиш учун мусаввирлар учун ёғ полимеризацияланади. Ёнғоқ ёғи юқори сифатли бадиий бўёқлар тайёрлаш ва олифа олиш учун лок-бўёқ саноатида ишлатилади. Мойли бўёқлар қурийдаган ва ярим қурийдиган мойли бўёқлардан олинган олифдаги пигментлар суспензиясига мойли бўёқлар дейилади. Пигментнинг рангига қараб, уларни белиля ва рангли мойли бўёқга, консистенциясига кўра қуюқ ва ишлатишга тайёр гуруҳига ажратишади. Улар ташқи ва ички металл ва ёғоч буюмларнинг (том, девор ва ҳ.к) юзаларни бўяш учун мўлжалланади. Уларнинг пардалари жуда ялтироқ эмас, аммо нам ва атмосфера таъсирига чидамлидир. Бўёқбоп елимлар. Бўёқ таркибларини тайёрлашда боғловчи сифатида ҳайвонот, ўсимлик ва полимер елимлар кўп ишлатилади. Бўяладиган юзани грунтлашда, деворларни шпатлевкалашда, бўёқ таркибини тезроқ қотириш мақсадида елимли эритмалардан фойдаланилади. Улар ҳайвонот елими, суяк, казеин ва гўшт пардадан ишланган хилларга бўлинади. Суяк елими обдан тозаланган ва ёғи ажратиб олинган ҳайвон суякларини қайта ишлаб олинади. Суяк елими тўрт хил кўринишда: қаттиқ плитка шаклида, йирик донали қилиб туйилган, кукун қилиб туйилган ва галлерит деб аталувчи бўтқасимон кўринишда тайёрланади. Шуни эсда тутиш керакки, елим чириши мумкин. Казеин елими. Казеин елими қуруқ казеин кукунининг ишқор ва минерал тузлар билан аралашмасидан иборат. Казеин-сут таркибида 4 % миқдорида оқсил моддалар бор. Сут ачитилганда ундан сузмасимон қуйқа тарзда казеин ажралиб чиқади. Творогда 20 % га яқин тозаланмаган ҳом казеин бўлади. Техника казеини сутдан тайёрланади. Бунинг учун сут ачитилади. Ажратиб олинган казеин ювилади ва қуритилади. Натижада, хира сариқ рангли қаттиқ

казеин кесакчалар олинади, кейин улар манний крупа йириклигида туйилади. Казеин елимли фасадларни бўяшда ишлатилади, чунки у жуда пишиқ, ювилмайдиган бўёқ парда ҳосил қилади. Ўсимлик елимлари икки хил бўлади: декстрин ва ун чанги. Декстрин крахмални қайта ишлаб олинади, ун чанги эса дон янчиш саноатининг чиқиндисидан олинади. Ишлатиш учун қулай бўёқ таркиби олиш учун 45 г қуруқ декстрин, 1 кг бор кифоя қилади. Ўсимлик елимлари грунтлаш, шпатлевкалаш ва бўёқ таркибларини тайёрлашда, боғловчи модда сифатида, шунингдек, гулқоғозларни деворга ёпиштиришда ишлатилади. Сунъий елим - сунъий смолаларнинг сувдаги эритмаси, яъни карбоксилметалцеллюлозалари билан метилцеллюлозаларнинг сувдаги эритмасидир. У елимли ва мойли бўёқлар тайёрлашда ишлатилади. Полимер елимлар ёпишувчанлиги жуда юқори бўлган синтетик полимер моддалардан иборат. Бундай елимлар сувли ёки спиртли эритмалар асосида тайёрланадиган эмулсиялар сифатида ишлатилади. У парда ашёларни, гулқоғозларни, дарз кетган ёки шикастланган темирбетон конструкцияларни (НПВА цемент елими) ёпиштиришда ишлатилади. Суюлтирувчи ашёлар. Қуюқ бўёқ таркибларини суюлтиришда ёки минерал пигментлар асосида бўёқлар тайёрлашда суюлтирувчи ашёлар ишлатилади. Суюлтирувчининг эритувчидан фарқи шундаки, суюлтирувчига парда ҳосил қилувчи модда қўшилган бўлади. Бу эса бўёқ таркибларининг сифатини анчагина яхшилайди. Суюлтирувчи эмулсиялар грунтовкалар тайёрлашда ва қуюқ мой бўёқларни суюлтиришда ишлатилади. Масалан, руҳ ва литропон белиласи, ҳамда рангли қуюқ бўёқлардан темир суриги, мўмиё ва охраларни суюлтиришда ишлатилади. Олтин ранг бронза – худди алюмин кукуни сингари жез (латун), бронза ёки мисни майдалаш йўли билан олинади. Заррачалари бир хил тузилишга эга. Олтин ранг бронзани мойли ва эмальли бўёққа қўшиб, асосан, ҳар хил ички безаш ишлари учун ишлатилади. Олтин ранг бронзанинг беркитувчанлиги 40 г/м 2 га тенг.

Бўёқбоп кукун тўлдирғичлар – оқ рангли бўёқ таркибларга ишлатиладиган пигментларни тежаш мақсадида қўлланиладиган эритувчиларда эримайдиган минерал модда. Кукун тўлдирғичлар қўшилганда бўёқ таркибларнинг хосслари бирмунча ўзгаради, яъни уларнинг мустаҳкамлиги, кислоталар, ишқор, юқори ҳароратга чидамлилиги анчагина ортади, бу эса бўёқни кўпгина ерларда ишлатишга имкон туғдиради. Бўёқ таркиблар ва буюм сиртини текислашда туйилган тальк, қум, чангсимон кварц, андезит, диобаз, асбаст ишлатилади. Шунингдек, қоришмалар тайёрлашда, каолин чанги ва шунга ўхшаш кукун тўлдирғичлар ҳам ишлатилади. Морилка – бу юзага ранг беришда ишлатиладиган суюқликдир. Қайта ишланган, силлиқланган ёғоч юзасига суртилганда унинг бўялган юза рангини ўзгартиради. Шунингдек, морилка ёғочга химояловчи хосса ҳам беради. Сувли морилкалар ҳимояловчи хоссаларга эга бўлмайди, эритувчи ва спирт асосидаги морилкалар амалда ёғочни ҳимоялайди. Рангсиз морилкалар ҳам мавжуд бўлиб, улар ёғочни ҳимоялаш ва грунтовкалаш учун ишлатилади. Морилкалар сувли ва сувсиз бўлиши мумкин. Сувли морилкаларнинг ранг турлари кўп ва исталган ёғоч навларига ранг беришда ишлатилади. Бундай морилка билан хона ичидаги ёғоч блоклари, зинапоялар, часпак, тутқич каби ёғоч буюмлари бўялади. Сувли морилка билан хона ташқарисидаги ашёларни бўялганда уларнинг усти локланади. Сувли морилка ва лок билан қопланган юза чидамли бўлади. Бундан ташқари морилка ёғоч “расми” га жуда мос тушади. Сувли морилка таркибида эрувчан полимер бўёқлар ҳам бўлади. Сувли морилкани бўяладиган юзага бир ва бир неча қатламда бериш мумкин. Бунда энг асосийси ёғочнинг шишиб кетишининг олдини олиш зарур. Бунинг учун ёғоч юзаси обдон силлиқланади. Ёғоч силлиқлангандан сўнг унинг юзаси хўл латта билан артилади. Ёғоч юзаси қуриганидан кейин майда донали қум қоғоз билан ишқаланиб ундаги чиқиб турган ёғоч толалари

олиб ташланади, кейин морилка сурилади. Керакли ранг ҳосил бўлмаса, яна бир неча марта суртиш керак бўлади. Сувсиз морилка сувли морилкадан аввалам бор атмосфера таъсирларига чидамлилиги билан ажралиб туради. Сувсиз морилканинг таркибида органик эритувчилар, синтетик смолалар ва турли бўёқли ранглар бўлади. Бундай морилкалар билан қизил ёғоч, баргли талоғоч (лиственица), эман, ёнғоқ ва кўплаб бошқа ёғоч юзаларини бўяш мумкин. Ёғочга ранг беришдан ташқари уни оловбардошлилигини оширади. Морилка ёғочга яхши шимилади ва тез қотади. Сувсиз морилка мўйқалам ёрдамида ёғоч юзасига суркалади. Агар морилка қуюқлашган бўлса, унга эритувчи ацетон қўшилади. Бунинг учун мўйқаламни фақат бир йўналиш бўйича суртиш керак. Бундан ташқари морилкаларнинг бошқа турлари ҳам мавжуддир, яъни кимёвий ва ёғ асосидаги морилкалардир. Кимёвий морилка таркибида бўёвчи модда бўлмайди. Кимёвий морилкаларда бўёвчи модда сифатида эрийдиган металл тузлари ишлатилади. Тузлар ёғоч таркибидаги дубилли моддалар билан ўзаро кимёвий реакцияга киришиб, унинг тусини ўзгартиради. Ёғли морилкалардаги ёғ сингиб уни чиришдан ҳимоя қилади. Бундай морилкаларнинг рангли турлари кўп. Лекин унинг рангга боғлиқ бўлмаган ҳолда ёғочнинг “расм” ини сақлаб қолади. Ёғли морилкалар мебел ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади, шунингдек улар билан поллар ҳамда эшиклар ҳам бўялади. Морилкалар билан бўяладиган юза тоза, ёғсизлантирилган бўлиши керак. Тайёр бўёқ таркиблари ва уларнинг хиллари Люминесцентли пигментлар қоронғиликда ҳам ёруғлик берадиган люминафордан ташкил топган бўёқдир. Бундай пигментлар ҳар қандай ёруғлик манбайидан ёруғликни ўзига тўплайди ва бу ёруғлик қоронғуликда кўринади. Фосфор ҳам худди шундай ёруғлик беради аммо люминафор зарарсиздир ва кўп вақт давомида ёниб туради. Люминофор бинафша рангли нур тарқатади. Унинг бундай хоссаси бўёқлар ва рангли пигментлар билан биргаликда безакли пардозлаш

ишларида қўллаш имконини беради. Люминафорларнинг асосий қўлланиш сохаси: макетлар тайёрлашда, нурли, рангли тўлдирғичларни бўяшда, ёнувчан бўёқ, ялтирайдиган лок, нурланиб турувчи безак қоғозлар (обойлар), ялтирайдиган безакли ёпишқоқ қоғозлар. Шунингдек, люминафорнинг қоронғида ҳам ялтирайдиган хоссаси қуйидаги сохаларда: интерерлар дизайни, мебеллар, сунъий тошлар, йўл белгилари, матоларга тушириш, аэрографияда ҳам ишлатилади. Бундай безак берувчи нурланадиган пигмент кўшилмаларнинг кенг спектри мавжуд: қизил, сариқ, оч қизил, оқ, кўк, жигарранг, яшил, перламутр рангли пигментлар бор. Уларни марварид ва бинафша ранги, яшил, кўк, тилла, кумуш ранг голографик ранглар архитектурада, дизайн ишларида ишлатилмоқда. Бу рангларни ўзаро аралаштириб яна бошқа рангли пигментлар олиш мумкин. Флоурестцетли пигментларнинг бошқа пигментлардан фарқи, уларнинг янада ялтироқлигидир. Кундузги ёруғликда ҳам бу пигментлар одатдаги ранглардан 30-50 % га яхшироқ кўринади. Шу билан бир қаторда улар ултрабинафша нурларини тарқатади. Бу хусусият улардан реклама дизайнида, илмий мақсадларда фойдаланиш имкониятини беради. Флоурестцентли пигментлар алоҳида эътибор қаратишни талаб этадиган буюмлар учун қўлланади. Ялтирамайдиган пигментлар (ирислар) асосий ранг (оч қизил, сариқ, мовий ранг) га ва 2 та қўшимча рангга эга. Галографик тасаввур яратувчи (голографик тилла, голографик кумуш ва бошқалар) нинг бошқалардан асосий фарқи шундаки, ушбу пигмент қўшилган бўёқ билан бўялган юзага тушган нур синганда улар камалак рангларни беради. Ялтироқ глиттерларнинг асосий қўлланиш соҳаси – ашё ва қоғозга толали-трафарет босма бериш, полиграфия, эпоксид полларни безашда сунъий тош учун ялтироқ лок, турли безаш ва пардозлаш соҳаларида қўлланади. Глиттер пигментлар ни сув билан қўшилиб аралаштирилганда “тухумли темпера” деб номланган бўёқ тайёр бўлади. Бу бўёқни тайёрлагандан кейин

бирданига (хеч қандай кутиб турмасдан) ишлатиш тавсия этилади, чунки у суюқ ҳолатда узоқ вақт сақланмайди, тезда бузилиши, қуриб қолиши мумкин. Девор устига тушириладиган тасвирлар яъни “фрескалар” учун тухум сариғи ўрнига, қоидага кўра тухум оқи ишлатилади. Минерал пигментлар бирикмаларнинг турли синфларига тегишли бўлади. Жумладан, силикатлар-лазурит (ляпис-лазур), глауконит, волостонит, хлоритлар, амфобиллар (рибекитлар), эгирин, авгит. Оксидлар-гётит, гематит, лимоний, маргунетс оксидлари (псиломилан, вад), магнетит. Сулфидлар- киновар, аурипигмент, реалгар. Карбонатлар- табиий оқ қўрғошин, малахит, азурит (мовий ранг), сидерит. Сулфатлар- вианит, керченит, эмит (псевдомалахит). Волфраматлар - вуфенит. Хроматлар - крокоит. Рангли пигментлар асосан қуйидаги минераллардан олинади. Қизил: киновар, ематит, қизил охралар. Оч қизил (оловранг): реалгар, ванадинит. Сариқ: аурипигмент, ярозит, вулфонит, чётит, оч рангли охралар. Яшил: глауконит, волостонит, хлоритлар, эгирип, авгит, малахит, керченит. Мовий ранг: азурит (юпқа қатламли минерал). Кўк: лазурит, азурит (йирик донали минерал), вивинит (индиго минерали). Сиёх (бинафша) ранг: лазурит (табиий ултрамарин). Қизил-қўнғир: гематит, марганетс оксидлари (псиломелан, вад). Қора: кўмир тоши, антрацит, магнетит. Қуруқ бўёқ , бошқача қилиб айтганда, турли рангдаги обдон туйилган майда кукун пигментлар ҳолида бўлади. Бўёқли таркиблар эса бўтқасимон ёки суюқ бўлади . Улар органик эритмаларда эрийди. Бўёқли боғловчилар билан қуруқ бўёқнинг (пигментнинг) аралашмасидан ташкил топган.

Масалан, боғловчи алифни охра пигменти билан аралаштирилса – сариқ, графит билан аралаштирилганда эса қора рангдаги бўёқ ҳосил бўлади. Бунда боғловчи модда пигмент заррачаларини ўзаро боғлайди, шунингдек, бўёқ суртилаётган юза билан уларни мустаҳкам ёпиштиради. Пигмент эса, биринчидан, бўёққа ранг беради, иккинчидан,буюмнинг ташқи муҳит таъсирига чидамлилигини оширади. Боғловчи моддалар сифатида алифлардан бошқа анорганик боғловчилар ҳам ишлатилади. Масалан, елимли сув ёки цемент, оҳак сувлари ва суюқ шиша эритмалари билан аралаштирилган пигментлар ҳам бўёқ таркибини ҳосил қилади. Бўёқлар қуёш нурида хиралашади ёки аста - секин бузилади. Бўёқни нур таъсирига чидамлилиги синаб кўрилади. Бунинг учун алиф билан қориштирилган пигмент шиша бўлакка суртилади, кейин унинг 5/6 қисмини қоғоз билан беркитиб, қуёш нурига ёки ёруғлик йўналишига тик қилиб қўйилади. Бўёқ суртилган шиша пластинканинг очиқ қисмидаги пигмент рангининг ўзгаришига қараб, унинг ёруғликка чидамлилиги аниқланади. Ишлатилиши қулай бўлган суюқ бўёқ таркибини тайёрлаш учун 100 г пигментга сарфланадиган алиф миқдори пигментнинг мой сингдиручанлиги деб аталади. Маълумки, пигментлар рангига кўр ахроматик (ранги оқ, кулранг ва қора ) ва хроматик (бошқа турдаги ранглар) гуруҳларга бўлинади. Ҳар бир ашё ранги ёруғлик нурларининг бир қисмини ютади, бир қисмини эса қайтаради. Шунга кўра биз ашё рангини кўрамиз, яъни ашёдан қайтган нурларнинг ранги организмда – кўзда акс этади. Ашёларнинг бу хоссаси бўёқчиликда алоҳида муҳим аҳамиятга эга, чунки бўёқчилик ишларида манзаралар ҳосил қилишдан кўзда тутилган мақсад ашёларнинг рангдорлик сифатига тўла асослангандир. Бўёқ таркибидаги боғловчилар хилига ва уларнинг ёпиштирувчанлик қобилиятига кўра, асосан, икки гуруҳга бўлинади: сувли ва мойли. Сувли

бўёқ таркибларда боғловчи модда сифатида елим ёки оҳак, бўр, ёғли бўёқларда эса алиф ёки локлар ишлатилади. Булардан ташқари, қурилишда қисман эмулсияли ёки целлюлозали бўёқ таркиблар ҳам ишлатилади. Мойли бўёқларнинг сифати улар таркибидаги пигмент билан алиф миқдорига боғлиқ бўлади. Қуюқ бўёқлар таркибидаги алиф миқдори 12-25%, тайёр бўёқлар таркибидаги алиф пигмент оғирлигига нисбатан 30-50% гача бўлади. Безакли табиий ашёга ўхшатиб пардозлаш . Ёғочнинг чиройли текстураси яхши пардоз бўлиши маълум, лекин барча ёғоч жинслари ҳам бундай текстурага эга эмас. Яхши тексатурага эга бўлган ёғочлар захираси кам бўлганлиги сабабли, улар кўпинча юпқа қопловчи фанералар кўринишида ишлатилади. Фанера билан қоплаш жараёни кўп меҳнат талаб қилади ва буюмнинг таннарҳини сезиларли даражада ошириб юборади. Шунинг учун мебел ишлаб чиқаришда, ҳамда ички пардозлашда фанера билан қоплаш ўрнига, буюм юзасида қайин, ёнғоқ, қизил ёғоч ва бошқа қимматбаҳо ёғоч жинсларининг текстураларини ҳосил қилиш учун бошқа пардозлаш усулларидан фойдаланилади. Ўхшатиш усулларига : юзага текстурали шпон ва фанерани ёпиштириш; қимматбаҳо ёғоч жинсларига ўхшатиш; аэрограф ва акваграф сепиш асбоблари ёрдамида юзага текстура тасвирини сепиб бўяш. Акваграфия. Маълумки, юзада сув ва суюқликлар ёйилиши натижасида турли нақшлар пайдо бўлади. Бундай суюқликларга бўёқ қўшилса мармар, гранит ва шу кабиларнинг юзасига ўхшаш рангли расмлар олиш мумкин. Акваграфия усули сувга турли ранг берувчи таркиблар қушиб, уни ноаниқ расмлар кўринишида сепишга асосланган. Расмлар қўшимча бўёқлар сепиш билан бойитилади. Бундай усулда қоғозга, фанерага, бетонга, темирга, шишага расмлар тушириш мумкин. Расм ихтиёрий мураккаб юзалардан олиниши мумкин. Бунда расм қатлам остида ҳаво пуфакчалари бўлмаслигига эътибор берилиши керак, чунки у жойлар бўёқсиз қолип кейинчалик бузилиши шу

жойдан бошланиши мумкин. Ундан кейин юза қуритилади, локланади ва силлиқланади. Акваграфия усулига ўхшаш табиий текстуралар олиш аниқлиги кам, шу сабабли бу усул кам ишлатилади. Панеллаш. Обдон текисланган кўзгудай силлиқ юзага ялтироқ фенол- формальдегид ёки мочевино-формальдегид смолалари асосидаги юпқа безакли парда паст ҳарорат таъсирида зичлаш усулида ёпиштирилади. Бу жараён панеллаш деб юритилади. Бундай усулда пардозланган юзалар намга ва ҳарорат таъсирига чидамли ва қаттиқ бўлади. Юзага тиниқ рангли қоплама бериш. Тиниқ рангли қоплама мўм таркибида, лок ва қуруқ елимли пардозбоп пардалар билан ҳосил қилиниши мумкин. Бундай қопламалар – мўм пардози, лок пардози, силлиқлаб пардозлаш ва панеллаш пардози деб юритилади. Мўм пардозида тайёрланган юзага мўм қатлами суртилади ва ҳарорат таъсирида шимдирилади ва кейин ялтиратиш учун ишлов берилади. Ялтираш лок қатлами билан ҳимоя қилинади. Мўмли бўтқа скипидар ёки уайт спирти суюлтирувчи билан мўмни аралаштириб тайёрланади. Мўм қопламаси кўп ғовакли ёғочда тиниқ, юмшоқ ва силлиқ юза ҳосил қилади. Казеинли бўёқлар – пигмент, казеин, мой, оҳак, бура ва антисептикдан иборат қуруқ аралашма ҳолида чиқарилади. Саноатла 31 хилдаги рангли казеин бўёқлар ишлаб чиқарилади. Бундай бўёқ тайёрлаш учун қуруқ аралашмага сув қўшиб қоритириб бўяш учун тайёр ҳолатга келтирилади. Сифатли казеин бўёқ совуқ сувда бир соат ичида батамом эриб кетади ва 1 см 2 да 100 та тешиги бўлган сим ғалвирдан сузиб ўтказилади. Бўяш учун тайёр ҳолда келтирилган казеинли бўёқларнинг беркитувчанлиги 200 г/м 2 дан ортиқ бўлмаслиги керак. Казеинли бўёқлар биноларнинг пишиқ ғиштдан қурилган ва сувалган фасадларини, уларнинг ички юзаси ёғоч-тахта ёки сувоқ юзаларини бўяш учун ишлатилади.

Силикатли бўёқ – калийли шиша эритмаси ҳамда пигментлар билан бўрнинг қуруқ аралашмасидан ташкил топган. Силикатли бўёқлар тайёрлаш учун фақат эрувчан калий шишасини ишлатиш мумкин. Агар натрийли эрувчан шиша ишлатиладиган бўлса, бўялган жойда оқ доғлар пайдо бўлиб қолади. Биринчи марта бўяш учун зичлиги 1,14 г/см 3 га тенг бўлган, унинг устидан иккинчи марта бўяш учун эса 1,18 г/м 3 га тенг бўлган суюқ шиша ишлатилади. Силикатли бўёқнинг беркитувчанлиги 200г/м 2 дан катта бўлмаслиги лозим. Силикатли бўёқлар биноларнинг пишиқ ғиштдан қурилган ва сувалган фасадларини, шунингдек бино ва иншоотларнинг нам тегадиган сувалган юзаларини бўяш учун ишлатилади. Фасадбоп минерал бўёқлар — пигмент билан тўлдиргичнинг қуруқ аралашмасидан иборат бўлади. Тўлдиргич сифатида (унинг оғирлигига нисбатан 10% миқдорда боғловчи боғловчи казеин елими қўшилган) нафис майдаланган оҳактош ишлатилади. Пигмент ҳамда тўлдирғич ашёдан қандай миқдорда олиш кераклиги тайёрланадиган бўёқ рангига боғлиқ. Бу бўёқлар сувалган ва сувалмаган ғишт биноларининг ички ва ташқи томонларини бўяш учун ишлатилади. Бўёқни ишлатишдан олдин унга 1:1 нисбатда совуқ сув қўшиб суюлтирилади ва казеин елим батамом бўккунча 1-2 соат идишда қолдирилади. Шундан кейин бўёққа 10-15% сўнмаган оҳак ва унинг оғирлигига нисбатан 1,5-2% миқдорда ош тузи қўшилади. Сўнмаган оҳак бўёқда сўндирилгандан кейин, мўйқалам юрадиган ҳолатга келгунча сув қўшиб суюлтирилади ва 1 см 2 да 900 та тешиги бор сим ғалвирдан сузиб ўтказилади. Пигмент билан тўлдиргичнинг, яъни нафис майдаланган оҳак тошнинг қуруқ аралашмаси ҳам чиқарилади. Уни ишлатиш учун 2 л суяк елимга солиб бўктирилади ва 10 л бўлгунча сув қўшиб суюлтирилади. Тайёр бўёқ 1 см 2 да 900 та тегишли сим ғалвирдан сузиб ўтказилади. Бундай бўёқ худди одатдаги елимли бўёқ сингари ички бўёқ ишлари учун ишлатилади.

Мойли бўёқлар бўёқчилик ишларида энг кўп ишлатиладиган бўёқлардир. Мойли бўёқлар уларни тайёрлашда фойдаланилган боғловчининг сифатига ва пигментнинг турига қараб ҳар хил юзаларни бўяш учун ишлатилади. Масалан, ташқи юзаларни бўяш учун литопонли оқ бўёқ ишлатиш манқилинган, чунки, улар ёруғлик таъсиридақорайиб кетади. Қўрғошинли оқ бўёқни эса турар жойларнинг ички юзаларини бўяш учун ишлатиш ман қилинган, чунки унда одам учун зарарлимоддалар бор. Янги сувалган жойни сариқ крон билан бўяшга руҳсат этилмайди, чунки у ишқор таъсирига бардош беролмайдиган бўёқ. Ўсимлик мойидан тайёрланган алиф мой қўшилган бўёқлар ички ва ташқи бўёқ ишларини бажаришда, бино ва иншоотлардаги темир, ёғоч-тахта ва қуриган сувоқ юзаларини бўяш учун ишлатилиши керак. Сир ҳосил қилувчи эмаль – минерал ёки органик пигментларга синтетик ёки мойли локлар аралаштиририб олинадиган суюқликдир. Қурилишда энг кўп ишлатиладиган алкидли, эпоксидли ва мочевиноформалдегид бўёқларидир. Эпоксид бўёқлари асосида тайёрланадиган эмаль пигментларни эпоксид смолалари эритмасида қориштириб олинади. Эпоксид эмальлари кимёвий элементлар таъсирига жуда чидамли. Шунинг учун у темир ва ёғоч буюмларни занглашдан ва чиришдан сақлаш мақсадида ишлатилади. Эмаль бўёқлари деб, локдаги баланд дисперс пигмент суспензиясига айтилади. Уларни лок бўёқлари ҳам дейилади. Пигментни ўсимлик мойига олифа ёғи билан аралаштириб, ҳосил бўлган бўтқага мойли ёки бошқа лок қўшиб, эмальь бўёғини ҳосил қилишади. Эмальь бўёғининг афзаллиги шундаки, улар шиша эмаль ярақлайдиган юзаларни ҳосил қилади.буюм юзасини аввал олифа билан суртилади, у қуригандан кейин мойли бўёқ билан бўялади. Ялтироқ юзани ҳосил қилиш учун қуриган рангли пардани мойли бўёқ билан бўялади.

Буюм юзасининг чидамлилиги ва парданинг ёпишқоқлигини ошириш учун юзаси грунтовка қилинади. Юзани текислаб ёрилган асосларини ёпиш учун шпаклевка ишлатилади. Эмальь бўёқларида одатда смола ёки олифнинг бир қисмига 0,5-1,5 қисм қуруқ пигмент ва қўшимчалар тўғри келади, грунтовка ва шпатлевкада 0,5- 0,7 қисмга 2-4 қисм тўғри келади. Грунтоква бўяш учун тайёрланган юзага тўғридан-тўғри қуйилади, улар юзага яхши ёпишиши керак. Эмаль бўёқлари тайёрлаш учун олинган лок турига қараб гуруҳларга бўлинади. Мойли эмаль бўёқлари, алкид, мочевиноалкид, меламиноалкид ва нитроемальлар кенг тарқалган. Уй ҳароратида қотувчи эпоксид-полиамид ва кремноорганик эмалььлар унчалик кенг фойдаланилмайди. Аммо улар сув ва намга чидамлидир. Мойли эмаль бўёқлар пигментни олиф ёки мойли локни алкид локлари билан аралаштириб, олинади. Одатда мойли локлар олиф ва грифталев, пентофтолев ва эфироканифоль смоласидан тайёрланади. Кенг фойдаланиладиган эмалььларга (мой канифоли, глифталев) қўшиладиган лок турига қараб гуруҳларга бўлишади. Бу эмалььларни ўсимлик мойидан тайёрланган олифга қўшишади. Асосан ички юзаларни пардозлашда ишлатилади. Қуриш муддати 10 соатдан 75 соатгача. Ташқи юзалар учун мўлжалланган мойли эмалььларни мойли лок асосида олинади. Улар билан пардозланган юза атмосфера таъсирига чидамли. Алкидли эмаль бўёқлар - бу сиккатив ва эритгич қўшилган алкидли локдаки пигментлар суспензиясидир. ГФ эмалььларини глифталев локдан, ПФ локини пентафтал локдан олишади. Уларнинг пардаси 20 о С да 24 соатда, 100-120 о С да 1,5-2 соатда қурийди. Нам ва ҳароратнинг тез ўзгаришига чидамли бўлган алкид. Эмальнинг пардаси нефт маҳсулотларининг таъсирига чидамсиз.

Алкид смолалари билан пардозланган юзаларнинг сифатини оширишда мочевина ва меламиноформольдегид смолаларидан фойдаланишади. Мочевиноалкид (МЧ) ва муломиналкид (МЛ) эмалььлари (қора, оқ, фил суяги рангли ва б.) иссиқ шароитда қуритилади. Қуритиш муддати 100-120 о С да 1 соат, уй шароитида кислота кислота қотирувчи қўшилгандан кейин қуритиш 2-3 соат давом этади. Перхлорвинил эмальлар ҳар хил ёғоч-тахта ёки муҳит таъсиридаги темир юзаларини бўяш учун ишлатилади. Эмальлар юзага бўёқ пуркагич ёрдамида суртилади. Перхлорвинил эмальлар эритувчи, яъни таркибида 26% ацетон, 62% толуол ва 12% бутилатцетат бўлган аралашма эритувчи ёрдамида суюлтирилади. Эмальлар қотганда кислоталар, мойлар, сув ва муҳит таъсирига бардош бераоладиган бўёқ пардалар ҳосил қилади. Эмаль 18-22°С ҳароратда ва нисбий намлиги кўпи билан 70% келадиган ҳавода тўла қотиши учун кўпи билан 1 соат вақт керак. Бўёқ парданинг эластиклик шкаласида букилгандаги пишиқлиги 1 мм дан ошмаслиги керак. Юза тўла беркилиши учун перхлорвинил эмальлар икки марта суртилади. Эмульсияли эмальлар глифтал лок, сув ҳамда эмульгатордан иборат бўлган пигментлар, сиккатив ва эритувчи қўшилган суспензиядир. Эмульсияли эмальлар хоналарнинг ичини пардоз қилишда сувоқ ва ёғочтахта юзаларини бўяш учун ишлатилади. Эмальни фақат ишлатиш олдидан суюлтириш керак, акс ҳолда эмульсия қатламланиб қолади. Эмальни суюлтириш учун унинг оғирлигига нисбатан 15% суюлтирувчи қўшиш керак. Эмальнинг 18-23°С ҳароратда чала қотиши учун кетадиган вақт 2 соатдан ошиқ бўлмаслиги, тўла қотиши учун кетадиган вақт 24 соатдан ошиқ бўлмаслиги керак. Эластиклик шкаласида текшириб кўрилганда бўёқ парданинг эластиклиги 5 мм дан ошмаслиги керак.

Фасадлар бўяладиганперхлорвинил бўёқлар пигментларнинг перхлорвинил локда яхшилаб эзилган аралашмасидан иборат. Бу бўёқлар тайёр ҳолда чиқарилади. Бу хил бўёқлар ғишт, бетон ва сувалган бинолар фасадларини (бўяладиган юза пухта бўлганда) бўяш учун ишлатилади. Бино ички юзаларини бўяшда перхлорвинил бўёқларни ишлатиббўлмайди. Полистирол бўёқлар - тошкўмир солвенти ёки ксилол эритмаси билан пигментларни қоришмаси. Фасадларни бўяш учун ишлатиладиган бундай бўёқлар билан бир қаторда фасадга грунтовка беришда ҳам ишлатилади, бунинг учун5 % ли лок, шпатлевка қилиш учун 15% ли полистирол локи билан бўрдан иборат аралашма ҳам чиқарилади. Полистирол бўёқлар 3-4 соат ичида қотади. Бу хил бўёқлар билан ёз, қишда ҳам бўяш мумкин. Алкид-стиролли эмальлар - ёғоч-тахта ва тайёрланган сувоқ юзаларини бўяш учун ишлатилади. СЭМ эмальларга қараганда анча ялтироқ ва механик жиҳатдан анча пишиқ бўёқ қоплама ҳосил қилади. Нитробўёқлар ташқи ва ички бўёқ ишларида грунтовка берилган темир, ёғоч-тахта ва сувоқ юзаларини бўяш учун ишлатилади. Полимер оҳакли ПВА бўёғи — оҳакни 50% ли майин полимервинилацетат эмульсияси билан намланмайдиган ГКЖ ни обдон аралаштириб олинган суспензиядир. Суспензия деганда чангсимон эмас, аммо майда қилиб туйилган оҳакни богловчилар билан аралашган суюқлигини тушунмоқ керак. Полимер оҳакли ПВА бўёғи цементли, оҳакли, гипсли сувоқ юзаларини, ҳамда бетон ва ғиштли деворларни пардозлашда ишлатилади. Бўёқни тайёрлашда қуйидаги ашёлар ишлатилади (оғирлик ҳисобида, кг/т да): майин поливинилацетатни 50% ли эмулсияси – 145(14 %); оҳакнинг 50% бўтқаси 595 (56%); пигментлар- 73 (7%); намланмайдиган ГКЖ суюқлиги эритмаси – 30 (3%); сув- 207 (20%). Полимер: оҳак бўёқнинг қуюқ суюқлиги (В3-4 да) 20 -25 сек, қуриши эса 2-4 соатдан ошмайди.

Бўтқасимон ПВА бўёғи- таркибида чангсимон кварц, пигментлар ва 50% ли поливинилацетатэмулсиясини аралаштириб олган суспензиядир. Юқоридагилар сингари бундай бўёқ барча хилдаги деворларни пардозлашда ишлатилади. Таркиби: майин поливинилацетатни 50% ли эмулсияси-27%; чангсимон кварц (маршалит) 37%; икки оксидли титан – 12 %; қуруқ липотан – 2,5 %; бўр – 9%;натрий пентахлорфенолати – 0,2%; сув – 14,8%. Тайёрланган бўёқнинг суюқ-қуюқлиги (ВЗ-4 да) 60-70 сек (сувга нисбатан 6,5-7,0 марта қуюқ); қуриш муддати эса-2-4 соатдан ошмайди. Нитроэмал - нитроццеллюлоза ва смоланинг учувчан органикэритувчилардаги эритмаларидан иборат. Унга пигментлар ва пластификаторлар қўшилган бўлади. Нитроэмалььлар ташқи муҳит таъсирида бўлмаган ёғоч-тахта ва грунтовка берилган темир юзаларни бўяш учун ишлатилади. Зарур бўлганда нитроэмальларни ишлатиш олдидан уларга суюлтирувчи қўшиб бўяш учун яроқли қовушқоқликка келтирилади. Эмалььлар юзага пуркаш йўли билан берилади. Сув эмульсияли бўёқлар - бу сувли эмульсияларда парда ҳосил этувчиларнинг пигмент суспензиясидир.(тўлдирувчилар билан биргаликдаги). Акрил смоласи (ВА ва АК) поливинилацетатнинг сувли дисперсияси ва стирол – бутадиол латекси асосида ишлаб чиқарилган эмульсион бўёқлар кенг тарқалган. Турли мақсадларга мўлжалланган сувэмульсион бўёқлар таркибида парда ҳосил қилувчидан ташқари птастификатор ва юзаларнинг коррозиясига қарши қўшилмалар: эмульгатор, (синтетик ёғли кослоталар тузи) пигмент уни, тўлдирувчилар (натрий генсометафосфати ва бошқа полифосфатлар), қуюқлаштирувчилар, тиксотроп қўшилмалар (карбоксиметилцеллюлоза, бектонит, кремний двуописи), консерантлар (моғорга қарши) ва ингибиторлари ҳам мавжуд. Сув эмульсимон бўёқларнинг кўп афзалликларга эга. Улар деярли ҳидсиз, ўтга ҳавфсиз, тез қурийди. Уларнинг пардаси атмосфера таъсирига чидамли ёғоч, бетон, ғишт ва хатто эски бўёқларни тўлиқ қуриб улгурмаган цементли

сувоқ устидан бўяш мақсадга мувофиқдир. Сувга аралаштирилган бўёқ валик, мўйқалам ва пуркагич билан осон бўялади. Бўёқ тез қурийди (30 минутдан 2-3 соатгача). Шунинг учун сув эмульсион бўёқларни нафақат ички, балки ташқи юзаларни бўёшда ишлатилади. Эмульсион бўёқлардаги сув буғланганидан сўнг парда ҳосил қилувчи ва эмаль заррачалар ўзўзидан ёпишади. Сув эмульсион бўёқларининг камчилиги кўп вақт сақланганда қалин чўкмалар ҳосил қилади, ранги ва ҳиди ўзгариши мумкин. Металл рудаларни бўяшда, уларни маҳсус тайёрлаш (ёғсизлантириш) керак бўлади. Поливинилацетат сув эмульсион (ПВА) бўёқлар - винил ацетатини сувли муҳитда эмульсион полимеризацияси бўлаётганда пигментларни элаш натижасида олинади. Пардаларнинг эластиклигини ошириш учун эмульсия таркибига пластификатор (дибутилфталат ва б.) қўшилади. ПВА эмульсия бўёқларининг афзаллиги уларни сув билан аралашиши ва нормал шароитда ички юзаларни бўяш мумкин. Уларнинг пардаси юқори мустаҳкамликка эга бўлиб, нам, бензин, ёғ, минерал мойлар таъсирига ва ёруғликка чидамлидир. У тез қурийди. ПВА бўёқларининг яна бир афзаллиги – турар-жой хоналаридаги намликни ютади бошқача айтганда деворга тўла “нафас олиши” га тўсиқ бўлмайди. ПВА смоласидан тайёрланган эмулсияни ҳар турли рангдаги пигментлар билан қориштириб олинади. Бўёқ парда мўрт бўлмаслиги учун эмульсияга пластификатор дибутилфтолат қўшилади. Бу турдаги бўёқлар заводдан қурилишга тайёр ёки қуюқ бўтқасимон ҳолатда бўлса сув билан суюлтириб ишлатилади. Уларбинонинг ички ва ташқи қисмидаги бетон, сувоқ ва ёғоч юзаларини бўяш учун ишлатилади. Органосиликат бўёқлар ва оксидларни кремнеорганик (КО) полимерлар билан обдон аралаштириб олинади. Бундай бўёқлар темир, бетон, шиша, ғишт, сопол ва цементли сувоқ юзалари билан яхши ёпишади. Органосиликат

бўёқ қуруқ юзага ишлатилади ва сувоқ пардозлангандан кейин иссиққа, қуёш нурига, намга ва бошқа зарарли моддалар таъсирларига чидамлилиги ошади. Саноатда бундай бўёқлар ҳар хил рангларда ишлаб чиқарилади. Бўёқни тайёрлаганда унга қотирувчи модда қўшилади. Янги тайёрланган бўёқни24 соатдан 40 соатгача муддатда ишлатиш керак. Қуриши — 30 дақиқа. Бўёқни ювиш ёки нам ҳолатда артиб тозалаш мумкин. Кремнеорганик (КО) полимер эмальи — КО локни, кимёвий реакцияни секинлаштирувчи, ҳар хил рангли ингибитор пигментлар билан обдон аралаштириб олинади. Унинг қуюқ-суюқлиги ВЗ-4 асбобининг тешигидан (диаметри 4 мм) ўтказганда 40-60 сония вақт кетади, яъни сувга нисбатан 4-5 марта қуюқ дегани. Ранги кўк, 15 дақиқада қурийди, 24 соат давомида сув шимувчанлиги 0,4% дан ошмайди. Эмальь билан темир юзани ёпувчанлиги 170 г/м 2 . КО эмалььни темир ёки цементли сувоқлар юзасига суртилгандан кейин, об- ҳавонинг таъсирида тезлашадиган бузувчи кимёвий реакцияни (занглаш, нураш ва ҳ.к.) секинлаштиради, сувга ва бошқа зарарли муҳитда чидамлилигини оширади. КО эмалььи суртилган қатлам 60 марта қуритиб ва намланганда унда бузилиш нуқсонлари бўлмайди. Ишлатиш учун қулай суюқликдаги КО эмалььини олишда унга солвент ёки 1:4 нисбатда спирт- толуол эритмаларини қўллаш мумкин. Бир метр юзага КО эмальь ҳаражати: темир юза бўлса— 200 г, бетон юзага 400 г кетади. Лок бўёқ маркалари Барча лок-бўёқ ашёларни белгилашда унинг хили, таркиби парда ҳосил қилиши ва қаерда ишлатилиши кўрсатилган бўлиши керак. Бундай кўрсаткичлар бир гуруҳ пигментли эмаль, бўёқ, ҳомаки бўёқ, шпатлевка ва тўрт пигментсиз гуруҳга локлар бўлиниб ҳарф ва сон билан белгиланади. 1-гуруҳ белгилари – лок-бўёқларни хили сўз билан ифодаланган бўлади, яъни лок, бўёқ, эмаль, ҳомаки бўёқ, шпатлевка. 2-гуруҳ белгилари – ашёни кимёвий таркиби ёзилган бўлади, масалан:

-поликонденсацияли полимерлар – УР-полиуретанли, АУ-алкид-уретанли, КОкремнеорганикли, ГФ-глифталли, ПФ-пентафталли, МО-меламинли, МЧ- мочевина ёки карбамидли, ФЛ-фенолли, ЭП-эпоксидли; -полимеризацияли полимерлар – полиакрилатли, ПВА – поливинилацетатли, ВАвинилацетатли, КЧ-каучукли, НП-нефтполимерли, ФП-фторпластли, ПХВ-перхлорвинилли, ВХвинилхлорли; -органик боғловчи моддалар – БТ-битумли, КФ-канифолли, МА-мойли, ШЛ-шеллагли; -целлюлоза эфирлари – АЦ-ацетилцеллюлозали, НЦ-нитроцеллюлозали, ЭЦэтилцеллюлозали ва ҳ.к. Биринчи ва иккинчи гуруҳ лок-бўёқ ашёларнинг айримларида – эритувчисиз бўлса – Б, сувда эрийдиган бўлса – В, сув кукунли – ВД, кукунли бўлса – П ҳарфлар ёзилган бўлади. Учинчи гуруҳ белгилари- қандай шароитда ишлатилиши ва ҳар хил зарарли муҳитларга чидамлилигига қараб 1 дан 9 гача сон ёзилган бўлади. Тўртинчи гуруҳ белгилари лок-бўёқ ашёларини рўйҳатга олинганлигини тартиб рақами ёзилган бўлади. Мойли бўёқлар рақами ундаги олифнинг қандай хилига тааллуқли эканлигини билдириди. Масалан, табиий олиф бўлса-1, оксол бўлса-2, глифтал олифли бўёқ бўлса-3 сонлари кўрсатилган бўлади. Бешинчи гуруҳ белгилари- лок-бўёқларни рангини билдирувчи, яъни эмал, бўёқ, ҳомаки бўёқ, шпатлевкани тўла сўз билан ранги ёзилган бўлади. Масалан, оқ-кулранг, кўк ва ҳ.к. Эмаллар қуйидагича белгиланади: Эмал-ХВ-16 оқ-кулранг перхлорвинил эмали (ПХВ), муҳитга чидамли хили-1, тартиб рақами-6, сонлар билан ифодаланади. Юқоридаги белгилаш тизими аксарият МДҲда ишлаб чиқарувчи корхона ва компанияларда қўлланилади. Кўпгина Оврўпа давлатлари ўзларининг шахсий номлари, исмлари билан белгиланган ашёлар ишлаб чиқарадилар.

Масалан “Луя” ёки “Гармония” лок-бўёқ махсулотлари ёрлиғига уларни ишлатилиши ва хоссаларига доир маълумотлар ёзилган бўлади. Лок ва бўёқларга ранг берувчи концентратлар Ҳар хил ранг берувчи концентратлар иншоотларни пардозлаш ишларида лок-бўёқ саноатида алоҳида аҳамиятга эга. Бундай концентратлар ишлаб чиқарувчи чет эл корхоналари ва фирмалари жуда кўп. Шулардан «ПУФАМИХ» фирмасининг 28 хил ранг берувчи концентратлари кенг ишлатилмоқда. Бундай концентратлар пигмент қўшилган бўёқлар, акрилат локлари, синтетик смолалардан олинадиган қоришмалар, лазурлар, алкид смоласидан олинадиган локларига ранг беришда ишлатилади. Таркиби асосан анорганик ва органик моддалардан ташкил топган. Зичлиги 1,3—1,8 г/ мл. Уларни ишлатишдан олдин яхшилаб чайқатиш керак, кейин лок ёки бўёққа қўшиб обдон аралаштириш лозим. Ранг берувчи концентратлар 20 мл, 200 мл ва 500 мл ли идишларда чиқазилади. Қўшиладиган концентрат миқдори лок ва бўёқларнинг хилига қараб олинади. Масалан, пигментли бўёқларга 10% гача, акрил локига 6% гача, алкид локига 8% гача. Бўёқ, қоришмаларга 10% гача, лазурга 5% гача қўшилса ишлатишга тайёр бир хил тиниқ рангли пардозбоп ашё ҳосил бўлади. Агар деворнинг ташқи юзасини пардозлаш керак бўлса, 28 хил концентратнинг № 6 дан бошқасини ишлатиш мумкин. Масалан, №7 оч-сариқ, №10 қизил, №18 тўқ-сариқ ранг беради. Локлар Органик эритгичлар таркибидаги смола лок деб аталади. Смоладан ташқари мойли локлар хам мавжуд. Унинг таркибида, юзага суртилганда парда хосил бўлади. Қуригандан сўнг юзада қаттиқ, тиниқ, ярақлаб турувчи (асфальто-битум локлардан ташқари) парда ҳосил бўлади, улар ҳимояловчи ва декоратив функцияларни бажаради. Уларни бўялган ва бўялмаган юзаларини локлашда ишлатишади.Юзани локлашдан аввал пардозлайдиган

юзани тайёрлаш (грунтовка ва шпатлевка) керак бўлади. Локларнинг кўп турлари емальли бўёқлар тайёрлашда ишлатилади. Локларнинг асосий таркибини парда ҳосил этувчилар ва эритувчилар ташкил этади. Бундан ташқари лок таркибида суюлтирувчи- пластификаторлар, катализатор ва пардани қотишини тезлаштирувчи инициаторлар ҳам бўлади. Баъзи ҳолатларда бўялган локлар учун органик бўёқлар ишлатилади. Ишлатилишига қараб локлар қуйидаги турларга бўлиниши мумкин: ташқи ишлар учун (атмосфера таъсирига бардошли), ички ишлар учун, бадиий ишлар учун, агрессив муҳитларга чидамли, термочидамли, электроизоляцион ва маҳсус ишлар учун (масалан, терига ишлов бериш, консерва банкалари қопқоғига ишлов бериш ва ҳ.к.). Парда ҳосил этувчиларни ҳоссаларига кўра локлар қуйидаги турларга бўлинади: - Ўсимлик мойи, табиий ва синтетик смолалар асосида тайёрланган мойли (мойли-смолали) локлар; - Табиий ва синтетик смолалар асосида тайёрланган смолали локлар; - Целюлозалар эфири асосида тайёрланган эфироцеллюлозали локлар; - Табиий ва сунъий асфальт ва битум асосида тайёрланган асфальтобитум локлар; Смолали ва эфироцеллюлозали локлар таркибида ўсимлик мойи мавжуд бўлмайди. Асфальтобитум локларни мой қўшмасдан ва мой қўшиб тайёрлаш мумкин. Улар маҳсус хусусиятлар (тиниқ бўлмаган, қора ранг) га эга бўлган кенг қамровли гуруҳларга мансуб, шунинг учун ҳам уларни одатда алоҳида кўриб чиқишади. Бу гуруҳлар лок таркибидаги смола типига кўра яна бир неча қисмга бўлинади. Парда ҳосил қилиш ҳарактерига қараб, локлар икки гуруҳга бўлинади: таркибидаги эритувчининг буҳланиши натижасида қаттиқ парда ҳосил этувчи локлар, бундай локларни учиб кетувчи, яна юзага суртилган парда эса, термопластик ва органик эритувчилар таъсирида эрувчан ҳисобланади.

Иккинчи гуруҳ локларининг пардаси нафақат эритувчиларнинг буғланиши натижасида, балки, кимёвий ўзгаришлар натижасида ҳам қотади ва улар эримайди. Биринчи гуруҳга спиртли, нитро ва асфальтобитум сингари смолали локлар киради, иккинчи гуруҳга эса, таркибида мой мавжуд бўлган барча (мойли, алкидли) тўйдирилмаган полиэфир, бакемет ва баъзи эпоксид локлар киради. Локланган ва локланмаган юзаларни кўп холларда қўшимча тарзда политуралар билан ишлов беришади (полировка). Улар локдаги смола концентрациясининг пастлиги билан фарқ қилади. Ёғоч буюмлар юзасини тозалаш учун спиртли политуралар кенг тарқалган. Мойли локлар. Бу органик эритувчи (уайт-спирит, скипидар ва ҳ.к.) лар сиккативасидаги смола ва ўсимлик мойининг эритмасидар. Уларни ишлаб чиқаришда синтетик смолалар (алкидли, кам эрувчан фенолфориальдегид ва б.) кўп ишлатилади. Табиий смолалардан канифолни қайта ишлашдан олинадиган маҳсулотлар (кальций ва цинк резинати, канифоль эфири) ни самарадорлиги юқори.смолаларнинг мойда эриши жараёнида уларнинг кимёвий модификацияси (қайта этирификация ва б.) рўй беради. Кўпгина смолалар, айниқса алкидли, ўсимлик мойи сингари, ўзининг кимёвий табиатига кўра, мураккаб эфирлардан иборат. Мой билан аралашиш натижасида, улар ўзининг спиртли ёки мойли қолдиқлари билан алмашиб, мойли локларнинг парда ҳосил қилувчи асоси бўлган модификацияланган смолаларни ҳосил қилади. Мойли локларнинг ишлатилиши унинг таркиби ва парданинг хусусиятига боғлиқ, улар таркибига кўра кўп ёки кам, қаттиқ ва эластик бўла олади. Парданинг қаттиқлиги смоланинг табиати ва сонига боғлиқ, ҳамда унинг эластиклиги таркибидаги мойнинг миқдорига боғлиқ бўлади. Локда ёғ қанча кўп бўлса, у шунча ёғли бўлиб пардаси шунча эластик ва атмосфера таъсирига чидамли бўлади. Локнинг чандирлигини эритувчилар ва қўшилмалар таъминласа, қотиш тезлиги сиккативалар, қаттиқлиги ва

ялтирашини – мос келувчи смолаларни танлаш билан таъминланади. Танланган мой ва смоланинг миқдорий нисбатига қараб (канифоль асосида) мойли локларни ёғли, ўртача ва юпқа гуруҳларга бўлишади. Ёғли локлар кўп миқдордаги (75% парда ташкил этувчи асос) мойга эга, бунинг натижасида анча эластик ва атмосфера таъсирига чидамли парда ҳосил қилади. Бундай локлар ташқи пардоз ишларига, букиладиган юза ва бошқа деформацияларга мўлжалланган буюмларни бўяшда ишлатилади. Аммо ёғли локларнинг пардаси етарли қаттиқликка эга эмас, ёмон полировка ва шлифовка қилинади, шунинг учун ҳам уларни асосан ишқаланиш, зарба ва ҳоказога мўлжалланмаган юзалар учун қўлланилади. Юпқа мойли мойли локларда мой миқдори кам (30%) бўлади. Улар қаттиқ ва ялтироқ, аммо кам эластик пардалар ҳосил қилиб, тез қотади. Бундай пардалар яхши шлифовка қилинади, лекин атмосферага чидамлилиги пастроқ бўлади. Бундай хусусиятли локлар асосан турли ички пардоз ишлари (мебельни локлаш ва ҳ.) да ишлатилади. Ўртача мойли локлар (35% мой) ўз хусусиятларига кўра, ёғли ва юпқа локлар орасида ўртача жойни эгаллайди. Одатда уларнинг пардаси етарли даражада намга чидамли, қаттиқ ва яхши шлифовка қилинадиган бўлади. Бу локларни асосан ички ишлар (полни бўяш) да, қўллашади. Сотувда ўсимлик мойининг модификацияланган, алкид ёки канифоль смоласининг тиниқ эритмаси чиқарилади. Унинг ранги оч сариқдан жигарранггача бўлади. Уларни ёғоч ва металл юзаларни бўяш ва қуюқлашган мойли бўёқларни суюлтириш учун ишлатилади. Алкидли локлар . Алкидли смолалар асосида яратилган локларнинг хиллари жуда кўп. Улардан асосийси галифталев (ГФ) ва пентафталев (ПФ) локлар ҳисобланади, уларга мос келувчи смоланинг (сиккатива билан) уайт- спирит, сольвентнафт ва бошқалар билан аралаштириш натижасида ҳосил бўлади. Фарқи шундаки мойли смолали локлар мой ва смоланинг аралашмасидан иборат бўлса, глифтолев ва пентофталев локларда ўсимлик мойи молекулалари билан кимёвий боғлиқликда бўлади. Алкид смолалари

смолани модификация қилиш учун ишлатиладиган ўсимлик мойининг ёғ кислотаси миқдорига қараб ёғли, ўртача ва юпқа алкид смолаларига бўлинади.ёғлироқ алкид смолалари ташқи юзаларга, юпқаси эса ички ишлар учун ишлатилади. Глифталев ва пентафталев локлари табиий мойлар асосида тайёрланган локлар ўрнида ишланиши мумкин. Аммо алкид локларининг пардалари нефть маҳсулотлари таъсирига чидамсиз бўлгани учун унга алкидфенол, мочевина ва меламиноформальдегид смолалари қўшилади. Полиэфир локлари тўйдирилмаган икки асосли кислоталар (малеинали, металакрил, фумаров) нинг икки атомли гликол спирти билан ўзаро таъсири натижасида олинадиган полиэфир смолалари асосида тайёрлашади. Улар 3 та таркибли: полифабрикатлок, инициатор (кумол гидроперикиси) ва тезлатгич (кобальт нефтенати) дан иборат бўлади. Полиэфир локлар буғланиб кетувчи эритгичларнинг (ацетон, бутилацетат) миқдори намлиги учун бир марта бўялгандаёқ қалин (200-300 мм) парда ҳосил қилади. Полиэфир полуфабрикатини ишлатиш олдиндан унга кумол гидроперикиси ва кобальт нафтенати эритмаси қўшилади. Комол гидроперикиси стирол метакрил кислотасининг олигомер эфири ва тўйдирилмаган полиэфир смоласининг реакциясини бошлаб беради, кобольт нефтинати бу реакцияни тезлаштиради. Тўйдирилмаган полиэфир локларнинг пардалари юқори қаттиқлиги билан ажратибтуради ва иситганда юмшамайди. Нитролак пардалар ялтироқлиги (ойнадан), совуққа, сувга, кимёвий ишловга, бензин, спирт ва озиқ-овқат ёғларига чидамлилиги билан ҳам ажралиб туради. Полиэфир локларининг бу хусусиятлари уларни ошхона столлари ва шкафларини бўяш имконини беради. Полиакрилат асосидаги локлар атмосфера таъсирига чидамли тиниқ эластик яхши ёпишадиган (адгезияли) бўёқ ҳисобланиб, уни электроизоляция, терини бўяш ва рангтасвир ишларида ишлатилади. Эритувчи сифатида ҳидли углеводородлар, ацетон, дихлорэтан қўлланилади.

Полпуретан локларни қўллаш кўлами кенг бўлиб, улар билан мебель, паркет, тери ва бошқалар бўялади. Полпуретан локлар ўзининг уч ўлчамли структураси билан ишқаланишга чидамлидир.улар билан ёғоч маҳсулотлар, металл, тери, резина ва бошқаларга ишлов берилади. Эпоксид локлар таркиби одатда икки компонентли бўлади (смола эритмаси ва қотирувчи). Қотирувчилар (полиамин ва б.) ёрдамида лок пардаси уч ўлчамли труктурага эга бўлади. Кўпинча эпоксид локини қотирувчи вазифасини бажаради. Масалан, эпоксидли полиамин локлар пардаси қаттиқ, намга ва кимёвий таъсирга чидамли. Бу хусусиятлар юқори намлик ва ҳароратда ишлайдиган кимёвий аппаратура ва маҳсулотларини локлаш имкониятини беради. Нитроцеллюлоза локлари (НЦ) деб нитроцеллюлоза (поллоксилин) нинг бошқа боғланувчи органик эритувчилардаги парда тузувчи ва пластификатор эритмасига айтилади. Уларнинг пардаси тиниқ ва рангсиз бўлиб, органик бўёқлар қўшилмаганда турли рангдаги тиниқ ранглар (цапонлоклар) га айтилади. Нитролоклар мебель, терини локлашда ҳамда автомобиль, самолётсозлик ва бошқа соҳаларида ишлатилади. Улар тез қотади. Локларни аралаштириш учун спирт ва ароматик углеводлар қўшилади. Нитролокларнинг қуриш муддати 15-20 минутдан 1 соатгача. Бу эса зарур бўлган иккинчи қаватни тез суртиш имконини беради. Мебелларни локлаш учун асосан нитроглифтал локлари ишлатилади. Уларнинг пардаси уй ҳароратида 20-40 минутда қурийди, яхши шлифовка бўлади ва ярақлайди. Нитролокларнинг тез қуришидан ташқари, қатор афзалликлари мавжуд: сув ва бензинга чидамли, мустаҳкам ва механик тиниқлик, дефектларни ёқотишнинг осонлиги, пардаларнинг турли рангларда бўлиши мумкинлиги. Нитролокларнинг камчилиги: ёруғликга чидамлилиги кам, ёнади, эгилганда ёрилади. Бу камчиликлар унга турли смола ва пластификатор қўшиш билан бартараф этилади.

Асфальтобитум локлар нефть битуми тошкўмир қумининг бензинда эритилгани, скипидар, сольвант-нафт ва унинг ралашмаларининг эритмасидир. Одатда баланд температура (110-120 о С) да юмшайдиган қаттиқ битумлардан фойдаланилади. Асфальтобитум локлари арзон ҳом ашёдан олинади.улар намлик, кимёвий таъсирга чидамли ва электроизоляцион хусусиятларга эга бўлган ялтироқ, қора парда ҳосил бўлади. Бу локлар қаро металлни коррозиядан, ёғочни чиришдан ҳимоялаш учун ишлатилади. Асфальтобитум локларининг камчилиги шундаки, улар иссиққа чидамли эмас, офтоб нури таъсирида локланган юза ёрилади. Бу камчилик асфальтобитум локларига полимер ёғлар ва канифоль маҳсулотларини аралаштириш натижасида бартараф этилади. Асфальтобитум мойли локларини 280 о С ҳароратда битум ва ўсимлик мойи ёки канифольни қайта ишлашдан чиққан маҳсулотларни эритишда сиккативаларни қўшиш ва совутиш, кейин эритгичларда эритиш натижасида ҳосил қилишади.канифоль маҳсулотларини асфальтобитум локларига аралаштириш натижасида пардалар хусусиятлари яхшиланади. Шу қаторда аффальт ва битумнинг ўсимлик мойи билан бирлашиш даражаси ошади. Смола локлар. Синтетик смолаларни органик эритмаларда эритиш йўли билан мойсиз синтетик локлар олинади. Қурилишда энг кўп ишлатиладиган бундай локлардан бири мочевинаформалдегид ва глифтал смолалардан олинадиган МЧ-26 ёки МЧ-52 маркали локлардир. Улар жуда қаттиқ, рангсиз, тиниқ, юқори ҳароратга ва сувга чидамли, шунингдек, ишқаланишга мустаҳкам бўлган парда ҳосил қилиб қотади. МЧ-26 ва МЧ-52 маркали локлар поллар юзини ва бошқа ишқаланишга кўп ишлатиладиган буюмларни локлаш учун ишлатилади. Мойли бўёқлар билан бўялган юзаларни локлаш учункўпинча, ХСЛ, СНИЛХ-3 маркали перхлорвинил (ПХВ) локлари • ишлатилади. Улар ПХВ смоласини ацетон, бутила-ацетат-толуол ва бошқа эритмаларда эритиб, пластификаторлар қўшиб тайёрланади. ПХВ локлар сувга, атмосфера, ишқор ва кислоталар таъсирига ҳамда ўтга чидамли бўлади.

Спиртли локлар — табиий ва сунъий смолалар оғирлиги ҳисобида 30- 35% спиртда эритиб тайёрланади. Улар сариқ, кўк, ҳаворанг, жигарранг ва бошқа тусларда тайёрланади. Спиртли локлар олишда парда ҳосил қилувчи смолалар сифатида канифоль, шеллок, арча ва береста смоласи ишлатилади. Эрит сифатида, кўпинча, 92—96% ли этил спирти ишлатилади. Политуралар — локлар сингари смолаларнинг жуда кучли этил спиртидаги эритмаси. Политураларда смолалар миқдори 5—15% дан ошмайди. Шеллакли политура қурилишда энг яхшиси ҳисобланади. Нитролокнинг сифатини ошириш мақсадида унга пластификаторлар ҳам да табиий, сунъий ёки синтетик смолалар (глифтал смола, эфир ёки канифол) қўшилади. Нитролокка қўшиладиган пластификаторлар сифатида канакунжут мойи, дибутилфталат, эритмалар сифатида — ацетон, метил спирти, ацетат ва бошқалар, суюлтиргичлар сифатида эса бензол, толуол, этил ва бутил спиртиданфойдаланилади. Нитролоклар ёғоч буюмларини локлаш учун кўп ишлатилади. Улар юзасида қаттиқ, мустаҳкам ва ялтироқ парда ҳосил қилиб қотади. Қурилишда ишлатиладиган локлар карбамидколоксилин смоласиасосида олинган (940, 754, 9-А, КК-25) НЦ-312 ва мебелбоп НЦ-315 М каби маркаларда чиқарилади Локнинг хоссалари Локлар бошқа лок-бўёқ ашёлар каби одатдаги синашлардан, яъни қотиш вақти, қовушқоқлиги, ранги, зарарли муҳитда чидамлилигини аниқлашдан ташқари қуйидаги ўзларига хос усуллар билан ҳам синаб кўрилади. Локнинг силжиб текисланиш хусусиятини аниқлаш учун уни тайёрланган юзага мўйқалам билан суртилади ва пайдо бўлган излар маълум вақтдан кейин бутунлай йўқолиши керак. Локларнинг текисланиш хусусияти изларни йўқотиш вақтига қараб аниқланади. Мўйқалам излари лок суртилгандан кейин 10 дақиқа ичида ёқолса - локнинг текисланиши яхши деб, излар йўқолиши учун 10 дақиқадан ортиқ вақт кетса, секин текисланган

деб, излар 15 дақиқадан кейин йўқолса, текисланиш қониқарсиз деб ҳисобланади. Ялтироқлиги кўз билан чамалаб аниқланади. Ялтироқлик — юқори, ўртача, ярим жилосиз ва жилосиз хилларга бўлинади. Локларнинг силлиқланиш хусусияти стандартда кўрсатилган муддатда қотгандан кейин аниқланади. Силлиқлаш учун бир парча қаттиқ газлама билан пемза тош кукуни ва сувга тегизилган холатда лок суртилган юза ишқаланади. Лок суртилган юза силлиқлангандан кейин текис ва жилосиз бўлса, бундай лок қониқарли ҳисобланади. Агар силлиқлаш вақтида текислаб бўлмайдиган заррачалар қолса ва силлиқлаш пайтида лок юзаси юмшаса, бундай локнинг силлиқланиши қониқарсиз деб хисобланади. Юзани ялтироқлиги (полировклаш) белгиланган муддатларда текшириб кўрилади. Бир неча томчи ҳом зиғир мойи томизилган ва вино спиртига ҳўлланган пахта тампони билан полировка қилинади. Полировка қилингандан кейин текис, чиройли ялтироқ юза хосил бўлиши керак. Лок парданинг намга чидамлилигини текшириб кўриш учун синалаётган лок суртилган пўлат пластинканинг 2/3 қисми сувга ботирилади ва ғадир- будирлик, пуфакчалар ва кўчган жойлар пайдо бўлганига қараб билиб олинади. Лок парданинг қаттиқлиги тажрибахонада, маятникли асбоб ёрдамида текшириб кўрилади. Бу усул лок парда юзасига ўрнатилган маятниктебранишининг сўниш вақтини шиша пластинка устига ўрнатилган шу маятник тебранишининг сўниш вақтига нисбатини топишга асосланган. Лок пардаларнинг зарбга пишиқлиги тажрибахонада асбоб ёрдамида аниқланади. Синаш усули 1 кг келадиган юк лок парда устига (унга шикаст етказилмаган ҳолда) қандай максимал баландликдан ташланишини топишга асосланган.

Силлиқлаш ашёлари ва шпателёвкалар Натурал пемза — ер остидан отилиб чиққан тог жинсидир. Пемза шпатлевка қилинган ва бўялган юзаларни қуруқлигича ва намлаб силлиқлаш (пемзалаш) учун ишлатилади. Пемзанинг сифати унинг бир жинс эканлиги билан белгиланади. Қаттиқ ва йирик қум доналари пемзага аралашган бўлса, силлиқланаётган юзани тирнаб юборади. Сунъий пемза — қумдан ёки майдаланган тупроқдан тайёрланади. Заррачаларининг майдайириклигига қараб сунъий пемза йирик донли ва майда донли бўлади. Жилвир ва ойна қумли қоғоз — бўяладиган юзаларни тозалаш ва силлиқлаш учун ишлатилади. Майда ғадир-будур жойларни силлиқлаш учун қоғозни кичикроқ тўрт қиррали ёгочга маҳкамлаш керак. Қоғоз ҳар хил рақамли, яъни қуми энг майда 0 рақамлидан, анча йирик қумли 1, 2 ва 3 рақамлигача қилиб чиқарилади. Бунинг учун пишиқ қоғоз ёки газлама ишлатилади. Абразивлар (қумлар) ҳайвонот елими билан ёпиштирилади. Намлаб силлиқлаш учун сувга чидамли елим билан тайёрланган қоғоз ишлатилади. Бўёқчилик ишларида қўшимча ашёлар сифатида, кўпинча, шпатлевкалар, замазкалар, грунтлар, шунингдек, юқорида келтирилган эритмалар, суюлтиргичлар ва сиккативлар ишлатилади. Шпатлевкалар — алиф, лок ёки елим эритмаси билан кукун тўлдиргичларни обдон ишқалаб эзилган бўтқасимон ашё. Кукун тўлдиргич сифатида бўр, дала шпати, туйилган қипиқ, писта кўмир ва ҳоказоларни ишлатиш мумкин. Текисланган юзанинг нуқсонлари (чуқурлар, ёриқлар, урилганда шикастланган жойлар ва ҳоказо) кўп-камлигига қараб, шпатлевкалар суюқ ва қуюқ қилиб тайёрланади. Қуюқ шпатлевкалар айрим жойлардаги нуқсонларнигина текислаш учун ишлатилса, суюғи нуқсонлари кўп бўлган юзани ёппасига текислаш учун ишлатилади.

Шпатлевкалар юзага пухта ёпишиши, қуриганда эса майда дарзлар бўлмаслиги керак. Сувли бўёқлар билан бўялган юзаларни шпатлевка қилишда елимли, купоросли ва ПВА ли шпатлевкалар ишлатилади. Полимер оҳак шпатлевкаси — оҳак бўтқаси, чангсимон майда кварц қуми (маршалит) ва поливинилацетат(ПВА) таркибли эмульсияга намланмайдиган ГКЖ ни сув билан обдон қориштириб тайёрланади. Эмульсия деб, боғловчи модда билан (лок-бўёқ ёғи) обдон туйилган чангсимон қумнинг аралашмасига айтилади. Бундай шпаклевка деворни полимер-оҳак бўёқ билан пардозлашдан олдин бетон ёки сувоқ юзасини текислашда ишлатилади. Шпатлевка қуйидаги таркибда тайёрланади (оғирлик ҳисобида кг/т (%)): —поливинилацетатнинг 50% ли майин қуйқаси — 150 (14,7%); -оҳакнинг 50% бўтқаси — 200 (19%); —кварц қуми (маршалит) — 637 (60%);намланмайдиган ГКЖ нинг 20% ли суюқликдаги эритмаси3 (0,3%);сув-60 (6%). Купаросли шпатлевка алиф «оксол», ҳайвонот елими, мой, хўжалик совуни, мис ёки руҳкупороси ва сувлардан иборат бўлади. У елимли ёки силикатли бўёқлар билан бўялган юзаларга мўйқалам ёки пуркагич воситасида суртилади. Елимли шпатлевкаҳайвонот елимининг сувдаги 15% ли эритмаси ва 75% и бўрдан ташкил топган. У қуюқ бўтқасимон бўлиб, буюм ёки пол юзасини текислашда маҳсус тунука куракча (шпател) билан суртилади. Кўпинча, қурилиш ишларида бўяшга мўлжалланган ёғоч, бетон, сувоқ ва темир буюмларнинг юзасини текислашда ПХВ ва полистирол эмульсиясидан тайёрланган қуюқ бўтқасимон шпатлевкалар ишлатилади. ПХВ шпатлевка сув ва нам таъсирига чидамли бўлади. Тез (2 соат ичида) қурийди. Бундай шпатлевкаларнинг айрим маркаларини 0°С дан паст ҳароратда ҳам ишлатиш мумкин.

Полистирол шпатлевкаларнинг чидамлилиги ПХВ шпатлевкаларига нисбатан бир оз паст бўлади. Қурилиш саноати учун МВШ (мебелбоп), АШ- 32, АШ-24, АШ-30 каби маркалардаги тез қотадиган нитроццеллюлоза, шунингдек ЛШ-1 ва JI1H-2 маркали локли шпатлевкалари ишлатишга тайёр ҳолда ишлаб чиқарилади. Грунтлар — бўёқ таркиблар гуруҳига кирадиган, таркиби пигмент, кукун тўлдирғич ва органик боғловчилардан ташкил топган суюқлик. Грунт буюмга пардоз беришдан олдин суртилади, натижада юза текисланади, бўёқ парда асосга пухта ёпишади. Грунтлаш деганда буюм юзасини бўяшдан олдин ишлов беришни тушуниш керак. Ҳозир икки турдаги грунт таркиби ишлаб чиқарилади: сувли ва мойли. Сувли бўёқ таркиблар билан бўяладиган юзани грунтлаш учун купоросли, совун-елимли ва шунга ўхшаш таркиблар ишлатилади. Мойли ёки синтетик бўёқлар билан бўяладиган юзага органик богловчи алиф ёки эритмалар асосида тайёрланган грунт таркиблар ишлатилади. Грунтлаш таркиби. Пардозбоп ашёларни чидамлилигини рангининг тиниқлигини аниқлаш учун асос бўлувчи ҳолат, доска, картон ва бошқа қурилиш ашёлари юзаси маҳсус таркиб-грунт билан қопланади. Грунтланмаган асосда бўёқ таркиблари юзага ёмон суртилади, ёрқинлиги ва ранглар жилосини йўқотади. Бундан ташқари, турли бўёқ таркибидаги боғловчи моддалар асосга кириб, уни емиради ва бўёқ қатламининг ўзини ҳам бузади. Грунт таркиби ишнинг асосига ва у бажарадиган ишга боғлиқ. Қоида бўйича грунт уч қатламдан ташкил топган: - елимнинг юпқа қисми, у асоснинг бутун юзасини парда билан қоплайди; - грунтовка бўёқларининг бир неча юпқа қатламлари; - юпқа якунловчи қатлам. Елимли грунтлар . Елимли грунтни суртишдан аввал юза қуйидаги тартибда қопланади; бунинг учун 50-60 г техник желатинни бир литр сувда эритиб, 15г глицерин қўшилади. Юза бу таркиб билан икки марта қопланади.

Иккинчи қатламни суртишдан аввал, биринчи қатлам майда қумқоғоз ёки пенза билан текисланади. Елимли грунт олиш учун, елим қоришма бир хил ҳажмдаги бўр ва қуруқ руҳ белила билан аралаштирилиб, 40 о С гача сув буғида иситилади. Агар бунда қоришма қуюқ чиқса, унга 2,5 ҳажмдан ошмаган миқдордаги елим қоришма қўшилади. Синтетик (ёки поливинилацетат) грунтлар. Юза 6-7% ли желатинли елим қоришма билан қопланади, қуригандан сўнг силлиқланади ва бир хил миқдордаги сув билан иккинчи марта грунтланади. Грунт бўёғи бир хил ҳажмдаги ПВА-эмульсия (1), қуруқ руҳ белила ёки бўр (1) ва 23 ҳажмдаги сувдан тайёрланади. Гулқоғоз ашёлар Гулқоғоз ёпиштириш учун ишлатиладиганашёларни қуйидагиларга бўлиш мумкин: деворларга, полларга ёпиштириладиган ашёлар, елим ва бўтқалар. Гулқоғозлар хоналарнинг ички деворларига ёпиштириш учун энг кўп ишлатиладиган ашёдир. Гулқоғозлар узунлиги 6, 7 ёки 12 м, эни эса 500, 600 ёки 750 мм ли узун қоғоздан иборат. Гулқоғознинг ўнг юзасига бир хил ёки бир неча хил рангли елимли колер билан гул туширилган бўлади, баъзан уларга рельеф гул босиб туширилган бўлади. Гулқоғозларни сифати қоғоз сифатига, гул тушириш усулига ва бўёқ колери тайёрлаш учун ишлатиладиган боғловчининг хилига қараб аниқланади. Оддий гулқоғозлар тайёрлаш учун оғирлиги 40 г/м 2 келадиган, ўртача сифатли гулқоғозлар учун оғирлиги 80 г/м 2 келадиган, олий навлилари учун эса оғирлиги 240 г/м 2 келадиган қоғоз ишлатилади. Гулқоғозлар шпонлар узунлиги 1500 мм, эни 500—800 мм ли тахта кўринишида ҳам чиқарилади. Бундай ёғоч шпонларнинг намлиги 60—70% дан ошмайдиган хоналарнинг поллари ва деворларига пардоз бериш учун ишлатилади. Линкруст қоғоз асосга рангли пластмасса парда ёпиштириш йўли билан ҳам тайёрланади.

Оддий гулқоғозларга ишлов бериш йўли билан намликка чидамли гулқоғозлар ҳосил қилинади. Гулқоғозга грунт бериш ёки гул босиш учун ишлатиладиган бўёққа, елим ўрнига боғловчи модда сифатида таркибида 25% қуруқ модда бўладиган ПВА эмульсияси қўшилади. Гул босилгандан кейин гулқоғозлар концентрацияси 20% ли ПВА эмульсияси билан қопланади. Гулқоғозлар намлиги (60%)дан ошмайдиган ҳамда ювиладиган хиллари эса хоналарнинг ички деворига ёпиштириш учун ишлатилади. Лок-бўёқларни белгилаш (маркалаш) Барча лок-бўёқ ашёларни белгилашда унинг хили, таркиби парда ҳосил қилиши ва қаерда ишлатилиши кўрсатилган бўлиши керак. Бундай кўрсаткичлар бир гуруҳ пигментли эмал, бўёқ, ҳомаки бўёқ, шпатлевка ва тўрт пигментсиз гуруҳга локлар бўлиниб ҳарф ва сон билан белгиланади. 1-гуруҳ белгилари - лок-бўёқларни хили сўз билан ифодаланган бўлади, яъни лок, бўёқ, эмал, ҳомаки бўёқ, шпатлевка. 2-гуруҳ белгилари - ашёни кимёвий таркиби ёзилган бўлади, масалан: -поликонденсацияли полимерлар - УР-полиуретанли, АУ-алкид-уретанли, КО-кремнеорганикли, ГФ-глифталли, ПФ-пентафталли, МО-меламинли, МЧ- мочевина ёки карбамидли, ФЛ-фенолли, ЭП-эпоксидли; -полимеризацияли полимерлар - полиакрилатли, ПВА - поливинилацетатли, ВАвинилацетатли, КЧ-каучукли, НП-нефтполимерли, ФП-фторпластли, ПХВ-перхлорвинилли, ВХвинилхлорли; -органик боғловчи моддалар - БТ-битумли, КФ-канифолли, МА-мойли, ШЛ-шеллагли; -целлюлоза эфирлари - АЦ-ацетилцеллюлозали, НЦ-нитроцеллюлозали, ЭЦэтилцеллюлозали ва ҳ.к. Биринчи ва иккинчи гуруҳ лок-бўёқ ашёларнинг айримларида - эритувчисиз бўлса - Б, сувда эрийдиган бўлса - В, сув кукунли - ВД, кукунли бўлса - П ҳарфлар ёзилган бўлади.

Учинчи гуруҳ белгилари - қандай шароитда ишлатилиши ва ҳар хил зарарли муҳитларга чидамлилигига қараб 1дан 9гача сон ёзилган бўлади. Тўртинчи гуруҳ белгилари лок-бўёқ ашёларини рўйҳатга олинганлигини тартиб рақами ёзилган бўлади. Мойли бўёқлар рақами ундаги олифнинг қандай хилига тааллуқли эканини билдиради. Масалан, табиий олиф бўлса -1, оксол бўлса -2, глифтал олифли бўёқ бўлса -3 сонлари кўрсатилган бўлади. Бешинчи гуруҳ белгилари - лок-бўёқларнинг рангини билдирувчи, яъни эмал, бўёқ, ҳомаки бўёқ, шпатлевкани тўла сўз билан ранги ёзилган бўлади. Масалан, оқ-кулранг, кўк ва ҳ.к. Эмаллар қуйидагича белгиланади: Эмал-ХВ-16 оқ-кулранг перхлорвинил эмали (ПХВ), муҳитга чидамли хили - 1, тартиб рақами - 6, сонлар билан ифодаланади. Юқоридаги белгилаш тизими аксарият МДХда ишлаб чиқарувчи корхонава компанияларда қўлланилади. Кўпгина Оврўпа давлатлари ўзларинингшахсий номлари, исмлари билан белгиланган ашёлар ишлаб чиқарадилар. Масалан "Луя" ёки "Гармония" лок-бўёқ махсулотлари ёрлиғига уларниишлатилиши ва хоссаларига доир маълумотлар ёзилган бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

Похожие

Лок бўёқ материаллари

Пластмасса ашёлари

Лак бўёқ ашёлар

Пардозбоп сопол ашёлари

Манзарали ёғоч ашёлари