Қадимги Греция архитектураси - Архтектура - Рефераты

Қадимги Греция архитектураси

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Қадимги Г реция архитектураси Одатда, қадимги Греция меъморчилиги тарихи Микенанинг қулаши ва дорийлар томонилдан пелопоннес, унинг жанубида жойлашган ороллар, Критнинг босиб олиниши билан бошланади ва эр. ав. XI асрдан то эр. ав. I асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу тарихий-бадиий давр тўрт босқичдан иборат: 1. Гомер даври (эр. ав. XI-VIII асрлар). 2. Архаика даври (эр. ав. VII-VI асрлар). 3. Классика даври (эр. ав. V-IV асрларнинг биринчи уч чораги). 4. Эллинизм даври (эр. ав. IV - I асрлар). Қадимги қулдорлик давлатларидан бўлган Грецияда жаҳон архитектура тарихидан биринчи марта демократик принциплар камол топди. Греклар биринчи бор баддий ижодда инсониятнинг асрий муаммоларини ечишга ўриндилар. Улар ботирлик, жосорат, ватан меҳри ва ҳур инсоннинг қудратини улуғладилар, унинг жисмоний гўзаллиги ва маънавий баркамоллигини ифодалаб, идеал, гармоник камол топган инсон образини яратишга интилдилар. Қадимги Грецияда фаолиятли, давлат манфаатини ўз манфаатидан устун қўйядиган инсонни улуғлайдилар. Иродали ватанни севадиган ва унинг учун кураша оладиган инсон образини идеал инсон, деб биладилар. Грек худо ва маъбудаларида, масалан, Апполон (нур худоси), Афина (хунармандчилик ва дехқончилик маъбудаси) ва бошқа маъбудалар тимсолида греклар ўзларининг тасаввуридаги баркамол инсон қиёфасини гавдалантирадилар. Дарҳақиқат, грек санъати инсоннинг реал хис- туйғуларини бадиий ифода этиши билан ҳамон кишига шавқ-завқ бахш

этмоқда. Инсон ақл-идроки, заковатини тараннум этиб, унга куч бағишламоқда. Грек архитектурасининг шу жиҳати европаликлар томонидан ҳам, шарқ халқлари томонидан ҳам эъзозланади. ГОМЕР ДАВРИ МЕЪМОРЧИЛИГИ. Қадимги Греция тарихининг эр. ав. XI-VIII асрлари Гомер даври деб аталади. Бу давр архитектураси ва маданиятининг ўрганишда Гомернинг «Илиада» ва «Одиссея» достонлари қимматли манба ҳисобланади. Бу асарларда Греция ерларида мулкий тенгсизликнинг келиб чиқиши натижасида, қулдорлик тузумига замин яратилди. Бу даврда Грек мифологияси, халқ эпик поэзияси пайдо бўлиб, уларда халқ ҳаёти, унинг маънавий интилиши ва жасорати тараннум этилади. Шу даврга оид меъморлик намуналари эса, қаъла, қўрғонларнинг қолдиқлари орқали етиб келган. Улар ўз характери жиҳатидан Микена меъморлигини эслатади. Лой, тош, ёғоч, бронза ёки суякдан ишланган хайкалторошлик намуналари топилган бўлиб, улар яхлит формада майда деталларга эътиборсиз ишланган. АРХАИКА ДАВРИ МЕЪМОРЧИЛИГИ . Эр. ав. VIII аср охирларидан бошлаб, илк синфий жамият қарор топа бошлади. Эр. ав. VII-VI асрларни архаик, яъний қадимги (грекча «архейос»-қадимги демакдир) давр деб номланади. Чунки XIX асрда бошланган археологик кашфиётларга қадар қадимги Греция тарихини эр. ав. VIII асрдан бошлар эдилар. Дорийлар истеълоси натижасида Грецияда кичик-кичик қулдорлик давлатлари пайдо бўлди. Бу давлатлар истехком билан ўраб олинган манзиллардан иборат бўлиб, қулдорлар ерларини ва ўз мулклари бўлмиш қулларни химоя қилганлар. Бу давлатлар қадимги грекларда полислар, яъний шаҳар-давлатлдар деб ном олган. Мулкий табакаланиш давом этиб, аристократия ҳукумронлиги орта бошлаган. Бу кескинлик эзилган оммани курашга чорлаган. Бу кураш ғалаба билан тугаб, зодогонларнинг ҳукуклари

чегараланиши натижасида катта бўлмаган полисларда қулдорлик демократияси пайдо бўлган. Архаик даври меъморлик санъати шаҳарларнинг ривожланиши ва қурилиши билан боғлиқ. Шаҳарларнинг муҳим ижтимоий маркази худо ёки илохийлаштирилган қахромонларга атаб қурилган ибодатхона бўлиб, у ерда шаҳар, давлат хазинаси ва бадиий бойликлар сақланар эди. Унинг олдидаги майдонда эса йиғилишлар, байрам тантаналари ўтказилар эди. Бу ибодатхоналар ўз характери жиҳатидан шаҳар марказини ташкил этиб, грек жамоаси, шаҳар давлатининг улуғворлиги ва бирлигини билдирар эди. Унинг олд томони қуёш чиққан томонга қаратиб қурилган. Ижтимоий ҳаёт формаларининг ўзгариши шаҳар қурилишида ҳам ўз ифодасини топди. Бу даврда қурилган шаҳар, одатда, тепаликка қурилган акрополь атрофида жойлашиб, тепаликнинг энг юқори қисмида полиснинг халоскори бўлган маъбудага аталган ибодатхона акрополь этаклари ва ён бағрида эса турар жой кварталлари қурилган. Бу кварталлар планировкаси эркин, стихиялик тарзда пайдо бўлган. Щар бир полис ибодатхона қурилишига эътибор бериб, унинг бошқа полис ибодатхоналаридан ажралиб туриши, кўркам ва улуғвор бўлишига эътибор берган. Грек ибодатхоналарининг бир неча типи бўлиб, буларнинг ичида энг кенг тарқалган типи периптр ҳисоболанади. Бу типда қурилган бинонинг марказий қисми муқаддасс ер-целла бўлиб, атрофи эса устунлар билан ўралган. Грек меъморчилигини бу типи фақат грек меъморчилигида эмас, балки жаҳон меъморчилик ривожида ҳам катта роль ўйнайди. Меъморлик ривожланиб борган сари, эллада усталари устун ва тўсинларга, улар орасидаги бошланиш, декоратив безакларнинг энг минимал томонини топиш, бадиий ва функционал томонинг уйғун бўлишига харакат қиладилар. Бу бутун бадиий система ордер номини олди (лотинча «ордо» - тўзилиш, тартиб маъносини билдиради). Ордер кейинчалик Греция меъморлигининг асосий хусусиятини белгиловчи муҳим омилга айланди.

Грек меъморлигининг асосий ордерлари дорий ва ион ордери ҳисобланади. Дорий ордери асосан, Пелопоннес ва Буюк Греция ион ордери Иония деб номланган. Кичик Осиё сохилларида кўпроқ ишлатилган. Дорий ордерида ишланган ибодатхона юқорига кичрайиб борувчи учта супача тарзидаги тош асос-стереобатга қурилган. Устунлар тагликсиз (базасиз) бўлиб, улар тепага торайиб борувчи шаклда ишланган. Юзаси эса тарновчалар-каннелюралар билан пардозланган. Дорий устуни бевосита стилобатга ўрнатилган. Устуннинг тепа қисми эхинга такалади. Унинг тепасида эса абака бўлиб, унга антаблемент қўйилади. Дорий ордери архитрави текис ишланган. Фриз эса метоп ва тринглифлардан ташкил топган. Ибодатхона томи икки нишабли бўлиб, унинг олд ва орқа томонида хосил бўлган учбурчакли майдон фронтон деб аталган Фронтон ва метоплар буртма тасвирлар билан безатилган. Ибодатхонанинг томи бурчакларига акротериялар ўрнатилган. Архаика даврида фронтон ва тринглифлар юзаси кўк, метоплар юзаси қизил ранг билан бўялган. Ион ордери эр. ав. VII аср охирларида пайдо бўлган. У дорий ордеридан ўзининг нафислиги, бежиримлиги ҳамджа таг томонида стилобатга қўйилган тагкурсининг мавжудлиги билан ажралиб туради. Ион ордерида тарновчали устуннинг капителини икки томонга бўралиб тўрган жингалак сочини эслатувчи шакл-валюта ва абак ташкил этади. Архитрав эса учта горизонтал тасма текислика ажратилган. Фриз лентасимон қилиб ишланган ва безаксиз. Коринф ордери бирмунча кечроқ - классика даврида пайдо бўлди. У ион ва деворий ордерига нисбатан жижимадор ва кўркам, капителли аканф дараҳти баргларидан ташкил топган букетни эслатади.

Грек ордерлари антик дунё давлатларида. Уйғониш даври ва янги дунё меъморчилигида кенг ишлатилди ва ривожлантирилди. Илк архаика ибодатхоналари бирмунча паст ва узунчоқ қилиб ишланган. Уларнинг кўриниши вазмин ва салобатли. Пестумдаги (Италия) Гера ибодатхонаси (эр. ав. VI аср ўрталарида қурилган) шу хусусда характерли коринфдаги Апполон ибодатхонаси (эр. ав. VI аср иккинчи ярмида қурилган) перептер типидаги дорий ордерида ишланган бўлиб, унинг олд томонида 6 ен томонида 15 устун ўрнатилган. Бу ибодатхоналарда ҳам архаика меъморлигининг характерли томонлари очилади. Эфесдаги Артемида ибодатхонаси ион ордерида ишланган, у ҳажмининг катталиги ва бадиий безагининг серхашамлиги билан ажралиб туради. КЛАССИКА ДАВРИ АРХИТЕКТУРАСИ. Эрамиздан аввалги V асрга келиб, Греция ўзининг сиесий, иқтисодий ва маданий тараққиётининг энг юксак босқичига кўтарилди. Бу тараққиёт Эрон-грек урушларидан кейинги Афина давлатининг кучайиши ва қулдорлик демократиясининг ривожланиши билан боғлиқ. Уруш грек полисларини Афина давлати атрофида бирлаштирди. Урушдан кейин ҳам Афина 150 дан ортик шаҳар-давлатлар ичида бошқариш имтиёзини сақлаб қолди. Греция тупроғига туташган денгиз сувларида ҳукумрон бўлиб олди. Бу янгидан-янги бозорларни қўлга киритишга Қора денгиз сохилларидаги мустамлакалари билан олди-сотди ишларини ривожлантиришга янги имкониятлар яратди. Афина эрамиздан аввлги V аср ўрталарига келиб, бутун грек оламининг энг йирик маданий ва иқтисодий марказига айланди. Грек классикаси даврини шартли равишда илк классика, юқори ва сўнгги классика даврига бўлинади. Илк классика эрамиздан авалги 490-450

йиллардаги эрон-грек уруши даврига тўғри келади. Бу давр санъатида реалистик тенденцияларнининг ортиб бориши билан характерланади. Илк классика даврида кўп меъморлик композициялари яратилди, айрим шаҳарлар қайта тикланди. Меъморликда, асосан, периптер типидаги ибодатхоналар қурилиши етакчи ўринни эгаллайди. Улар кўпинча дорий услубида қурилди. Лекин уларнинг ҳар бири меъморнинг ижодий ёндошиши натижасида ўзига хос индивидуал фазилатлар кашф этди. Пестумдаги Гера ибодатхонаси (эр. ав. V асрнинг биринчи чораги) бизгача яхши сақланган. Унда илк классика меъморлигига хос фазилатлар кўзга кўринади. Бинонинг нисбатлари бир-бирига уйғун, деталь ва безаклар ўз ўрнида ишлатилган. Лекин бинодаги приметивлик ва оғир кўриниш уни архаика даври билан боғлайди. Эгине оролидаги Афина Афайн ибодатхонаси (эр. ав. 490 й. ) ва айниқса, Олимпиядаги Зевс ибодатхонаси ўзининг нисбатлар гармонияси, бадиий безагининг нафислиги билан характерланади ва грек меъморлигининг шох намуналаридан ҳисобланади. Зевс ибодатхонаси учун ишлатилган устунлар узайтирилиб олиниши ҳисобига бинога кўркамлик киритилган. Илк классика даври меъморлик композицияларини буртма тасвирлар билан безаш санъати Олимпиядаги Зевс ибодатхонаси буртма тасвирларида юксак даражага кўтарилди. Юқори классика. Эр. ав. V асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Греция сиёсий, иқтисодий ва маданий равнакининг олтин даврини бошидан кечирди. Санъатнинг ҳамма тури ва жанрлари ривожланиб, юқори классика даври кишиларнинг эстетик идеал ҳақидаги тушунчаларини мукаммал бадиий образларда кўрсатди. Юқори классика даврида Афина акрополи ўзининг тугал кўринишини эгаллади. Перикл ташаббуси билан Афинанинг ички қаъласи-Акропол қайта

тикланди. Бу каъла Эрон-грек урушида вайрон бўлган эди. Эр. ав. V асрнинг учинчи чорагида бу ерда оқ мармардан ясалган грек меъморлигининг нодир дурдоналари бўлган. Парфенон, катта дарвозахона-Пропилей, қанотсиз ғалаба маъбудаси Никега атаб қурилганг ибодатхона (Нике Аптерос) қад кўтарди. Бу бинолар бадиий безакларга бой бўлган. Масалан Пропилей деворлари давлатнинг жанговор ўтмишини тасвирловчи суратлар билан безатилган. Акрополнинг очиқ майдонида Афина хайкали ўрнатилган. Афина акрополи давлатнинг куч-қудратини ва улуғлигини ўзида ифодалаб, грек тарихида биринчи бор умум эллин бирлигини намойиш этувчи меъморлик ансамбли эди. Акрополь тепалигининг ён бағрларида қурилган ибодатхона ва томошахоналар эса уни янада муътабар, муқаддас даргох даражасига кўтарган. Грек классикаси меъморлигининг беқиёс намунаси, акл-заковот ва афиналиклар хомийси бўлган Афина маъбудасига бағишланган Парфенон ибодатхонаси ҳисобланади. Эр. ав. 447-438 йилларда меъморлар Иктин ва Калликрат томонидан қурилган бу ибодатхона афиналикларнинг хазинасини сақлаш учун хизмат қилади. Парфенон ибодатхонаси безак ва хайкаллари эса даврнинг буюк хайкалтороши Периклнинг яқин сафдоши Фидий раҳбарлигида бажарилган. Парфенон акрополдаги энг баланд бинодир. Бино учун, асосан, дорий услубида ишланган периптер қабул қилинган, лекин унга қисман ион ордерининг элементлари киритилган. Парфенон қаршисидаги Эрехтеон ибодатхонаси меъмор Мнесикл томонидан эр. ав. IV асрда қурилган бўлиб, унда ион ордери ишлатилган. Ибодатхона кичиқ пешайвоннинг устунлари ўрнида кариатидалар деб номланган қизлар хайкали бўлиб, уларнинг пешайвон томини кўтариб турган пайтлари тасвирланган. Эрамиздан авалги V аср сўнггига келиб, қулдорлик демократияси инқирозга юз тута бошлади.

Арзон қўл меҳнатининг кўпайиши эркин гражданлар-дехқон ва ҳунармандларнинг ахволини оғирлаштира бошлади. Улар арзон қўл меҳнати билан рақобатлаша олмас эдилар. Мулкий тенгсизлик кескинлашади, социал конфликт кучайади. Афина ва Пелопонес орасида бошланган ўзаро уруш бу инқирозни янада кучайтирди. Македониялик Искандар бу инқироздан фойдаланиб, грек полисларини ўз давлатига қўшиб олди, шу билан классика даври ўзини умрини тугатди. Полисларнинг инқирозга юз тутиши санъатда ҳам юксак идеалларнинг йўқ бўлишига, инсон кучи ва гўзаллигига бўлган ишончини йуқолишига сабаб бўла бошлади. Эндиликда шахсий манфаат ижтимоий манфаатдан устун кела бошлади. Албатта бу даврда инсон қиёфасини тасвирлаш, унинг гўзаллигини қўйлаш санъатда бош мавзу бўлиб қолди. Кейинчалик меъморчиликда ибодатхоналар қурилиши камайди, аксинча, катта томашагоҳлар, ижтимоий бинолар яратилди. Булар ичида Эпидаврдаги театр диққатга моликдир. Тепалик ён бағрига ишланган бу театр бир вақтнинг ўзида бир неча минг томашабинни сиғдира олган. Унинг қолдиқлари ҳозиргача мавжуд. Бу даврда қурилган кўпгина бинолар, асосан, бой зодогонлар буюртмаси ва диди асосида ишланган. Шундай ёдгорликлардан Галикарнасдаги Мавсола мақбараси, афиналик бой Лисикрат томонидан ўрнатилган меъморлик композицияси диққатга сазовордир. Унча катта бўлмаган Лисикрат ёдгорлиги композицияси ўзининг бежирим кўриниши, шу билан бирга, улуғвор ва монументаллиги билан ажралиб туради.

Похожие

Қадимги Миср архитектураси

Қадимги Рим архитектураси

Шарқий Сахолиблар Словянлар, қадимги Рус архитектураси

Афғонистон архитектураси

Хиндистон архитектураси