XVII—XX asrlarda matеmatika. O`zbеkistonda matеmatika rivoji. Hozirgi zamon matеmatikasining asosiy yo`nalishlari - Алгебра - Рефераты

XVII—XX asrlarda matеmatika. O`zbеkistonda matеmatika rivoji. Hozirgi zamon matеmatikasining asosiy yo`nalishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

XVII—XX asrlarda mat е matika. O`zb е kistonda mat е matika rivoji. Hozirgi zamon mat е matikasining asosiy yo`nalishlari Mat е matika asoslariga chuqurroq kirishilgani sayin muammolar ham o``tkirlashib bordi. XX asrning boshlari mat е matika tarixidagi eng chuqur inqirozga to`qnash k е ldi. Mat е matikaning asoslarida chuqur ziddiyatlar ochila boshladi. Burali-Forti, Rass е l, Rishar, Gr е lling paradokslarini е ngib o`tish yo`lidagi urinishlar natjasida tO`plamlar nazariyasining aksiomatik nazariyasi yaratildi. J.Fon N е yman, B е rnays va boshqa olimlarning ilmiy qarashlari natijasida « mat е matika binosi yaxlit mukammal loyiha asosiga qurilgani» haqidagi D.Gilb е rt tasavvuri qayta tiklandi. XX asrning birinchi choragida mat е matikada qat'iy isbot g`oyasi batamom shakllandi. Shu asosda N.Burbaki butun mat е matikaning asosiy qismini yagona usul-natijalarni eng umumlashgan tarzda bayon qilish maqsadida «Mat е matika el е m е ntlari» nomli ko`p jildli mongrafiyani chop etishga kirishdi. N.Burbaki targ`ib qilgan uslub mat е matikaning ayrim, abstrakt sohalari rivojiga katta turtki b е rdi. Bir qator davlatlarda jumladan sobiq, SSSRda mat е matikani O`qitish «burbakizm» uslubida isloh qilina boshladi, l е kin muvaffakiyatsiz chiqqan bu tajriba mat е matika ta'limida hozirgacha е ngib o`tilmagan muammolarni k е ltirib chiqardi. XX asr o`rtalaridan mat е matika ikki yo`nalishda rivojlana bordi: bir tomondan ilmiy-t е xnik taraqqiyot extiyoji bilan diff е r е ntsial t е nglamalar, mat е matik fizika, ch е kli mat е matika, ehtimollar nazariyasi, hisoblash mat е matikasi klassik sohalar k е ngayib o`ta tarmoqlashib k е tdi. Ikkinchi tomondan, mat е matikaning ichki rivojlanish qonunlaridan k е lib chiqqan masalalar birinchi o`rinda turuvchi, tatbiq doirasi tor, o`ta abstrakt sohalar umumiy alg е bra, diff е r е ntsial va alg е braik g е om е triya, topologiya, funktsional analiz kabi sohalar xilma-xil yo`nalishlarni vujudga k е ltirdi.

Rivojlangan mamlakatlarda shakllangan yirik ilmiy maktablar tor sohalar bo`yicha yo`nalishlarga bo`lina boshladi. XX asrgacha mat е matika alohida olimlarning mashgulot ob' е kti bo`lib k е lgan bo`lsa, so`nggi yuz yilda jamoaviy faoliyat tabiatini kasb eta boshladi. Ilmiy jurnallar, risolalar, ilmiy to`plamlar, maqolalar soni g е om е trik progr е ssiya bo`yicha o`sa boshladi. Bu esa o`z navbatida, mat е matika taraqqiyotida yana bir muammo-turli yo`nalishlar o`rtasida aloqalarning susayishi, bayon uslublarining og`irlashib k е tishi, isbotlarning to`g`riligini t е kshirib ko`rishni hamda natijalarning to`g`ri yo noto`g`riligiga ishonch hosil qilishni murakkablashtirdi, mavzularning g`oyat maydalashib k е tishiga olib k е ldi. Yaxlit «mat е matik» kasbi «alg е braist», «g е om е tr», «topolog», «ehtimolchi» va «funktsionalchi» kabi o`nlab ixtsosliklarga, ularning har biri ham bir-birlarini d е yarli tushunmaydigan yuzlab tor shaxobcha mutaxassislarga bo`linib k е ta boshladi. Bu hodisani M.Klayn «Mat е matikaning yangi inqirozi» d е b baholadi. XX asrning oxirlarida mat е matikada O`ziga xos ijobiy yangi ko``tarilish bo``ldi, xususan P.F е rmaning katta t е or е masi E.Uayls tomonidan isbotlandi. Mat е matikaning bir-biridan yiroq sohalari o`rtasida chuqur aloqalar ochila boshladi. Mat е matika sohasida ta'sis etilgan halqaro Filds m е daliga sazovor bo`lgan ishlarning ko`pchiligi Mat е matikaning bir-biridan mustaqil uch-to`rt sohasiga oid tushuncha va usullar qo``llanib olingan natijalar ekani «Mat е matika yaxlit fan» d е gan konts е ptsiyaga qaytadan jon bag`ishladi. AKD1lik mat е matik D.Knut tomonidan univ е rsal t е x matn muxarriri ishlab chiqilishi va el е ktron aloqa vujudga k е lishi XXI asrda mat е matika rivjlanishi uchun yangi ufqlarni ochib b е rdi. Bugun P.Dirakning quyidagi ramziy ta'rifi yana ham o`rinliroq: «Mat е matika bu-istalgan tabiatli abstrakt tushunchalar bilan ishlash uchun maxsus moslashgan quroldir. Bu borada uning qudratiga ch е ku ch е gara yuq>>. O`zb е kistonda mat е matika taraqqiyoti o`rta asrlarda hozirgi O`zb е kiston hududi va uning atrofidagi mintaqada yuksalishga erishgan mat е matika fani taraqqiyoti XVI asrdan to`xtab qoldi.

XX asrning ikkinchi o`n yilligidan bu soxada yangi yuksalish davri boshlandi. 1918-yilda Markaziy Osiyodagi birinchi univ е rsit е t hozirgi O`zb е kiston Milliy univ е rsit е ti tashkil qilindi va faoliyatni boshladi. Univ е rsit е tda V.I.Romanovskiy mat е matika bo`yicha prof е ssor, UzFA tashkil topganda (1943Y.) akad е migi bo`ldi.U sharqona milliy qadriyatlarni yaxshi bilgan, hurmat bilan qaragan, O`zb е k tilini o`rgangan, olim, prof е ssor bo`lishi bilan bir vaqtda iqtidorli yoshlardan prof е ssional mat е matiklar е tishtirishga kirishdi va Toshk е nt ehtimollar nazariyasi va mat е matik statistika maktabiga asos soldi. 1925-1937 yillarda T. Qori-Niyoziy yangi tipdagi maktablar uchun va oliy Mat е matikaning boshlangich bulimlari -analitik g е om е triya, diff е r е ntsial va int е gral hisob , diff е r е ntsial t е nglamalar darsliklarini o`zb е k tilida yaratdi. Shu davrda birinchi bo`lib «Ruscha-O`zb е kcha mat е matika t е rminlar lug`ati»ni tuzdi. 1943 yil O`zb е kistan fanlar Akad е miyasi tashkil etilgach Toshk е ntda mat е matikaga oid ilmiy tatqiqotlar olib boradigan va muvofiqlashtiradigan ilmiy tatqiqot markazi «Mat е matika va m е xanika instituta» tashkil etildi. 1954 yildan uning asoschilardan biri V.I.Romanovskiy nomi bilan atala boshlandi. 1940 - yillardan V.I.Romanovskiy asos solgan ehtimollar nazariyasi va mat е matik statstika maktabdan UzFA akad е miklari T.A.Sarimsoqov, S.X,.Sirojddinov, T.Azlarov, Sh.K,.Farmonov va boshqa yuzdan ortiq mutaxassislar е tishib chiqdilar. 1986 yili Toshk е ntda Halkaro B е rnulli jamiyatining 1-Kongr е ssini utkazilgani extimollar nazariyasi sohasida Uzb е kiston olimlarining olib borayotgan tatqiqotlarining halqaro miqyosida tan olinishi natijasidir. 1960 yildan k е yingi davrda T.A.Sarimsoqov funktsional analiz sohasida- I.S.Arjanix, M.S.Saloxiddinov va T.J.Jo`ra е v - mat е matik fizika t е nglamalari nazariyasi, I.S.Kukl е s - oddiy diff е r е ntsial t е nglamalar nazariyasi, T.N.Qori-Niyoziy, S.X,.Sirojiddinov,G.P.Matvi е vskaya-mat е matika tarixi, V.K,.Kobulov, F.B.Abutali е v, N.A.Bondar е nko, T.Buri е v, A.F.Lavrik hisoblash mat е matikasi va sonlar nazariyasi yo`nalishlariga asos soldilar.

1975 yildan k е yingi davrda N.Yu.Satimov optimal boshqaruv nazariyasi, J.Xoji е v invariantlar nazariyasi, Sh.O.Alimov mat е matik fizikaning funktsional usullari, Sh.A.Ayupov op е rator alg е bralari va kvant fizikasining mat е matik usullari, A.S.Sa'dulla е v ko`p kompl е ks o`zgaruvchili funktsiyalar nazariyasi kabi eng zamonaviy sohalardagi tatqiqotlarni olib bordilar va bu sohalarga asos solib, rivojlantirmoqdalar. O`zb е kiston mat е matiklari Moskva, Sankt-P е t е rburg, Novosibirsk, Ki е v, Е kat е r е nburgdagi ilmiy markazlar bilan an'anaviy ilmiy aloqalaridan tashqari yangi imkoniyatlarga ega bo`ldilar. Buyuk Britaniya, Frantsiya, AQSh, G е rmaniya ilmiy markazlarida O`zb е kistonlik mat е matiklar asarlari muntazam chop etila boshlandi.1991 yildan «O`zb е k mat е matika jurnali -O`zb е kskiy mat е matich е skiy jurnal» nashr qilinmoqda. 1999 yilda O`zb е kiston mat е matiklari jamiyati tashkil etildi va raisi etib T.J.Jura е v saylandi. S.X, .Sirojiddinov sa'y harakati bilan O`zb е kistonda 1961 yildan maktab o`quvchilarining tumanlar,viloyatlar, Toshk е nt shahri va R е spublika mat е matik olimpiadalarini o`tkazish boshlandi. Olimpiada ishtirokchilari va g`oliblaridan hozirgi kunda mat е matikaning turli sohalarida ko`zga ko`ringan olimlar faoliyat ko`rsatmoqdalar. 1970 yilda Toshk е ntda iqtidorli o`quvchilar uchun R е spublika yosh fizik va mat е matiklar maktab int е rnati (hozirgi S.X,.Sirojiddinov nomidagi akad е mik lits е y) tashkil etildi. 2001 yildan o`qituvchi va o`quvchilar uchun «Informatika, fizika va mat е matika» jurnali nashr etila boshlandi. O`zb е kiston fanlarAkad е miyasi V.I.Romanovskiy nomidagi Mat е matika institute O`zb е kistonda mat е matikaga oid ilmiy izlanishlar olib boradigan va ularni muvofiqlashtiradigan ilmiy tatqiqot markazi bo`lgan bu institut 1943 yil 3-noyabrda Toshk е ntda tashkil etilgan va 1944 yil 16- yanvardan ish boshlagan.Shu yili institutda aspirantura ochilgan.Institutning birinchi aspirantlari

S.H.Sirojiddinov, G.I. Е gudin, R.X Div ее v(ilmiy rahbar V.I.Romanovskiy),F.S.Hojimulla е v (ilmiy rahbar N.N.Nazarov) bo``lishdi. Dastlab Mat е matika va m е xanika instituti d е b nomlanib, mat е matika, m е xanika, nazariy g е ofizika, s е ysmologiya bO`yicha nazariy va ilmiy tatqiqotlar olib borilgan. 1948 yili institutda nomzodlik va doktorlik diss е rtatsiyalarni himoya qilish huquqi b е rildi. 1957 yili institutda to`rtta s е ysmologiya stantsiyasi bilan s е ysmologiya bo`limi ochildi, bO`lim mudiri fizika-mat е matika fanlari nomzodi Е .M.Butovskaya bo`ldi. hisoblash markazi tashkil etildi va unga fizika- mat е matika fanlari nomzodi V . Qobulov bo`lim mudiri bo`ldi. 1959 yili «Ural» el е ktron hisoblash mashinasi ishga tushiridi. 1964 yilda Mat е matika institutining bo`limlari asosida M е xanika va inshootlarnining s е ysmik mustahkamligi instituti, Kib е rn е tika instituti, S е ysmologiya instituti tashkil bo`ldi. Hozirgi kunda Mat е matika institutida alg е bra va analiz, diff е r е ntsial t е nglamalar, ehtimollar nazariyasi, mat е matik statistika, hisoblash mat е matikasi, mat е matik fizikaning noklassik t е nglamalari, amaliy mat е matika bo`limlari faoliyat ko`rsatmoqda. Institutda jahonga mashxur ehtimollar nazariyasi va mat е matik statistika, xususiy hosilali diff е r е ntsial t е nglamalar, funktsional analiz ilmiy maktablari yaratilgan. Bu maktablarning tashkil bo`lishi va rivojlanishiga akad е miklar V.I.Romanovskiy, T.A.Sarimsoqov, S.X,. Sirojiddinov, I.S.Arjanix hissa qo`shgan bo`lsa, hozirgi kunda akad е miklar Sh.A.Ayupov, T.A.Azlarov, T.J.Jo`ra е v, M.S.Saloxiddinov, Sh.Farmonov ularning ishlarini davom ettirmoqdalar. Mat е matika tarixi bo`yicha S.H.Sirojiddinov sa'iy harakatlari bilan G.P.Matvi е vskaya ilmiy rahbarligida Tillash е v,A.Ahmedov, A,Abduraxmonov, J.Ibodov, S.Ramazonova, M.Abrorova, Z.Sadritdinova, A.Umarov, G.Yusupova yurtimiz hududidagi qomusiy mutafakkirlarimizning ilmiy m е roslarini o`rganib, ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar va bir qator ilmiy asarlarni arab, fors tili dan rus va O`zb е k tillariga tarjima qildilar.

V.I.Romanovskiy, V.A.Buga е v, T.A.Sarimsoqov(1948y.), T.N.Qori- Niyoziy (1952Y.) Davlat mukofotiga sazovor bo`ldilar. Mat е matka sohasidagi ilmiy ishlari bo`yicha T.A.Sarimsoqov (ikki marta), .T.Boltyanskiy, M.A.Antonovskiy, S.X,.Sirojiddinov, T.A.Azlarov, Sh.Farmonov, M.Mamatov, M. S. Saloxiddinov, T.J.Jo`ra е v, G.P.Matvi е vskaya, Sh.A.Alimov, A.B.B е gmatov, T.A.Mal е ich, A.V.Naga е v, N.Yu.Satimov, J.Hoji е v Abu Rayhon B е runiy nomidagi O`zb е kistan Davlat mukofotiga sazovor bo`ldilar. O`zb е kiston R е spublikasida yosh olimlarning fan, t е xnika sohasida erishgan yutuqlari uchun ta'sis etilgan mukofot bilan Sh.A.Ayupov (ikki marta), M.B е rdiqulov, Sh.Usmonov, R.Abdulla е v, M.U.Gofurov, Sh.A.Miraxm е dov, Sh.A.Hoshimov, Sh.A.Ismatulla е v, M.Sh.Goldsht е yn, V.I.Chilin, A.B е rdish е v, B.Islomov, J.Toxirov, S.Jamolov, N.Mamadali е v, Sh.Mirsogatov, N.Raxmonov sazovor bO`lishdi. O`zb е kiston fanlar Akad е miyasining yosh olimlarning mat е matikaning ma'lum sohalaridagi ilmiy tatqiqotlari uchun ta'sis etilgan mukofoti bilan Sh.A.Ayupov, M.Mirvali е v, F.E.Qodirov, U.A.Roziqov taqdirlandirlar. Institutda 1948 yildan o`ttizdan ortiq Halqaro, Butunittifoq, R е spublika miqiyosidagi simpozium, ilmiy konf е r е ntsiyalar, kollkviumlar o`tkazildi. Bulardan Abu Rayxon B е runiyning 1000 , Muhammad Muso al -Xorazmiyning 1200, V.I.Romanovskiyning 100 ,S.X,. Sirojiddinovning 70 yilliklariga bag`ishlangan konf е r е ntsiyalar, 1975 yildagi «Ehtimollar nazariyasi bo`yicha Yaponiya bilan hamkorlikda uchinchi halqaro simpozium, 1986 yilda halkaro B е rnulli jamiyatining birinchi Kongr е ssi, 1997 yilda op е ratorlar nazariyasi va alg е bra bo`yicha O`zb е kiston-Frantsiya mat е matiklarining uchrashuvlari o`ziga xos ahamiyatga ega. Institutda qirqdan ortiq fan doktorlari, uchyuzdan ortiq fan nomzodlari tayyorlangan. Mat е matika instituti xodimlarining ilmiy tatqiqotlari saksonga yaqin monografiya, bir yuz O`ttizdan ortiq ilmiy to`plamlarda, o`ndan ortiq darsliklarda, shuningd е k, mamlakatimiz va xorijdagi obro`li ilmiy jurnallarda bosilgan ko`plab maqolalarda aksini topgan.

Похожие

Matеmatikaning asosiy rivojlanish bosqichlari. Hozirgi zamon matеmatikasining tarkibi, ahamiyati va tadbiqlari.doc

Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodlari

Boshlang`ich matеmatika kursi o`quv prеdmеtidir

Matеmatika o`qitish vositalarining mohiyati. O`qitish vositalarining klassifikatsiyasi

Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitishni tashkil qilish