Вектор майдон ва вектор чизиқлари. Вектор оқими. Майдон дивергенцияси - Алгебра - Рефераты

Вектор майдон ва вектор чизиқлари. Вектор оқими. Майдон дивергенцияси

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

Вектор майдон ва вектор чизиқлари. Вектор оқими. Майдон дивергенцияси Режа: 1. Вектор майдон куч чизиқлари. 2. Вектор оқими ва бу тушунчани физик мисоллар орқали тушунтириш. 3. Вектор майдон дивергенцияси. 4. Потенциал майдон ва потенциал функция. 5. Хулоса.

Вектор майдонда фазонинг ҳар бир Р нуқтасига аниқ бир а (Р) вектор мос қўйилади ва бу вектор нуқта координаталарининг функцияси бўлади, а=а(х,у,z) Фазода вектор майдоннинг берилиши а векторнинг координата ўқларидаги а х (x,y,z), а у (x,y,z), а z (x,y,z) проекцияларининг берилиши билан тенг кучли. Шунинг учун вектор майдон а (Р)= а х (x,y,z) i + а у (x,y,z) j + а z (x,y,z) k тенглик ёрдамида берилади, бу ерда а х , а у , а z лар бир қийматли узлуксиз ва узлуксиз хусусий ҳосилаларга эга деб фараз қиламиз. а вектор майдон берилган бўлсин. Бу майдонда шундай эгри чизиқ олайликки, унинг ҳар бир нуқтасида а вектор унга уринма бўлсин. Бундай эгри чизиқ вектор чизиқ дейилади. Электр майдон кучланганлигининг вектор чизиқлари электр куч чизиқлари, магнит майдон кучланганлигининг вектор чизиқлари магнит куч чизиқлари дейилади. а вектор нуқтанинг бир қийматли ва узлуксиз функцияси бўлса, майдоннинг ҳар бир нуқтасидан битта вектор ўтади. Вектор чизиқларни топиш учун қуйидаги )t,z,y,x( )z,y,x(a dt dz )z,y,x(a dt dy )z,y,x(a dt dx z y x   

дифференциал тенгламалар системасини ечиш керак, бундаги  (x,y,z,t) ихтиёрий танланган функция. Бу системани ечиб, вектор чизиқларнинг x=x(t), y=y(t), z=z(t) параметрик тенгламасига эга бўламз. Агар  (x,y,z) скаляр майдон берилган бўлса, у ҳолда унинг градиенти вектор майдон ҳосил қилади. Градиентнинг вектор чизиқлари берилган скаляр майдоннинг энг тез ўсадиган чизиқлари дейилади. Фараз қилайлик фазода S силлиқ сирт берилган бўлсин. Бу сиртнинг маълум бир томонини олиб уни сиртнинг мусбат томони, унинг тескари томонини эса манфий томони деб атаймиз. Бу сиртнинг манфий томонидан мусбат томонига йўналган нормалнинг бирлик векторини n билан белгилаймиз. Брилган а (Р) вектор майдоннинг ориентацияланган S сирт орқали вектор оқими деб а ва n векторларнинг кўпайтмасидан S сирт бўйича олинган интегралига айтилади ва у П ҳарфи билан белгиланади, яъни    s ds)n,a( (1) ёки      s z y x ds) cos a cos a cos a(    (2) бунда cos  , cos  , cos  лар S сиртга нормалнинг йўналтирувчи косинусларидир. “Вектор оқими” термини физик ҳодисалар таҳлилидан келиб чиққан бўлиб, уни қуйидаги мисоллар орқали тушунтирамиз. 1) Агар вектор майдонни ҳаракатдаги суюқликнинг тезликлар майдони деб қарасак, у ҳолда унинг S сирт орқали П оқими шу суюқлик миқдорига тенг бўлиб, бу миқдор S сиртнинг манфий томонидан мусбат томонига қараб бирлик вақт ичида оқиб ўтади. Бу миқдор (1) формула ёрдамида топилади. Агар ёпиқ сирт орқали оқим мусбат бўлса, бу фазонинг S сирт билан чегараланган қисмилан ташқарига кўп суюқлик чиқади, униг ичкарисига эса кам суюқлик киради. Бу ҳолат S сирт ичида суюқлик ажралиб чиқувчи

манбалар бўлганда юз берали. Агар ёпиқ S сирт орқали оқим манфий бўлса, у ҳолда S сирт ичига ундан чиқувчи суюқликка қараганда кўпроқ суюқлик оқиб киради. Бу S сирт ичида суюқликнинг исроф бўлиш имконияти борлигини билдиради. 2) Иссиқлик оқими йўналишга эга бўлиб вектор миқдордир. Иссиқлик оқими векторини а орқали белгилайлик. S сиртдан ташқарига чиқувчи тўла иссиқлик оқими (1) ёки (2) формула ёрдамида топилади. 2. Дивергенция ва Декарт координаталар системасида ҳисоблаш Потенциал вектор майдон. а = а х i + а у j + а z k вектор майдоннинг девергенцияси деб қуйидагиz a y a x a z y x         скаляр миқдорга айтилади ва div a символ билан белгиланади. Таърифга кўра z a y a x a a div z y x          (3) Набла оператори ёрдамида қуйидагича ёзиш мумкин. a div a   (3’) Вектор майдоннинг дивергенция (тарқалиш, узоқлашиш) мусбат бўлган нуқталари манбалар, дивергенция манфий бўлган нуқталари исрофлар дейилади. Шунинг учун div a манбанинг қуввати дейилади. div a = 0 бўлса а вектор майдон, яъни манбасиз вектор майдон соленоидаль (трубкасимон, найсимон) деб аталади. Энди дивергенция ҳисобининг асосий формулаларини келтириб чиқарамиз. Фараз қилайлик фазонинг бирор соҳасида â âà à   вектор майдонлар ва  скаляр майдон берилган бўлсин. Агар бу соҳанинг ҳар бир нуқтасида â âà à   вектор майдонларнинг дивегенцияси ва  майдоннинг градиенти аниқланган бўлса, у ҳолда қуйидаги формулалар ўринли бўлади. 1) Агар à ўзгармас вектор бўлса a div = 0 ёки 0 a   бўлади.

2) А ва В лар ўзгармас сон бўлса,b Bdiv a Adiv )bB aA( div    ёки )b (B )a (A )bB aA(       бўлади. 3) a d iv g r a da )a ( d iv      ёки )a ( a )a (         4) Агар à ўзгармас вектор бўлса,   grada )a ( div  ёки      a )a ( бўлади. Дивергенциянинг бу хоссалари унинг таърифидан фойдаланиб исботланади. Маълумки, Остроградский формуласи қуйидагича:                s z y x z y x V ds cos a cos a cos a dxdydz z a y a x a          (4) ёки        s z y x V ds cos a cos a cos a dxdydza div    (4’) (4) ва (4’) формуланинг гидромеханик маъносини берамиз. а = а х i + а у j + а z k вектор V соҳадан оқиб ўтувчи суюқликнинг тезлик вектори бўлсин. Уҳолда сирт бўйича олинган (4) ёки (4’) интеграл V соҳадан S орқали вақт бирлиги ичида оқиб ўтувчи (бу интеграл манфий бўлса, V соҳага қуйилувчи) суюқликнинг миқдорини беради. Агар div a 0 бўлса, соҳага қуйилувчи суюқлик миқдори шу соҳадан оқиб чиқувчи суюқлик миқдорига тенг. Мисоллар. 1) kz jy ix r    3 r div  2) .j xy 1 i e a xy    xy 1 a, e a y xy x    . xy 1 ye y a x a a div 2 xy y x           3) k z xy j x zy iy x a    div a ?

Агар а вектор майдон бирор  (х,у,z) скаляр майдон градиентидан иборат бўлса, яъни  grad a  бўлса, а вектор майдон потенциал майдон,  (х,у,z) функция эса шу майдон-нинг потенциали дейилади. а вектор майдон потенциал майдон бўлиши учун 0 y a x a ,0 x a z a ,0 z a y a x y z x y z                   (5) тенегликларнинг бажарилиши зарур ва етарлидир. Мисол. r)r(f a бўлса, ? a div  а вектор майдон соленоидаль бўлиши учун f(r) қандай кўринишда бўлиши керак. Адабиёт: 1. Н.С.Пискунов Дифференциал ва интеграл ҳисоб. II том. Ўқитувчи, 1974 й. [257-260 бетлар]. 2. Т.Н.Нуримов. Математик физика методлари. Ўқитувчи, 1988 й. [10-17 бетлар]. 3. Г.Н.Берман. Сборник задач по курсу математического анализа. Москва, 1971 г. [286-287 бетлар].

www . ziyonet . uz 4 Математик физика методларидан маърузалар матни Йўлдошев Э.О., Карашева

Похожие

Вектор майдон ротори (уюрмаси) ва циркуляцияси уютмасиз вектор майдон

Вектор майдон. Сирт оркали утадиган вектор майдон окими. Остроградский теоремаси

Вектор майдон уюрмаси. Уюрманинг инвариант таърифи.

Арифметик вектор фазо

Вектор функция тушунчаси. Вектор функция учун дифференциал ва интеграл амаллар