Главная страница
Рефераты
Алгебра
Uzluksiz funksiyalarning oraliq qiymatlari haqida teoremalar. Teskari funksiyaning uzliksizligi
Uzluksiz funksiyalarning oraliq qiymatlari haqida teoremalar. Teskari funksiyaning uzliksizligi
Загружено в:
12.09.2022
Скачано:
0
Размер:
281 KB
Скачать
Похожие
Uzluksiz bo’lgan funksiyalarning xossalari Teskari funksiyaning mavjudligi va uzluksizligi
Monoton funksiyalar uzluksizligi. Uzilish nuqtalari va uzluksizli
Funksiyalarning kompozitsiyasi. Teskari funksiya
Funksiyalarning kompositsiyasi. Teskari funksiya. Funksiyalarning sodda klassifikasiyasi
Teskari funksiyaning hosilasi. Asosiy elementar funksiyaning hosilasi
![1 0 . A gar f ( x ) funksiya 0x nuqtada uzluksiz bo’lsa, u holda x ning 0x ga yetarlicha yaqin qiymatlarida f ( x ) funksiya chegaralangan bo’ladi. 2 0 . A gar f ( x )funksiya 0x nuqtada uzluksiz, f ( 0x )>0 ( f ( 0x )<0) bo’lsa, u holda x ning 0x ga yetarlicha yaqin qiymatlarida f ( x )>0 ( f ( x )<0) bo’ladi. Uzluksiz funksiyaning nolga aylanishi haqidagi teorema. Teorema . (Bol’tsano-Koshining birinchi teoremasi) . A gar f ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda uzluksiz bo’lib, kesmaning chetki nuqtalarida qarama-qarshi ishorali qiymatlarga ega bo’lsa, u holda f ( c )=0 tenglikni qanoatlantiradigan c ( a < c < b ) son topiladi. Isbot. f ( a )>0, f ( b )<0 bo’lsin, [ a ; b ] ni teng ikki [ 2 , b a a ] va [ b b a ; 2 ] qismga bo’lamiz. A gar f ( 2 b a )=0 bo’lsa, teorema isbot qilingan bo’ladi. f ( 2 b a ) 0 bo’lsin, u holda bo’lakchalarning birining uchlarida funksiya qarama-qarshi ishorali qiymatlarga ega bo’ladi. Usha kesmani [a 1 ;b 1 ] orqali belgilaymiz. f ( a 1 )>0, f ( a 2 )<0 bo’ladi. Endi [a 1 ;b 1 ] ni teng ikkiga bo’lamiz va yuqoridagi mulohazani [a 1 ;b 1 ] ga nisbatan takrorlaymiz va hakoza. Umuman quyidagi ikki holdan biri yuz beradi: 1) biror 2 n n b a nuqtada f ( x ) funksiya 0 ga teng bo’ladi, yoki 2) Barcha n uchun f ( 2 n n b a ) 0 bo’lib, bu jarayon cheksiz davom etadi. Bunda 1) holda teorema isbot qilingan bo’ladi;](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-2.png)
![1) holda esa [a 1 ;b 1 ], [a 2 ;b 2 ], ..., [a n ;b n ], ... ichma-ich joylashgan segmentlar ketma-ketligi hosil bo’ladi. Bunda f(a n )>0, f(b n )<0, n=1, 2, ... bo’ladi. Ichma-ich joylashgan segmentlar haqidagi teoremaga binoan nlim a n = nlim b n =c [a;b], f(x) funksiya uzluksiz bo’lgani uchun f(c)= nlim f(a n ) 0, f(c)= nlim f(b n ) 0 bo’ladi. Bulardan f(c)=0 kelib chiqadi. Bu teoremadan tenglamalarning yechimi mavjudligini ko’rsatishda foydalanish mumkin. Misol. x 7 +x 3 +1=0 tenglamaning [-1;0] segmentda yechimga ega ekanligini ko’rsating. f ( x )= x 7 +x 3 +1=0 deb olsak, f(-1)=-1<0, f(0)=1>0 bo’ladi. f(x) funksiya [-1;0] segmentda uzluksiz bo’lganligidan yuqoridagi teoremaga binoan birorta c (-1;0) son topilib, f(c)=0 bo’ladi. Uzluksiz funksiyalarning oraliq qiymatlari haqidagi teorema. Teorema. (Bol’tsano-Koshining ikkinchi teoremasi)A gar f ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda uzluksiz bo’lib, f ( a )= A , f ( b )= B va A < B bo’lsa, u holda A < C < B ni qanoatlantiruvchi har qanday C son uchun shunday c ( a ; b ) son topilib, f ( c )= C bo’ladi. Isbot . Yordamchi (x)=f(x)-C funksiyani olamiz. ( x ) Bol’tsano- Koshining birinchi teoremasining barcha shartlarini qanoatlantiradi. Haqiqatan, 1) ( x ) funksiya [ a ; b ] da uzluksiz, chunki f ( x ) funksiya [ a ; b ] da uzluksizdir. 2) (a)=f(a)-C<0, (b)=f(b)-C>0.](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-3.png)
![Shuning uchun ( a ; b ) da shunday c nuqta topiladiki, ( c )=0, yoki f ( c )- C =0, ya’ni f ( c )= C bo’ladi. Demak, [ a ; b ] da uzluksiz bo’lgan funksiya o’zining ikki qiymati orasidagi barcha qiymatlarni qabul qiladi. Natija. A gar f ( x ) funksiya X oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo’lsa, uning qiymatlari biror Y oraliqni tutash to’ldiradi. Teorema. ( Veyershtrassning birinchi teoremasi ). A gar f ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda aniqlangan va uzluksiz bo’lsa, funksiya shu segmentda chegaralangan bo’ladi. Isbot. Teoremani teskaridan faraz qilish orqali isbotlaymiz. Faraz qilaylik f ( x ) funksiya yuqoridan chegaralanmagan bo’lsin. U holda ixtiyoriy n son uchun f ( x n ) >n ni qanoatlantiradigan x n [a;b] nuqta topiladi. Bol’tsano-Veyershtrass teoremasiga binoan ( x n ) ketma- ketlikdan yaqinlashuvchi ( knx ) qismiy ketma-ketlik ajratib olish mumkin. kn n xlim = 0x [ a ; b ] deylik. Funksiya uzluksiz bo’lganligi uchun f ( x kn ) f ( 0x ) bo’ladi. Ikkinchi tomondan f ( knx )> n k dan f ( knx ) kelib chiqadi. Bu qarama-qarshilik farazimizning noto’g’ri ekanligini ko’rsatadi. Eslatma : Teoremadagi har bir shart muhim bo’lib, ularning birortasi bajarilmasa teoremaning xulosasi ham o’rinli bo’lmasligi mumkin. Misol. 1. y= t gx funksiya (- ; 2 2 ) da uzluksiz, lekin chegaralanmagan.](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-4.png)
![2. f ( x )= 0, 0, 1 , 0 1 õ x x funksiya [0;1] da aniqlangan, lekin chegaralanmagan. Teorema. ( Veyershtrassning ikkinchi teoremasi ). A gar f ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda aniqlangan va uzluksiz bo’lsa, funksiya shu segmentda o’zining aniq quyi va aniq yuqori chegaralariga yerishadi. Isbot. Teoremaning xulosasini quyidagicha aytish mumkin, ya’ni [ a ; b ] segmentda shunday x 1 va x 2 nuqtalar topiladiki, f ( x 1 )=];[sup ba x { f ( x )}, f ( x 2 )= ];[inf ba x { f ( x )} bo’ladi (ya’ni f ( x 1 ) - f ( x ) funksiyaning [ a ; b ] segmentdagi eng katta qiymati, f ( x 2 ) esa eng kichik qiymati). f ( x ) funksiya [ a ; b ] da uzluksiz bo’lgani uchun Veyershtrassning birinchi teoremasiga binoan f ( x ) [ a ; b ] da chegaralangan, demak aniq yuqori va aniq quyi chegaralarga ega: ];[sup ba x { f ( x )}= M , ];[inf ba x { f ( x )}= m deylik. Endi [ a ; b ] da biror x 1 nuqtasi uchun f ( x 1 )= M bo’lishini ko’rsatamiz. Teskarisini faraz qilaylik, ya’ni barcha x [ a ; b ] larda f ( x )< M bo’lsin. ) ( 1 ) ( x f M x funksiyani tuzib olaylik. ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda uzluksiz, Veyershtrassning birinchi teoremasiga binoan u quyidan chegaralangan bo’ladi, ya’ni shunday >0 son topilib, ( x ) bo’ladi. Bundan f ( x )< M - 1 bo’lib, M - 1 f ( x ) funksiyaning yuqori chegarasi ekanligi kelib chiqadi. Bu qarama-qarshilik farazimizning noto’g’ri ekanligini ko’rsatadi.](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-5.png)
![Eslatma. Teoremadagi har bir shart muxim bo’lib, ularning birortasi bajarilmasa uning xulosasi ham o’rinli bo’lmasligi mumkin. Misol. f ( x )= x -[ x ] funksiya ixtiyoriy b 1 uchun [ a ; b ] segmentda qiymatlar to’plami E( f )=[0;1) bo’lib, [ a ; b ] da o’zinig yuqori chegarasiga erishmaydi. Teskari funksiyaning mavjudligi va uzluksizligi. Teorema. A gar f ( x ) funksiya X oraliqda aniqlangan, uzluksiz va qat’iy o’suvchi (qat’iy kamayuvchi) bo’lsa, bu funksiyaning qiymatlar to’plami Y da unga teskari funksiya mavjud bo’lib, u uzluksiz va qat’iy o’suvchi (kat’iy kamayuvchi) bo’ladi. Isbot. f ( x ) funksiya uzluksiz bo’lgani uchun Bol’tsano-Koshining ikkinchi teoremasiga binoan uning qiymatlari oraliqni tutash to’ldiradi. Shuning uchun har bir y 0 Y ga mos kel a digan 0x X topilib, f ( 0x )= y 0 bo’ladi. Bu tenglikni qanoatlantiruvchi 0x yagona bo’ladi. Haqiqatan, 0x dan farqli x 1 nuqta olsak, f ( x ) funksiya monoton bo’lib, 0x x 1 bo’lgani uchun f ( 0x ) f(x 1 ) bo’ladi. Shunday qilib Y oraliqdan olingan har bir y ga X da f ( x )= y tenglikni qanoatlantiradigan yagona x mavjud. Demak, Y oraliqda y=f ( x ) funksiyaga teskari bo’lgan x= ( y ) funksiya mavjud. y = f ( x ) funksiya o’suvchi bo’lsa, x= ( y ) ni ham o’suvchi bo’lishini ko’rsatamiz, ya’ni y 1 <y 2 bo’lganda x 1 <x 2 tengsizlik o’rinli bo’lishini ko’rsatamiz. Teskarisini faraz qilaylik: y 1 <y 2 bo’lganda x 1 >x 2 bo’lsin. U holda y = f ( x ) funksiya qat’iy o’suvchi bo’lganligi uchun f(x 1 )>f(x 2 ) , ya’ni y 1 >y 2](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-6.png)
![bo’ladi. Bu esa y 1 <y 2 deb olinishga ziddir. Demak, x= (y) funksiya Y da qat’iy o’suvchi. Monoton funksiyaning uzluksizligi haqidagi teoremaga binoan, x= ( y ) funksiya Y oraliqda uzluksiz bo’ladi. y=f ( x ) funksiya kamayuvchi bo’lganda ham teorema yuqoridagidek isbotlanadi. Tekis uzluksiz funksiya. Kantor teoremasi y=f ( x ) funksiya X to’plamda uzluksiz va 0x X bo’lsin. U holda uzluksizlik ta’rifiga ko’ra har bir >0 uchun shunday >0 son topilib, | x- 0x |< tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha x X lar uchun |f(x)-f( 0x )|< tengsizlik o’rinli bo’ladi. Bu yerda son ga bog’liq. Ikkinchi tomondan son 0x nuqta o’zgarishi bilan ham o’zgarishi mumkin. Demak, son ham ga, ham 0x nuqtaga bog’liq. Ba’zi bir funksiyalar mavjudki, topilayotgan son faqat >0 ga bog’liq bo’lib, 0x nuqtaga bog’liq emas. Ta’rif. A gar har bir >0 son uchun shunday >0 son topilib, | x ’- x ’’|< tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha x ’, x ’’ X nuqtalar uchun | f ( x ’)- f ( x ’’)|< tengsizlik o’rinli bo’lsa, f ( x ) funksiya X to’plamda tekis uzluksiz deyiladi. Ta’rifdan ko’rinadiki X to’plamda tekis uzluksiz bo’lgan funksiya shu to’plamda uzluksiz bo’ladi, aksinchasi har doim to’g’ri bo’lavermaydi. Ya’ni shunday uzluksiz funksiyalar mavjudki, lekin tekis uzluksiz emas. Misol. f ( x )= x 1 funksiya X=(0:1] da uzluksiz, lekin tekis uzluksiz emas.](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-7.png)
![Haqiqatan, =1 songa mos kelgan >0 mavjud emas. Ya’ni, qanday >0 son olmaylik x ’, x ’’ sonlar topilib, | x ’- x ’’|< bo’lib, | f ( x ’)- f ( x ’’)| 2 1 bo’ladi. 1 1 " , 1 ' n x n x nuqtalarni olaylik. | x ’- x” |= = )1 ( 1 1 1 1 n n n n . n nomerni shunday tanlash mumkinki )1 ( 1 n n bo’ladi. Lekin | f ( x ’)- f ( x ’’)|=| n -( n +1)|=1 bo’ladi. Demak, f ( x )= x 1 funksiya tekis uzluksiz emas. Endi, uzluksiz funksiyalar qaysi vaqtda tekis uzluksiz bo’ladi degan savol tug’iladi, bu savolga ushbu teorema javob beradi. Teorema. ( Kantor teoremasi ) A gar f ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda uzluksiz bo’lsa, u holda f ( x ) funksiya shu segmentda tekis uzluksiz bo’ladi. Isbot. Teoremani teskaridan faraz qilish yo’li bilan isbotlaymiz. Ya’ni [ a ; b ] da uzluksiz bo’lgan f ( x ) funksiya bu kesmada tekis uzluksiz bo’lmasin. Demak, biror >0 son mavjudki, >0 sonni har qancha kichik qilib olmaylik, [ a ; b ] segmentda shunday x ’ va x ’’ nuqtalar topiladiki, | x ’- x ’’|< bo’lsa ham | f ( x ’)- f ( x ’’)| bo’ladi. Nolga intiluvchi n n 1 ,...,2 1 ,1 2 1 ,…, ketma-ketlikni olamiz. n ning har bir qiymatiga mos ikkita " ' , n n x x [ a ; b ] topiladiki, ular uchun nxxnn 1"' bo’lib, ) ( ) ( '' ' n n x f x f bo’ladi. } { 'nx [ a ; b ], demak } { 'nx chegaralangan. Undan Bol’tsano-Veyershtrass teoremasiga binoan yaqinlashuvchi ( 'knx ) qismiy ketma-ketlik ajratib olish mumkin: 'knx 0x . Geyne ta’rifiga binoan f( 'knx ) f( 0x ) . nxxnn 1"' tengsizlikka asosan 0 " x x n ekanligi kelib chiqadi. Bundan f( "n x ) f( 0x ) . Bulardan 0)()("' kknnxfxf ekanligi kelib chiqadi.](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-8.png)
![Ikkinchi tomondan )()( "' kknnxfxf tengsizliklardan )()( "' kknnxfxf ning 0 ga intilmasligi kelib chiqadi. Bu qarama-qarshilik farazimizning noto’g’ri ekanligini ko’rsatadi. Teorema isbotlandi. Ta’rif . X x sup { f ( x )}- X xinf { f ( x )} a yirma f ( x ) funksiyaning X to’plamdagi tebranishi deb ataladi va = X x sup { f ( x )}- X xinf { f ( x )} orqali belgilanadi. Natija . A gar f ( x ) funksiya [ a ; b ] segmentda uzluksiz bo’lsa, u holda ixtiyoriy >0 son uchun shunday >0 son topilib, [ a ; b ] segmentni uzunliklari dan kichik bo’laklarga bo’linganda funksiyaning har bir bo’lakdagi tebranishi dan kichik bo’ladi. Adabiyotlar: 1) Азларов. Т., Мансуров. Х. “Математик анализ” 1т: 1994,2т. 1995. 2) Xикматов А.X., Турдиев Т., “Математик анализ” Тошкент: 1т, 1990 . 3) Введение в Maple. Математический пакет для всех. В.Н.Говорухин, В.Г.Цибулин, Мир, 1997](/data/documents/3befdc84-7dce-4936-8cd5-f01d981a4992/page-9.png)
