Умумий куринишдаги тенгламалар системаси - Алгебра - Рефераты

Умумий куринишдаги тенгламалар системаси

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

409 KB

Умумий кўринишдаги тенгламалар системаси Режа: 1. Кронекер-Капелли теоремаси. 2 . Бир жинсли чизиқли тенгламалар системаси. 3. Чизиқли тенгламалар системасини Гаусс усули билан ечиш.

Таянч ибора ва тушунчалар С истема матрицаси, кенгайтирилган матрица, Кронекер-Капелли теоремаси, бир жинсли система, бош ўзгарувчилар, номаълумларни йўқотиш, тескари қадам, Гаусс усулининг хусусияти, система биргаликда ва аниқмас, система биргаликда эмас , Гаусс усулининг Жардоно модификациялашган усули. 1.Кронекер-Капелли теоремаси.Ушбу             m n mn m m n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a               2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 (1) умумий кўринишдаги, яьни n та номаьлумли m та чизиқли тенгламалар системаси берилган бўлсин. Берилган система номаълумлари коэффициентларидан А матрицани ҳамда бу матрицага озод ҳадлардан тузилган устунни бирлаштириб, иккинчи В матрицани тузамиз, яъни булар ушбу кўринишшда бўлади.                mn m m nn a a a a a a a a a A   2 1 2 22 21 1 12 11 ва                   m mn m m nn b a a a b a a a b a a a B   2 1 2 2 22 21 1 1 12 11 А матрицага (1) системанинг матрицаси, B матрицага системанинг кенгайтирилган матрицаси дейилади. Қуйидаги теорема ўринли. 1- теорема. (Кронекер-Капелли теоремаси). Чизиқли тенгламалар системасининг биргаликда бўлиши учун система матрицаси А нинг ранги система кенгайтирилган B матрицасининг рангига тенг бўлиши зарур ва етарлидир. Исбот. Зарурлиги. (1) система биргаликда бўлсин. sk k k , , , 2 1  унинг ечимларидан бири бўлсин. Бу сонларни системадаги номаълумлар ўрнига қўйиб, s та айният ҳосил қиламиз. Бу айниятлар B матрицанинг охирги устуни қолган барча устунларининг мос равишда коэффициетлар билан кўпайтмасидан олинган йиғиндиси эканлигини кўрсатади. B матрицанинг ҳар қандай бошқа устуни A матрицага ҳам киради ва шунинг учун у матрицанинг барча устунлари орқали чизиқли ифодаланади. Аксинча, A матрицанинг ҳар қандай устуни B матрицани ҳам устуни бўлади, яъни бу матрицанинг устунлари орқали чизиқли ифодаланади. Бундан A ва B матрицаларнинг устунлари системаси ўзаро эквивалент эканлиги келиб чиқади, шунинг учун бу матрицаларнинг ранги бир хил бўлади, яъни    Br A r  келиб чиқади. Етарлилиги. A ва B матрицалар бир хил рангга эга бўлсин. Бундан A матрица устунларининг исталган максимал чизиқли эркли системаси B матрицада ҳам максимал чизиқли эркли система бўлиб қолишлиги келиб чиқади. Шунда қилиб A матрица устунлари системаси орқали B матрицанинг охирги устуни чизиқли ифодаланади. Демак, шундай

sk k k , , , 2 1  сонлар мажмуи мавжуд бўладики, A матрицанинг бу сонлар билан кўпайтиришдан олинган устунлари йиғиндиси озод ҳадлардан иборат устунга тенг, яъни sk k k , , , 2 1  сонлар (1) системанинг ечими бўлади, шундай қилиб, A ва B матрицалар рангларининг бир хилда бўлишидан (1) системанинг биргаликда бўлиши келиб чиқади. Теорема тўлиқ исботланди. Кронекер-Капелли теоремаси ечим мавжуд эканлигини тасдиқлайди, лекин бу системанинг барча ечимларини амалда топиш учун усулни бермайди. Энди, ихтиёрий чизиқли тенгламалар системасини ечишнинг қуйидаги қоидасини келтирамиз. A матрицанинг ранги B матрицанинг рангига тенг бўлиб,     k Br A r   бўлсин. Бунда k сон A матрицанинг чизиқли эркли сатрларининг максимал сонига тенг бўлиб, k номаълумлар сонига тенг бўлса, у ҳолда система тенгламалари сони номаълумлари сонига тенг ва унинг детерминанти нолдан фарқли бўлади, бундай системанинг ечими ягона бўлиб уни Крамер қоидаси бўйича топиш мумкин бўлади. Энди матрицаларнинг ранги k номаълумлар сонидан кичик, яъни n k бўлсин. Бу ҳолда k - тартибли минор нолдан фарқли бўлади. Система тенгламаларининг ҳар қайсисида n k k x x x , , , 2 1    номаълумли ҳадларини тенгламаларнинг ўнг томонига ўтказамиз ва бу номаълумлар учун бирор n k k c c c , , , 2 1    қийматлари мажмуини танлаб олиб k номаълумли k та тенгламалар системасини ҳосил қиламиз. Ҳосил бўлган системага Крамер қоидасини қўллаш мумкин ва ягона kc c c , , , 2 1  ечим мажмуи мавжуд бўлади. Система тенгламаларининг ўнг томонига ўтказилган номаълумларни озод номаълумлар деб атаймиз. Чап томондаги номаьлумлар бош(базис) ўзгарувчилар, Озод номаълумлар учун n k k c c c , , , 2 1    сонларни ихтиёрий танлаб олишиьиз мумкин бўлганлиги учун ҳосил бўлган системанинг чексиз кўп турлича ечимлари шу йўл билан ҳосил қилинади. Шундай қилиб, бу ҳолда чексиз кўп ечимлар тўпламига эга бўламиз. kx x x , , , 2 1  номаълумларнинг n k k x x x , , , 2 1    озод номаълумлар қатнашган ечимига умумий ечим деб аталади, чунки бошқа чексиз кўп ечимлар n k k x x x , , , 2 1    озод номаълумларга ихтиёрий қийматлар мажмуини бериш билан олинади. Тенгламалар системасини ечишга бир неча мисоллар қараймиз. 1-мисол. Ушбу тенгламалар системасини ечинг.                .1 5 6 3 2 ,2 2 4 4 ,6 2 10 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x Ечиш. Система коэффициентларидан матрица тузамиз.            5 6 3 2 2 4 1 4 1 2 1 10 A Бу матрицанинг ранги 2 га тенг, чунки 0 14 4 10 1 4 1 10      бўлиб,

0 5 3 2 2 1 4 1 1 10 ,0 6 3 2 4 1 4 2 1 10        бўлади. Кенгайтирилган матрица            2 5 6 3 2 2 2 4 1 4 12 1 2 1 10 B нинг ранги 3 га тенг, чунки 0 14 1 3 2 2 1 4 6 1 10          3 ,2   Br A r бўлиб,    Br A r  бўлади, демак исботланган теоремага асосан система биргаликда эмас. 2-мисол. Ушбу тенгламалар системасини ечинг.          . 12 10 7 ,1 4 ,4 2 3 21 21 21 x x x x x x Ечиш. Система коэффициентларидан тузилган матрица         10 7 4 1 2 3 A бўлиб,   2  A r , чунки 0 14 4 1 2 3     , лекин 3-тартибли минори йўқ. Кенгайтирилган матрицанинг ранги ҳам 2 га тенг, чунки 0 30 24 112 14 40 144 12 10 7 1 4 1 4 2 3          . Биринчи иккита тенгламанинг чап қисмлари чизиқли эркли, бу иккита тенгламалар системасини ечиб, номаълумлар учун ушбу қийматларни ҳосил қиламиз:       .1 4 ,4 2 3 2 1 2 1 x x x x 2 1 ,1 7 1 1 4 3 , 14 4 1 2 4 ,0 14 4 1 2 3 2 1 2 1                    x x Бу ечим 3-тенгламани ҳам қаноатлантиради. 3-мисол. Ушбу тенгламалар системасини ечинг.               .1 8 3 5 , 2 2 ,1 3 4 5 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x Ечиш. Система матрицасининг ранги   2  A r , чунки

0 1 1 8 0 1 2 1 3 4 1 1 5 0 1 2 1 3 1 1 8 5 0 2 2 1 4 1 1 3 5 0 1 2 1 5 1 0 1 3 5 1 1 2 3 5 1 8 3 5 2 1 2 4 5 1            бўлганлигини, яъни кенгайтирилган матрицанинг барча 3-тартибли минорлари 0 га тенг бўлганлиги учун, унинг ҳам ранги   2  Br . Шундай қилиб, система биргаликда ва     4 2    k Br Ar номаълумлар сонидан кичик, бу ҳолда биринчи ва учинчи тенгламалар системасини олайлик, чунки              1 8 3 5 ,1 3 4 5 ;0 7 10 3 3 5 5 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x бундан          4 3 2 1 4 3 2 1 8 1 3 5 , 3 4 1 5 x x x x x x x x бўлиб, тенгламалар системасини 2 ,1 х х асосий номаълумларга нисбатан ечсак: , 7 4 4 7 2 7 3 8 1 5 3 4 1 4 3 4 3 4 3 1 x x x x x x x          4 3 4 3 4 3 2 2 7 12 7 4 7 8 1 5 3 4 1 1 x x x x x x x          бўлади. Озод номаълумларни 2 4 1 3 , C x С x   деб 2 1 2 2 1 1 2 7 12 7 4 , 7 4 4 7 2 C C x C C x       умумий ечимни оламиз. 1 C ва 2 C ларга хар хил қийматлар бериб, масалан, 3 ,2 2 1   C C бўлганда ,3 ,2 , 7 22 ,6 4 3 2 1     x x x x яъни     3,2, 7 22,6 ечимни, 3 ,0 2 1    С С бўлганда ,3 ,0 , 7 38 , 7 10 4 3 2 1     х х х х яъни        3 ,0, 7 38 , 7 10 ва ҳоказо чексиз кўп ечимларни олиш мумкин.

2 .Бир жинсли чизиқли тенгламалар системаси. (1) тенгламалар системасида озод ҳадлар 0 лардан иборат бўлса, бундай системага бир жинсли система дейилади, яьни              0, 0, 0 2 2 1 1 2 2 22 1 21 1 2 12 1 11 n mn m m n n n n x a x a x a x a x a x a x a x a x a               бўлиб, биржинсли система доимо биргаликда. Бир жинсли система 0 дан фарқли ечимга эгалигини аниқлаш муҳимдир. 2-теорема. Бир жинсли система нолдан фарқли ечимга эга бўлиши учун система матрицасининг ранги номаълумлар сонидан кичик бўлиши зарур ва етарлидир. 1-натижа. Бир жинсли системада номаълумлар сони тенгламалар сонидан катта бўлса, система 0 дан фарқли ечимларга ҳам эга бўлиши мумкин. 2-натижа. n номаълумли n та бир жинсли тенгламалар системаси 0 дан фарқли ечимларга эга бўлиши учун системанинг детерминанти 0 га тенг бўлиши зарур ва етарлидир. 4-мисол. Ушбу              3 , 0 2 ,1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x тенгламалар системасини ечинг. Ечиш. Система матрицасини ва унинг кенгайтирилган матрицасини тузамиз:         1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 A ва         3 1 1 1 1 0 1 2 1 1 1 1 1 1 1 B B матрицада охирги устунни сақлаб элементар алмаштиришлар бажарамиз:                        0 0 00 0 1 010 0 1 1111 2 0 2 0 0 1 010 0 1 1 111 311 11 01211 11111 B 0 лардан иборат сатрни ташлаб       1 0 1 0 0 1 1 1 1 1 1B матрицани ҳосил қиламиз. Бундай алмаштиришларда B матрица рангини аниқлаш билан A матрицанинг ҳам рангини аниқлаш имконияти туғилади. Шундай қилиб, B матрицанинг ранги 2 га тенг, A матрицанинг ранги ҳам 2 га тенг. Демак, берилган система биргаликда бўлади. Маълум бўлдики, учинчи тенглама биринчи иккита тенгламаларнинг чизиқли комбинациясидан иборат. Шунинг учун учинчи тенгламани чиқариб          0 2 ,1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x тўрт номаълумли иккита тенгламалар системасига эга бўламиз. Иккита номаълумни қолганлари орқали ифодалаймиз. Маълумки, 2 1,x x номаълумларга нисбатан ечиш мумкин эмас, чунки уларнинг коэффициентларидан тузилган детерминант 0 га тенг. Системани 3 2,x x ларга нисбатан ечиш мумкин, яъни

         4 1 3 2 4 1 3 2 2 , 1 x x x x x x x x 3 2,x x ларни бош (базис) ўзгарувчилар , 4 1,x x лар эса озод( эркин) ўзгарувчилар бўлади. Бу системани ечиб 4 1 2 3 2 ,1 x x x x     ни аниқлаймиз. 4 1,x x ўзгарувчиларга кетма-кет қийматлар бериб, чексиз кўп ечимлар тўпламига эга бўламиз. Масалан, 1 ,0 4 1   x x бўлганда 1 ,1 , 1 ,0 4 3 2 1     x x x x ечим ҳосил бўлади ва ҳоказо . Текшириб кўриш мумкинки, бу ечим берилган системани қаноатлантиради. 5-мисол. Ушбу                  0 2 4 6 , 0 3 2 2 3 , 0 2 2 3 , 0 3 2 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x x x бир жинсли тенгламалар системасини ечинг. Ечиш. Система матрицасининг рангини топамиз.           2 1 4 6 3 2 2 3 2 2 3 1 1 3 1 2 A . Биринчи учта сатрини қўшиб, тўртинчи сатридан айирамиз:          0 0 0 0 3 2 2 3 2 2 3 1 1 3 1 2 . ҳосил бўлган матрицанинг рангги 3 га тенг, чунки 0 21 2 2 3 2 3 1 3 1 2     . Шундай килиб, A матрицанинг ранги 3 га тенг, номаълумлар сони тўртта, 2-теоремага асосан система 0 дан фарқли ечимга эга. Берилган система              0 3 2 2 3 , 0 2 2 3 , 0 3 2 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x системага тенг кучли. 3 2 1 , , x x x номаълумлар коэффициентидан тузилган детерминант 0 дан фарқли бўлгани учун 4x ни ўнг томонга ўтказиб тенгламалар системасини ечамиз. . 28 3 2 3 2 3 1 1 2 , 43 2 3 3 2 2 1 3 2 , 31 2 2 3 2 3 2 3 1 ,21 4 444 3 4 444 2 4 444 1 x xxx x x xxx x x xxx x                    Крамер формулаларига асосан: . 3 4 21 28 , 21 43 , 21 31 4 4 3 4 2 4 1 x x x x x x x     Бу ечимни берилган системага бевосита қўйиб ечимнинг тўғрилигига ишониш мумкин . 3. Чизиқли тенгламалар системасини Гаусс усули билан ечиш. Чизиқли тенгламалар системасини ечишнинг энг кўп ишлатиладиган усулларидан бири Гаусс усулидир. Унинг моҳиятини уч номаълумли учта чизиқли тенглама учун кўрсатамиз.           .,, 3 3 33 2 32 1 31 2 3 23 2 22 1 21 1 3 13 2 12 1 11 b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a (1) Бунда 0 11  a бўлсин. Биринчи тенгламанинг ҳамма ҳадларини 11a га бўламиз ва уни 31 21, a a   га кўпайтириб мос равишда иккинчи ва учинчи

тенгламаларга қўшамиз. Бу ҳолда қуйидаги тенгламалар системаси ҳосил бўлади:             3 3 33 1 23 2 3 23 2 22 111 3 1113 2 1112 1 , ,       x x x x ab x aa x aa x бу ерда 21 13 21 23 23 12 21 22 22 , 11 a a a a a a a       ва ҳ.к. 0 11  a бўлиб, бошқа тенгламаларда номаьлумлар олдидаги коэффициентлари орасида нўлдан фарқлилари бўлса, у ҳолда бу тенгламалардан бирини биринчи тенгламанинг ўрни билан алмаштирамиз, кейин юқоридаги амалларни бажарамиз. Бу биринчи қадам бўлади. Демак, биринчи қадамда биринчи тенгламада 1x - номаълум қолиб, қолган тенгламалардан кетма-кет 1x - номаълумни йўқотамиз . Иккинчи қадамда биринчи тенглама ўз ўрнида қолиб, иккинчи ва учинчи тенглама учун юқоридаги амалларни бажарамиз, яъни иккинчи тенгламада 2x номаълумни қолдириб, учинчи тенгламадан уни йўқотамиз. Шундай қилиб, бу амаллар натижасида (1) тенгламалар системаси        3 3 '33 '2' 3 '23 2 '22 '1 3 '13 2 '12 1 ,,         xx x x x x (2) кўринишга келади. Энди ҳамма номаълумларни сўнгги тенгламадан бошлаб тескари қадам билан топиш қолди. 6-мисол.           10 2 5 3 , 9 4 4 , 6 3 2 3 2 1 3 2 1 3 2 1 x x x x x x x x x тенгламалар системасини Гаусс усули билан ечинг. Ечиш. Биринчи тенгламани (-4) ва (-3) га кўпайтириб мос равишда иккинчи ва учинчи тенгламаларга қўшамиз:                     6 3 10 )9 2( )6 5( )3 3( ,6 4 9 ) 12 4( )8 1( )4 4( ,6 3 2 3 2 1 3 2 1 3 2 1 x x x x x x x x x яъни            8 7 15 8 7 , 6 3 2 3 2 3 2 3 2 1 x x x x x x x бўлади. Шу билан биринчи қадам тугади. Иккинчи қадамда, биринчи тенгламани ўз ўрнида қолдириб, иккинчи тенгламани (-7) га бўлиб ёзамиз:           . 8 7 , 715 78 , 6 3 2 3 2 3 2 3 2 1 x x x x x x x Учинчи тенгламадан 2x номаълумни йўқотамиз, бунинг учун иккинчи тенгламани (-1) га кўпайтириб учинчи тенгламага қўшамиз:          . 741 741 , 715 78 , 6 3 2 3 3 2 3 2 1 x x x x x x Охирги тенгламадан 1 3 x ни топамиз. 1 3 x ни иккинчи тенгламага қўйсак, 7 15 7 8 2   x ёки 1 ,1 7 8 7 15 2 2     x x бўлади. 1 ,1 3 2   x x ларни биринчи тенгламага қуйсак 1х =1 бўлади. Шундай қилиб, 1 ,1 ,1 3 2 1    x x x . Гаусс усулининг хусусияти шундан иборатки, унда системанинг биргаликда масаласини олдиндан аниқлаб олиш талаб этилмайди ва:

1) система биргаликда ва аниқ бўлса, у ҳолда усул ягона ечимга олиб келади; 2) система биргаликда ва аниқмас бўлса , бу ҳолда бирор қадамда иккита айнан тенг тенглама ҳосил бўлади ва шундай қилиб, тенгламалар сони номаълумлар сонидан битта кам бўлиб қолади; 3) система биргаликда бўлмаса , у ҳолда бирор қадамда чиқарилаётган (йўқотилаётган) номаълум билан биргаликда қолган барча номаълумлар ҳам йўқотилади, ўнг томонда эса нолдан фарқли озод ҳад қолади. Жардоно-Гаусс модификациялашган усули. Маълумки, Гаусс усули билан чизиқли тенгламалар системасини ечишда тенгламалар системаси учбурчак кўринишдаги системага келтирилади. Номаълумларнинг қиймати бевосита топиладиган, яъни тескари қадам билан номаълумлар қийматини кетма-кет топишга ҳожат қолмайдиган усулни қараймиз. Бу усулни ушбу чизиқли тенгламалар системасининг ечимини топиш билан ифодалаймиз. 7-мисол.                   23 5 , 11 4 , 15 3 ,8 2 4 2 1 4 3 1 4 3 2 3 2 1 x x x x x x x x x x x x тенгламалар системаси ечимини топинг. Ечиш. 1-тенгламани ўзгаришсиз қолдириб системанинг қолган тенгламаларидан 1x номаълумни йўқотамиз, бунинг учун 1- тенгламани кетма-кет (-4), (-1) га кўпайтириб мос равишда 3,4-тенгламаларга ҳадма-ҳад қўшиб ушбу системани ҳосил қиламиз:        .1550 ,21380 ,1530 ,82 432 432 432 321 xxx xxx xxx xxx Энди 2–тенгламани ўзгаришсиз қолдириб, бошқа тенгламалардан 2х номаълумни йўқотамиз, бунинг учун 2 тенгламани (-2), 8,1 ларга кетма-кет кўпайтириб, мос равишда 1,3,4 – тенгламаларга ҳадма –ҳад қўшамиз ва ушбуни ҳосил қиламиз:                       . 30 6 2 0 0 , 99 9 21 0 0 , 15 3 0 , 22 2 5 0 43 43 432 321 x х х x x x x х x x Эндиги қадамда 3-тенгламани ўзгаришсиз қолдириб бошқа тенгламалардан 3х номаълумни йўқотамиз, бунинг учун 3- тенгламани кетма-кет (5/21), (-

3/21) (-2/21) ларга кўпайтириб мос равишда 1,2,4 – тенгламаларга ҳадма-ҳад қўшсак, ушбу тенгламалар системаси ҳосил бўлади:                         .4 0 0 0 , 99 9 21 0 0 , 21 18 21 6 0 0 , 21 33 21 3 0 0 4 4 3 4 2 4 1 х х x x x х x Охирги қадамда 4-тенгламани ўзгаришсиз қолдириб бошқа тенгламалардан, х 4 номаълумни йўқотамиз, бунинг учун 4 – тенгламани кетма-кет )9 ( ), 6 21( ), 3 21 (   ларга кўпайтириб, мос равишда 1,2,3- тенгламаларга ҳадма-ҳад қўшамиз натижада, ушбуга эга бўламиз:                       .4 0 0 0 , 63 0 21 0 0 ,2 0 0 0 ,1 0 0 0 4 3 2 1 x x x x Охирги системадан 1х =1 , х 2 =2, х 3 =3, х 4 =4 ягона ечимни оламиз. Юқоридаги тенгламалар системасини ечишда х 1 , х 2 ,х 3 , х 4 номаълумларни кетма-кет йўқотдик, ҳисоблашларни ихчамлаштириш учун ҳар сафар коэффициенти 1 га тенг бўлган номаълумни чиқариш ҳам мумкин эди. У усулда ҳам Гаусс усулининг хусусиятлари ўз кучида қолади, яъни тенгламалар системаси аниқ бўлса, бу усул ягона ечимга, тенгламалар системаси биргиликда лекин аниқ бўлмаса бирор қадамда 0=0 тенглик ҳосил бўлиб чексиз кўп ечимга олиб келади. Тенгламалар системаси биргаликда бўлмаса, бирор қадамда тенгликларнинг бирининг чап томонида 0 ўнг томонида 0 дан фарқли сон бўлиб, система ечимга эга бўлмайди.

Похожие

Чизикли тенгламалар системаси

Чизикли тенгламалар системаси крамер коидаси

Дифференциал тенгламалар Умумий тушунчалар

Чизикли тенгламалар системаси ва тугри бурчакли матрицалар

Чизикли тенгламалар системаси. Крамер ва гаусс усуллари