To’la differensial tenglama. Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar - Алгебра - Рефераты

To’la differensial tenglama. Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

221 KB

To’la differensial tenglama. Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar Reja 1. To’la differensial tenglama. 2. Integrallovchi ko’paytuvchi. 3. Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar. a. Lagranj tenglamasi. b. Klero tenglamasi.

To’la differensial tenglama 1- ta’rif Agar M(x,y)dy+N(x,y)dy=0 (3.1) tenglamada M(x,y), N(x,y) funksiyalar uzluksiz, differensiallanuvchi bo’lsa, va M/  y=  N/  x (3.2) munosabat bajarilsa, (3.1) to’la differensial tenglama deyiladi, bunda  M/  y,  N/  x - uzluksiz funksiyalar. (3.1) tenglamani integrallashga o’tamiz. (3.1) tenglamaning chap tomoni biror U(x,y) funksiyaning to’la differensiali bo’lsin deb faraz qilamiz, ya’ni M(x,y)dx+N(x,y)dy=dU(x,y), dU/dx =(  U/  x)dx+(  U/  y)dy u holda M=  U/  x, N=  U/  y (3.3)  U /  x = M munosabatdan U x y M x y dx y x x ( , ) ( , ) ( )     0 ni topamiz. Bu tenglikni har ikki tomonini u bo’yicha differensiallab natijani N (x,y) ga tenglaymiz: ) , ( ) ( 0 x N y M y x N y dx y M dy dU x x              bo’lgani uchun ). , ( ) ( ) , ( ,) , ( ) ( 0 0 y x N х y x N yani у х N y dx x N xx э x x         

yokiN x y N x y y N x y ( , ) ( , ) '( ) ( , ).    0  Demak      y y C dy y x N y y x N y 0 1 0 0 ) , ( ) ( yoki ) , ( ) (   Shunday qilib U x y M x y dx N x y dy C y y x x ( , ) ( , ) ( , )      0 1 0 0 ko’rinishda bo’ladi. dU=0 bo’lganda , U(x,y)=C. Demak, umumiy integral M x y dx N x y dy C x x y y ( , ) ( , ) 0 0 0     (3.4) Integrallovchi ko’paytuvchi (3.1) tenglamada (3.2) munosabat bajarilmasin. Ba’zan shunday ) , ( у х  funksiyani tanlab olish mumkinki, (3.1) tenglamani shu funksiyaga ko’paytirganda tenglamaning chap tomoni biror funksiyaning to’la differensialini ifodalaydi. Bunday tanlangan  (x,y) funksiyaga (3.1) tenglamaning integrallovchi ko’paytuvchisi deyiladi.  (x,y) ni topish usuli: (3.1) ni  (x,y) ga ko’paytiramiz  Mdx+  Ndy=0 Keyingi tenglama to’la differensialli tenglama bo’lishi uchun (3.2) munosabat bajarilishi zarur va etarli:

. ) ( ) (                                  y M x N x N y M x N x N y M y M x N y M          Oxirgi tenglamaning har ikki qismini  ga bo’lib y M x N x N y M             ln ln (3.5) munosabatni hosil qilamiz. (3.5) tenglamani qanoatlantiruvchi har qanday  (x,y) funksiya (3.1) tenglamaning integrallovchi ko’paytuvchisi bo’ladi. (3.5) tenglama  (x,y) funksiyaga nisbatan xususiy hosilali tanglama. Ma’lum shartlar bajarilganda bu tenglama yechimga ega. Lekin umumiy holda (3.5) ni yechish (3.1) ni integrallashga qaraganda ancha murakkab. Ba’zi bir xususiy hollardagina  (x,y) ni topish mumkin: 1)  (x,y) faqat y o’zgaruvchiga bog’liq bo’lsin:  =  (y) U holda M dy dM dx dN dy d dх y d / / ln dan (3.5) va0 ) ( ln      oddiy differensial tenglama hosil bo’ladi. Bu tenglamani yechib ( ) / y e dMdy dNdx Mdy       ni topamiz. 2)  =  (x) bo’lsa ( ) / x e dMdy dNdx Ndx      bo’ladi.

Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglama umumiy holda quyidagi ko’rinishda bo’ladi: F(x,y ,y )=0 (3.6) Agar bu tenglamani y’ ga nisbatan yechish mumkin bo’lsa, u holda bir yoki bir necha tenglama hosil bo’ladi. y =f(x,y) (i=1,2...) Bu tenglamalarni integrallab, (3.6) tenglama yechimlarini hosil qilamiz. Lekin (3.6) tenglamani har doim y ga nisbatan oson yechilmaydi va y ga nisbatan tenglamalar sodda integrallanmasligi mumkin. Shuning uchun (3.6) tenglamani boshqa usullarda integrallash qulay bo’ladi. Quyidagi hollarni qaraymiz. 1. F( y )=0, bunda hech bo’lmaganda tenglamaning bitta y =k i yechimi mavjud bo’lsin. Tenglama x va y o’zgaruvchilarga bog’liq bo’lmaganligi sababli, k i =const. y’=k i ni integrallab y=k i x+C yoki k i =(y-C)/x. k i berilgan tenglama yechimi ekanligidan F((y-C)/x)=0 qaralayotgan tenglama yechimi bo’ladi. Misol ( y ) 7 - ( y ) 5 + y +3=0 tenglama integrali ((y-C)/x) 7 -((y-C)/x) 5 +(y-C)/x+3=0 2. (3.6) tenglama quyidagi ko’rinishda bo’lsin. F(x, y )=0 (3.7)

Agar tenglamani y’ ga nisbatan yechish qiyin bo’lsa, u holda t parametr kiritish bilan (3.7) ikkita tenglamaga keltiriladi: x=  (t) va y =  (t) dy= y dx ekanligidan, dy =  (t)  ’(t)dt, bundan y t tdt C     () '() . Demak, (3.7) tenglama yechimlari parametrik holda quyidagi ko’rinishda bo’ladi x=  (t) y t tdt C     () '() . Agar (3.7) x ga nisbatan yechilsa, ya’ni x=  ( y ), u holda deyarli har doim y =t deb parametr kiritish qulay. U holda x=  (t) dy= y dx,    . )(/ C dtt t y  Misol. x=( y ) 3 - y -1 tenglamani yechish uchun y =t deb belgilash kiritamiz. Natijada x=t 3 -t-1 Bu erdan dy= y dx=t(3t 2 -1), y=3t 4 /4-t 2 /2+C 1 Demak, x t t y t t C        34 2 1 1 34 2 sistema izlanayotgan integral chiziqning parametrik formasini ifodalaydi. 3. (3.6) quyidagi ko’rinishda bo’lsin. F(y, y )=0 (3.8) Agar tenglamani y ga nisbatan yechish qiyin bo’lsa, quyidagicha parametr kiritamiz: ó=  (t), y’=  (t) Bu erdan dy= y dx bo’lganligidan dx=dy/ y =  ’(t)dt/  (t), b demak, x tdt t C y t x t t dt C                '() () () '() () izlanayotgan integral chiziqning parametrik tenglamasidir.

Xususiy holda, (3.8) tenglamani y ga nisbatan yechish mumkin bo’lsa, parametr deb y olish qulay: y=  ( y ) da y =t belgilash kiritsak y=  (t), dx=dy/ y =  ’(t)/t dt x t t dt C    '() Lagranj tenglamasi Lagranj tenglamasi deb y=x  ( y )+  ( y ) (3.9) ko’rinishdagi tenglamaga aytiladi. Bu tenglama ham parametr kiritish bilan sodda integrallanadi: y =  deb, y=x  (  )+  (  ) tenglamani hosil qilamiz. Bu tenglamani x ga nisbatan differensiallab     ) ( ) ( ) ( yoki , ) ( ) ( ) (                           x d dx dx d x (3.10) Hosil bo’lgan tenglama x(  ) va dx/d  ga nisbatan chiziqli tenglamadir. Uni yechib F(x,  ,c)=0 ni hosil qilamiz. Demak, Lagranj tenglamasini yechimi y xx c         ( ) ( ) ( , , )  0 parametrik ko’rinishda bo’ladi. (3.10) tenglamani hosil qilishda 0 /  dx d deb qaralgan edi. Demak, bunda  =const yechimlar, agar ular mavjud bo’lsa, yo’qotilgan edi.  = const bo ’ lsa , u holda (3.10 1 ) tenglama faqat 0 ) (      , bo ’ lganda bajariladi .

Demak, agar 0 ) (      tenglama haqiqiy r=r i ildizlarga ega bo’lsa, yuqoridagi y echimlarga yana y=x  (  )+  (  ),  =  i yechimlarni ham qo’shish kerak bo’ladi. Klero tenglamasi  -  (  )  0 bo’lsin. d  /dx ga bo’lishdan  =с, с=const yechimlar yo’qotilgan bo’ladi. Bu holda  ( y )= y bo’lib, (3.9) tenglama y=x y +  ( y ) (3.11) ko’rinishiga keladi va bu tenglama- Klero tenglamasi deyiladi. Bu teglamani yechish uchun y =  deb belgilash kiritamiz. Natijada y=x  +  (  ) ni hosil qilamiz. Bu tenglamani x bo’yicha differensiallab  =  +xd  /dx+  ’(  )d  /dx yoki   x d dx      '( ) 0 tenglamani hosil qilamiz. Bundan d  /dx=0, demak  =C yoki x+  ’(  )=0.  =с da yechimdan y=Cx+  (c) ikkinchi holda esa yechim y x x           ( ) '( ) 0 ko’rinishda bo’ladi.

A D A B I YO T L A R 1. A.S. Piskunov. Differensial va integral hisob. T. «Uqituvchi»,1974 y ,31 – 49 betlar. 2. L.E.Elsgolts. Differensialnie uravneniya i variatsionnoe ischislenie . M. ,»Nauka» , 1969 g. ,s .32–38, 68–82. 3. L.S.Pontryagin. Differensialnie uravneniya i ix prilojeniya. M., Nauka , 1965 g., s.13–25 . 4. M.S. Salohitdinov, O’.N. Nasritdinov. Oddiy differensial tenglamalar. T. «Uzbekiston» , 1994 y.,32 - 42 betlar. 5. V.P. Minorskiy. Oliy matematikadan masalalar to’plami. T. «O’qituvchi», 1977, 230-234 betlar. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Yuqori tartibli differensial tenglamalar

O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar. Birinchi tartibli tenglamalar

Ikkincnchi tartibli differensial operatorlar

Birinchi tartibli chiziqlar

Differensial tenglamalar haqida tushuncha