Тўплам. Тўпламости. Тўпламлар устида амаллар ва уларнинг хоссалари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

177 KB

Скачать

Тўплам. Тўпламости. Тўпламлар устида амаллар ва уларнинг хоссалари Режа: 1. Тўпламлар ҳақида тушунчалар. 2. Кисм тўплам (тўпламости). 3. Тўпламлар устида амаллар ва уларнинг хоссалари .

Математикада энг муҳим тушунчалардан бири тўплам тушунчасидир. Бу тушунчага биринчи марта немис математиги Георг Кантор (1845-1918) асос солди. Тўпламга таъриф бериб бўлмайди, уни баъзи бир нарсалар,буюмлар, объектларнинг мажмуи деб қаралади. Тўпламни лотин ёки грек алифбосининг бош ҳарфлари орқали белгиланади. Таъриф. Тўпламни ташкил этувчи объектлар шу тўпламнинг элементлари дейилади. Тўпламнинг элементлари лотин ёки грек алифбосининг кичик ҳарфлари орқали белгиланади. Элементлари а,в,с,... бўлган А тўпламни А={а,в,с,...} кўринишда ёзилади. Таъриф. Элементлари сони чекли бўлган тўпламни чекли тўплам, элементларининг сони чексиз кўп бўлган тўпламни чексиз тўплам дейилади. Масалан, А={0}, B ={0,1}, C ={1,2,..., n }- тўпламлар чекли, N ={1,2,..., n ,...} тўплам чексиз тўплам бўлади. Баъзи тўпламларни ўз элементлари орқали ёзиш мумкин эмас. Бундай вақтда у тўпламлар ўз элементларининг характеристик хоссалари орқали берилади. Агар А тўпламнинг барча элементлари бирор Р хоссага эга бўлса, у ҳолда А тўпламни А={ x /Р( x )} кўринишда ёзилади. Масалан, х 2 +2х-3=0 тенгламанинг илдизлари тўплами А={ x / x 2 +2 x -3=0}, барча рационал сонлар тўплами эса Q ={, | q p r r  p ва q  0 ихтиёрий бутун сон } кўринишда ёзилади. Агар а элемент А тўпламга тегишли бўлса, у ҳолда уни а  А, агар а элемент А тўпламга тегишли бўлмаса, у ҳолда уни а  А ёки а  А кўринишларда белгиланади. Масалан, 1  N ,0  N бўлади.

$Таъриф. Агар А тўпламнинг ихтиёрий элементи B тўпламда мавжуд бўлса ва аксинча, В тўпламнинг ихтиёрий элементи А тўпламда мавжуд бўлса, у ҳолда А ва В тўпламларни тенг дейилади ва уни А=В кўринишда белгиланади. Масалан, А={ x \ x 2 +2 x -3=0} ва B ={1,-3} тўпламлар тенг, яъни А=В бўлади. Таъриф. Агар В тўпламнинг ихтиёрий элементи А тўпламда мавжуд бўлса, у ҳолда В тўплам А тўпламнинг қисм тўплами (тўплам ости) дейилади ва уни В A белгиланади.  белги сақланиш белгиси дейилади. Масалан, N ={1,2,..., n ,...}- барча натурал сонлар тўплами Z ={...,- n ,...,-2,- 1,0,1,2,..., n ,...}- барча бутун сонлар тўпламининг тўпламостиси бўлади. Таъриф. В тўпламнинг барча элементлари А тўпламда мавжуд бўлиб, А да яна В га тегишли бўлмаган элементлар ҳам мавжуд бўлса, у ҳолда В тўплам А тўпламнинг хос қисм тўплами (хос тўпламости) дейилади ва уни В  А орқали белгиланади. Масалан, N  Z бўлади. Таъриф. Битта ҳам элементга эга бўлмаган тўплам бўш тўплам дейилади ва уни  ёки {} кўринишда белгиланади. Масалан, х 2 +4=0 тенгламанинг ҳақиқий ечимлари тўплами бўш тўплам бўлади. Таъриф. А тўпламнинг ўзи ва  тўплам шу А тўпламнинг хосмас қисм тўплами дейилади.  тўплам ҳар қандай тўпламнинг тўпламостиси бўлади. Исталган n та элементли тўпламнинг барча қисм тўпламлари сони 2 n га тенг (Бу мулоҳазанинг исботи [1] да келтирилган). Тўпламлар устида бирлашма, кесишма, айирма амаллари мавжуд. Таъриф. А ва В тўпламларнинг бирлашмаси деб шу тўпламларнинг камида биттасига тегишли бўлган барча элементлардан тузилган тўпламга айтилади ва уни А  В кўринишда белгиланади.$

Таърифга кўра А В={ x / x  А ёки х  В}, бўлади. Тўпламларнинг бирлашмасини чекли сондаги А 1 ,А 2 ,...,А п тўпламлар учун киритиш мумкин, яъни А 1  А 2  ...  А п =  n i1 А i бўлиб, бу тўплам А i ( i = n 1, ) ларнинг камида биттасига тегишли элементлардан тузилади. Мисол. А={0,1,2}, B ={1,2,3} бўлса, у ҳолда А  В={0,1,2,3} бўлади. Тўпламларнинг бирлашмаси қуйдаги хоссаларга эга : 1 0 . А  В=В  А (коммутатив хосса) ; 2 0 . А  (В  С)=(А  В)  С(ассоциатив хосса); 3 0 . А  В=>А  В=В; 4 0 . А  А=А (идемпотентлик қонуни). Бу хоссалар тўпламлар тенглиги таърифидан фойдаланиб исботланади. (Бу хоссалардан айримларининг исботи [1,2] да келтирилган). Таъриф. А ва В тўпламларнинг кесишмаси деб шу тўпламларнинг барча умумий элементларидан тузилган тўпламга айтилади ва уни А  В кўринишда белгиланади. Таърифга кўра А  В={ x / x  A ва x  B } бўлади. Тўпламларнинг кесишмасини чекли сондаги А 1 ,А 2 ,...,А п тўпламлар учун киритиш мумкин, яъни А 1  А 2  ...  А п =  n i 1 А i бўлиб, бу тўплам А i ( i = n 1, ) ларнинг барчасига тегишли бўлган элементлардан тузилади. Мисол. А={0,1,2}, B ={1,2,3} бўлса,у ҳолда А  В={1,2} бўлади. Тўпламларнинг кесишмаси қуйдаги хоссаларга эга: 1 0 . А  В=В  А; 2 0 . А  (В  С)=(А  В)  С; 3 0 . А  В=>А  В=А ; 4 0 . А  А=А. Бу хоссаларнинг айримларининг исботи [1,2] да келтирилган. Тўпламларнинг бирлашмаси ва кесишмасидан қуйидаги хоссалар келиб чиқади:

$1 0 . А (В  С)=(А  В)  (А  С) (бирлашманинг кесишмага нисбатан таркатиш (дистрибутив) қонуни). 2 0 . А  (В  С)=(А  В)  (А  С) (кесишманинг бирлашмага нисбатан тарқатиш (дистрибутив) қонуни). 1- хоссанинг исботи [1] да келтирилган. 1,2- хоссалар исталган сондаги тўпламлар учун ҳам ўринли бўлади, яъни А  (  n i 1 В i )=  n i 1 (A  B i ), А  (  n i1 В i )=  n i1 (A  B i ) бўлади . Таъриф . А тўпламдан В тўпламнинг айирмаси деб А га тегишли , лекин В га тегишли бўлмаган барча элементлардан тузилган тўпламга айтилади ва уни А \ В кўринишда белгиланади . Мисол. А={0,1,2}, B ={1,2,3} бўлса у ҳолда А\В={0}, В\А={3} бўлади. Куйидаги де-Морган қонунлари ўринли: В А  = А  В , В А  = А  В. Инвалюция қонуни: А =А. Таъриф. А нинг В да ва В нинг А да бўлмаган элементларидан тузилган тўпламга А ва В тўпламларнинг симметрик айирмаси дейилади ва уни А  В кўринишда белгиланади. Мисол. А={0,1,2}, B ={1,2,3} бўлса, у ҳолда А  В={0,3} бўлади. Таъриф. В тўплам А нинг қисм тўплами бўлганда А\В тўплам В ни А гача тўлдиручи тўплам дейилади ва уни B ёки С А В орқали белгиланади. Таърифга кўра А\В = В бўлиб, В  В =А бўлади. Мисол. N  Z бўлгани учун Z \ N ={...,- n ,...,-2,-1,0}= N бўлиб, N  N = Z бўлади. Таъриф. Ҳар қандай тўпламнинг хос қисм тўплами бўлмаган тўпламга универсиал тўплам дейилади. Универсиал тўпламни U орқали белгилайлик. Куйидаги хоссалар ўринли: 1 0 . A  U = U ;$ 2 0 . A U = A ; 3 0 .  = U , U =  . Тўпламлар устида амалларни Эйлер-Вендиаграммалари орқали ҳам бажариш мумкин (Мустақил таълимда ўрганилади).

Тўплам. Тўпламости. Тўпламлар устида амаллар ва уларнинг хоссалари

11.09.2022

0

177 KB

Похожие