O‘yinlar nazariyasi - Алгебра - Рефераты

O‘yinlar nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133.5 KB

O‘yinlar nazariyasi Reja: 1. Matritsali o‘yinlar 2. Matritsali o‘yinni chiziqli dasturlash masalasiga keltirish

1. Matritsali o‘yinlar Ishlab chiqarish va iqtisodiyot sohasida ko‘plab amaliy masalalarni yechishda konflektli jarayonlar (situatsiya) kelib chiqadi. Konflektli jarayonlar o‘z ichiga juda ko‘plab omillarni oladi. Ko‘p hollarda jarayonni o‘rganish qulay bo‘lishi uchun asosiy omillarni hisobga olib, ikkinchi darajali omillarni hisobga olmay uning matematik modelini tuzamiz. Bunday konflekt jarayonning qisqartirilgan modeli o‘yin deyiladi. O‘yin aniq bir qoidaga binoan olib boriladi. O‘yin ma'nosi shundan iboratki har bir qatnashuvchi shunday bir yechimni qabul qiladiki, u o‘yin oxirida eng yaxshi natijaga erishsin. O‘yin natijasi (isxod) - bu bir necha funksiyalar qiymati bo‘lib, unga yutuq funksiyasi yoki to’lov funksiyasi deyiladi. Agar o‘yinchilar yutuq summasi nolga teng bo‘lsa, unda o‘yinga nolinchi summali o‘yin deyiladi. Har qanday juft o‘yinni matritsa ko‘rinishida ifodalash mumkin              mn m m n n a a a a a a a a a A ... ... ... ... ... ... ... 2 1 2 22 21 1 12 11 (7.1) Aytaylik, matritsaning qatorlari birinchi o‘yinchining mumkin bo‘lgan A 1 , A 2 , …, A m yurishlarini, ustunlari esa ikkinchi o‘yinchining mumkin bo‘lgan B 1 , B 2 , …, B m yurishlarini aniqlasin. A matritsaga to‘lov yoki yutuq matritsasi deyiladi. Matritsaning har bir a ij elementi birinchi o‘yinchi A i yurishni tanlab, ikkinchi o‘yinchi B j yurishni tanlagandagi birinchi o‘yinchining yutug‘ini (ikkinchi o‘yinchining yutqazuvini) anglatadi. O‘yinning maqsadi birinchi o‘yinchini maksimal yutuqqa va ikkinchi o‘yinchini minimal yutqazishga erishishni ta'minlash uchun eng ma'qul strategiyani tanlashdan iborat. Agar birinchi o‘yinchi biror A i strategiyani tanlasi, u hech bo‘lmaganda ij j i a min  yutuqqa erishadi. Buni hisobga olib, bu o‘yinchi o‘zining eng kam yutuqlarini maksimallashtiruvchi, ya'ni ij j i a min max  tenglikni ta'minlovchi

yurishni tanlaydi. Bu yerda  kattalik o‘yinning quyi bahosi va unga mos strategiya maxsmin deyiladi. Ikkinchi o‘yinchi, o‘z navbatida, o‘zining eng katta mumkin bo‘lgan yutqazuvlarini minimallashtiruvchi, ya'ni ij i j a max min  tenglikni ta'minlovchi yurishni tanlaydi. Bu yerda  kattalik o‘yinning yuqori bahosi va unga mos strategiya minimax deyiladi. Agar  =  bo‘lsa, ya'ni ij j i ij i j a a V min max max min   tenglik bajarilsa, u holda V o‘yinning bahosi deyiladi. Bu shartni qanoatlantiruvchi A matrsaning a ij elementiga o‘yinning egar nuqtasi deyiladi. Demak, matritsali o‘yin egar nuqtaga ega bo‘lsa, uning yechimi maxsmin va minimax usullari bilan topiladi. 1 misol. Berilgan matritsali o‘yin uchun quyi va yuqori baholarni hamda o‘yinning optimal bahosini toping.         6 7 5 1 4 2 2 1 3 A Matritsa qatoridagi eng kichik elementlar quyidagilardan iborat: 5 )6,7,5( min 1 )1 ,4,2( min 1 )2,1,3( min      j j j Demak, o‘yinning quyi bahosi 5 )5,1 ,1( max ) min( max     i ij j i a  (7.2) bo‘ladi. Endi har bir ustundagi eng katta elementni topamiz. 6 )6,1 ,2( min 7 )5,4,1( max 5 )5,2,3( max     i i i U holda, o‘yinning yuqori bahosi quyidagiga teng bo‘ladi. 5 )6 ,7,5( ) max( min     j ij i j mix a  (7.3)

Bu o‘yinning quyi va yuqori baholari o‘zaro teng bo‘lgani uchun o‘yinning optimal bahosi V= =  =5 bo‘ladi. Bu bahoni ta'minlovchi a 31 element o‘yinning egar nuqtasi va A 3 va B 1 strategiyalar optimal strategiya bo‘ladi. Agar yutuqlar matritsasi egar nuqtaga ega bo‘lmasa, u holda maksmin va minimax usullar bilan o‘yinning yechimini topib bo‘lmaydi. Bu holda o‘yinning yechimini topishda aralash strategiyalar usulidan foydalaniladi. Birinchi o‘yinchining aralash strategiyasi deb, komponentalari quyidagi     m i i i m i x x 1 ,1 ,0 ,1 (7.4) shartlarni qanoatlantiruvchi X=(x 1 , x 2 , … , x m ) vektoriga aytiladi. Bunda har bir x i birinchi o‘yinchining A i yurishini tanlash ehtimolini bildiradi. Ikkinchi o‘yinchining aralash strategiyasi deb, komponentalari quyidagi     n j j i n j y y 1 ,1 ,0 ,1 (7.5) shartlarni qanoatlantiruvchi Y=(y 1 , y 2 , … , y n ) vektoriga aytiladi. Bunda har bir y j ikkinchi o‘yinchining B j yurishini tanlash ehtimolini bildiradi. Aralash strategiyalar usulida birinchi o‘yinchi A i yurishini tanlab, ikkinchi o‘yinchi B j yurishini tanlagandagi birinchi o‘yinchining yutug`i sifatida uning yutishining matematik kutilishi olinadi, ya'ni u quyidagiga teng bo‘ladi     m i n j j i ij y x a y x V 1 ) , ( (7.6) V(x,y) funksiya to‘lov yoki yutuq funksiyasi deyiladi. Agar birinchi o‘yinchi o‘zining ) ...,, , ( * *2 *1 * mx x x X  optimal strategiyasini qo‘llasa, u holda ikkinchi o‘yinchi qanday strategiyani tanlashdan qat'iy nazar, uning yutug`i o‘yinning V bahosidan kam bo‘lmaydi, ya'ni    m i i ij n j V x a 1 * ,1 , . (7.7) Xuddi shuningdek, agar ikkinchi o‘yinchi o‘zining ) ...,, , ( * *2 *1 * my y y Y  optimal strategiyasini qo‘llasa, u holda birinchi o‘yinchi qanday strategiyani tanlashidan qat'iy nazar, uning yutqazuvi o‘yinning V bahosidan oshmaydi, ya'ni

   n j j ij m i V y a 1 * ,1 , . (7.8) 2. Matritsali o‘yinni chiziqli dasturlash masalasiga keltirish Matritsali o‘yinni chiziqli dasturlash masalasiga keltirish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Eng avval o‘ynovchinig optimal aralash strategiyasi va o‘yining bahosini topamiz. Uning uchun (7.7) tengsizliklar tizimini va (7.4) shartlarini umumlashtirib, quydagi ko‘rinishda yozamiz:              V x a x a x a V x a x a x a V x a x a x a m mn n n m m m m ... ...... .......... .......... .......... .......... ...... 2 2 1 1 2 2 22 1 12 1 2 21 1 11 (7.9) 1 ... 2 1     mx x x (7.10) ) ,1 ( 0 1 m i x   (7.11 O‘yining bahosi ni musabat deb hisoblab, ( V 0 ) (7.9) tizimning hamma tengsizliklarini ga bo‘lib quydagi tizim hosil qilamiz:              1 ... .. .......... .......... .......... .......... 1 ... 1 ... 2 2 1 1 2 2 21 1 12 1 2 21 1 11 m mn n n m m m m t a t a t a t a t a t a t a t a t a (7.12) V t t t m 1 ... 2 1     (7.13) bu yerda V x t 1 1 (7.14) Birinchi o‘ynovchi o‘z yutig`ini, ya'ni o‘yinning bahosini maksimum qilishga harakat qiladi. Demak, birinchi o‘ynovchi uchun V t t t m 1 ... 2 1     eng kichik (minimum) qiymat qabul qilish kerak. Ushbu talablarda (7.12) - (7.14) tizim quyidagi chiziqli dasturlash masalasiga aylanadi:              1 ... .. .......... .......... .......... .......... 1 ... 1 ... 2 2 1 1 2 2 21 1 12 1 2 21 1 11 m mn n n m m m m t a t a t a t a t a t a t a t a t a (7.15)

0 ,...,0 ,0 2 1    mt t t (7.16) min ... 2 1      mt t t Z (7.17) Xuddi shunday yo‘l bilan ikkinchi o‘ynovchining optimal aralash strate- giyasi va o‘yinning bahosini topish uchun quyidagi chiziqli dasturlash masalasini yechish kerak.              V y a y a y a V y a y a y a V y a y a y a n mn m m n n n n ... ...... .......... .......... .......... .......... ...... 2 2 1 1 2 2 22 1 21 1 2 12 1 11 (7.18) 0 ,...,0 ,0 2 1    ny y y (7.19) max ... 1 21       n y y y V F (7.20) (7.15)-(7.17) va (7.18-7.20) masalalar o‘zaro ikkilangan chiziqli dasturlash masalalaridan iborat bo‘ladi. Ulardan ixtiyoriy birini yechib, ikkalasining yechimini osonlikcha topish mumkin. 2 misol        4 3 6 5 5 3 2 3 5 A matritsali o‘yinni aralash strategiyalardagi yechimini toping. Echish. Birinchi o‘ynovchi uchun o‘yinni chiziqli dasturlash masalasiga aylantiramiz. Buning uchun eng avval quyidagi tizimni hosil qilamiz.           V x x x V x x x V x x x 3 2 1 3 2 1 3 2 1 4 5 2 3 5 3 6 3 5 (7.21) 1 3 2 1    x x x (7.22) 0 ,0 ,0 3 2 1    x x x (7.23) ( 7. 21) tizimdagi har bir tengsizlikning ikki tomonini ( 0 V ) ga bo‘lib va V x t 1 1 belgilash kiritib quydagi tizimni hosil qilamiz:           1 4 5 2 1 3 5 3 1 6 3 5 3 2 1 3 2 1 3 2 1 t t t t t t t t t (7.24)

V t t t 1 3 2 1    (7.25) 0 ,0 ,0 3 2 1    t t t (7.26) Bu tizimni quyidagi chiziqli dasturlash masalasi ko‘rinishida yozish mumkin:           1 4 3 6 1 5 5 3 1 2 3 5 3 2 1 3 2 1 3 2 1 u u u u u u u u u (7.30) 0 ,0 ,0 3 2 1    u u u (7.31) max 1 3 2 1      u u u V F (7.32) Ikkinchi o‘yinchi uchun berilgan matritsali o‘yin quydagi chiziqli dasturlash masalasiga aylanadi.           1 4 3 6 1 5 5 3 1 2 3 5 3 2 1 3 2 1 3 2 1 u u u u u u u u u (7.30) 0 ,0 ,0 3 2 1    u u u (7.31) max 1 3 2 1      u u u V F (7.32) (7.27)-(7.29) va (7.30)-(7.32) masalalar o‘zaro ikkilangan masalalaridir. Shuning uchun ulardan ixtiyoriy birini yechib, ikkinchisining yechimini osonlikcha topish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Акулич И.Л. Математическое программирование в примерах и задачах. - М.: Высшая школа, 1996. 2.Badalov F.B. Optimallash nazariyasi va mat е matik dasturlash. “ O ‘ q ituvchi”, T. 1989 y. 3.Кузнецов А.В., Новикова Г.И., Холод Н.И. Сборник задач по математическому программированию. Минск, Вышэйшая школа, 1985. 4.Курицкий Б.Я. Поиск оптимальных решений средствами Excel . “Санкт- Перербург”, 1997г. 5.Safaеva K., Bеknazarova N. Opеratsiyalarni tеkshirishning matеmatik usullari. “O‘qituvchi”, 1984y. 1 qism. 6.Лесин В.В., Лисовец Ю.П. Основы методов оптимизации. М. Изд. МАИ 1998. 7.Хазанова Л.Э. Математическое моделирование в эканомике. М. БЕК, 1998.

Похожие

Qoldiqlar nazariyasi

Limitlar nazariyasi

Graflar nazariyasi

Xatoliklar nazariyasi

Qoldiqlar nazariyasi 2