Ночизикли ( чизикли булмаган ) дастурлаш - Алгебра - Рефераты

Ночизикли ( чизикли булмаган ) дастурлаш

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

396 KB

Ночизикли ( чизикли булмаган ) дастурлаш Режа: 1. Ночизиқли (чизиқли бўлмаган) дастурлаш масаласининг қўйилиши. 2. Лагранжнинг кўпайтувчилар усули. 3. Шартли экстремум масаласини ечишнинг сонли усуллари. 4. Иқтисодиётга оид масалаларни чизиқли бўлмаган дастурлаш усуллари ёрдамида ечиш.

1. Маълумки, ҳозиргача қаралган мавзуларда мақсадли функция ва чеклаш шартлари чизиқли (биринчи даражали) бўлган ҳолларни қарадик. Лекин, ҳамма моделлар ҳам чизиқли бўлавермайди, яъни реал амалий масалаларда чизиқли бўлмаган бођланишларга дуч келамиз. Бошқача айтганда, чизиқли бўлмаган дастурлаш (программалаш) назариясини яратишга тўђри келди. Ќозирги даврда чизиқли бўлмаган дастурлаш ўзининг ривожланиш ҳолатида десак бўлади. Математик дастурлаш масалаларида мақсадли функция ва чеклаш шартлари системаси (ёки улардан бири) чизиқли бўлмаса, бундай масал а ларга чизиқли бўлмаган дастурлаш (ЧБД) масалалари дейилади. Бу масала умумий ҳолда қуйидагича қўйилади:       m k k i b x x x g k i b x x x g i n i i n i ,...,2 ,1 , ) ,..., , ( , ,...,2,1 , ) ,..., , ( 2 1 2 1 (1) чеклаш шартлари системасини қаноатлантирувчи шундай ) ...,, , ( 2 1 nx x x X  векторни топиш керакки ) ...,, , ( 2 1 nx x x f Z  (2) мақсадли функция экстремум қийматга эришадиган бўлсин, бунда ) ...,, , ( 2 1 n i x x x g ва ) ...,, , ( 2 1 nx x x f функциялар берилган деб олинади. Одатда nx x x ...,, , 2 1 ў згарувчиларга манфий эмас деган шарт ҳам қўйилади. Бундан ташкари ечим бутун сонли бўлсин деган шарт ҳам қўйилиши мумкин. Масаланинг бундай қўйилишига одатда шартли экстремум деб юритилади. Маълумки мақсадли функция ва чеклаш шартлари чизиқли бўлса, ЧБД масаласидан ЧД масаласи келиб чиқади. Масаланинг қўйилишидан кўринадики, ЧБД масалалари синфи ЧД масаласига нисбатан жуда кенг соҳадир.

ЧБД да ҳали универсал (ЧД даги симплекс усулига ўхшаш) усуллар ишлаб чиқилмаган. Мавжуд усулллар, бирор турдаги масалаларни ечишга мосланган бўлса ҳам уларнинг татбиқларининг аҳамият и кундан-кунга ошиб бормоқда. ЧБД да асосий натижалар чеклаш шартлари с и стемаси чизиқли, мақсадли функция чизиқли бўлмаган ҳолларда олинган дейиш мумкин. ЧД даги каби ЧБД масалаларини ҳам икки ўзгарувчи учун график усулда ечиш мумкин. 1-мисол. Ушбу       0 , 0 , 12 4 3 , 5, 0 2 1 2 1 2 1 x x x x x x чеклаш шартларини қаноатлантирувчи ) , ( 2 1x x X  векторнинг 2 2 2 1 )5 ( )3 (     x x Z функция минимум ва максимумга эга бўладиган қийматини топинг. Ечиш. Чеклаш шартлари чизиқли бўлганлиги учун, худди ЧД дагидек Х 1 ОХ 2 координатлар текислигида АВСЕ (1-чизма) мумкин бўлган ечимлар кўпбурчагини ҳосил қиламиз. )0 (   k k Z десак маркази М(3,5) нуқтада радиуси k тенг бўлган k x x     2 2 2 1 )5 ( )3 ( айланани ҳосил қиламиз. Маълумки, айланма радиусининг ортиши (камайиши) билан Z мақсадли функция қиймати ҳам ортади (камаяди). Маркази М нуқтада бўлган ҳар хил радиусли айланалар ўтказиш билан ечимлар кўпбурчаги билан биринчи умумий нуқта Д нуқта бўлади ва 25 289 ) (  Д Z бўлиб,     25 57, 25 24 Д нуқтада функция минимум қийматга эришади. Айланалардан радиуси ўсиб бориши ва ечимлар кўпбурчаги билан охирги умумийлик А нуқтада бўлади. Демак, энг катта

радиусли айлана А нуқтадан ўтиб, бу нуқтада Z мақсадли функция максимум Z ( A )=31,25 қийматга эга бўлади. 1 2 3 4 А В Х 2 Х 1 1 2 3 4 5 Д М Е С 1-чизма 2. 1) Чеклашлари тенглик тарзида бўлган масалаларни Лагранжнинг кўпайтувчилар усули ёрдамида ечиш. ЧБД ушбу масаласи берилган бўлсин: ) ...,, , ( 2 1 nx x x f Z  (1) функциянинг m i x x x g n i ...,,2,1 ,0 ) ...,, , ( 2 1   (2) тенгламалар системасини қаноатлантирувчи максимум қиймати топилсин. ) ...,, , ( 2 1 nx x x f ва ) ...,,2,1 ( ), ...,, , ( 2 1 m i x x x g n i  функциялар биринчи тартибли хусусий ҳосилалари билан биргаликда узлуксиз бўлсин. Бу масалани ечиш учун қуйидаги функцияни тузамиз:

   m i n i i n m n x x x g x x x f x x x F 1 2 1 2 1 2 1 2 1 ) ...,, , ( ) ...,, , ( ) ...,, , , ...,, , (    , (3) ҳамда ) ...,,2,1 ( n j x F j    , ) ...,,2,1 ( m i F i     хусусий ҳосилаларни топиб, уларни нолга тенглаштирамиз, натижада ушбу тенгламалар системасига эга бўламиз                m i x x x g F n j xg xf xF n i i m i ji i j j ...,,2,1 ,0 ) , , ( ...,,2,1 ,0 2 1 1   (4) (3) - функцияга Лагранж функцияси , i сонларга Лагранж кўпайтувчилари дейилади. ) ...,, , ( 2 1 nx x x f функция бирор ) ...,, , ( )0( )0(2 )0(1 )0( nx x x X  нуқтада экстремумга эга бўлса, шундай ) ...,, , ( )0( )0(2 )0(1 )0( n     вектор топиладики , ...,, , ( )0( )0(2 )0(1 nx x x ) ...,, , )0( )0(2 )0(1 m   нуқта (4) тенгламалар системасининг ечими бўлади. Демак, (4) тенгламалар системаси учун шундай нуқталар тўпламини топамизки , бу нуқталарда Z функция экстремум қийматларга эга бўлиши мумкин. Бунда глобал минимум ёки максимумни топиш қоидаси номаълум бўлади. Лекин, тенгламалар системасининг ечими топилган бўлса, глобал максимум (минимум)ни топиш учун бу нуқталардаги функция қийматларини топиб уларни солиштириш билан натижага эга бўлиш мумкин. ) ...,, , ( 2 1 nx x x f Z  ва ) ...,,2,1 ( ), ...,, , ( 2 1 m i x x x g n i  функциялар иккинчи тартибли хусусий ҳосилаларга эга ва улар узлуксиз бўлса, (4) система ечими бўлган нуқталарда локал экстремумга эга бўлишининг етарли шартини кўрсатиш мумкин. Лекин, бундай шартни келтириб чиқаришнинг амалий аҳамияти катта эмас.

2-мисол. Лагранж к ў пайтмалар усулидан фойдаланиб,2 1 x x Z   функциянинг 4 2 2 1  x x тенгламани қаноатлантирувчи максимум қийматини топинг. Ечиш. Лагранж функциясини топамиз )4 2( ) , , ( 2 1 2 1 2 1      x x x x x x F   Бу функциядан 2 1,x x ва  лар бўйича хусусий ҳосилаларни топиб, уларни нолга тенглаштириб, ушбу тенгламалар системасини ҳосил қиламиз:         . 0 4 2 , 0 , 0 2 2 1 12 x x xx   Бу тенгламалар системасининг ечими 2 ,1 ,1 2 1    x x  2 2 1 max    Z бўлади. Лагранж усулини, назарий томондан айрим чеклашлар тенгсизлик кўринишида ва ечимлар манфиймас шартларида ҳам қўллаш мумкин. Бунда, ёрдамчи ўзгарувчилар киритиш билан тенгсизликлар тенгламаларга айлантирилади ҳамда ёрдамчи ўзгарувчиларга манфиймас лик шарти қўйилади. Z функция ечимлар соҳасининг ички нуқталарида ҳам чегаравий нуқталарида ҳам экстремал қийматларга эга бўлиши мумкин. Биринчи босқичда (4) системанинг манфий бўлмаган ечимлари топилади ва ечимларда Z функциянинг қийматлари ҳисобланади. Манфиймас октантнинг чегаравий нуқталарида текшириш учун, ўзгарувчиларни кетма-кет биттадан 0 га тенг бўлган ҳолни қараймиз. Кейин, худди шу масалани ( n -1 ) ўзгарувчи учун ечамиз. Бу масалалар учун (4) системани ҳосил қиламиз ва унинг ечимларини топиб, Z функциянинг бу ечимлар учун қийматларини ҳисоблаймиз. Шундай n та масалани 0 га тенг деб масалани n -2 ўзгарувчи учун ечамиз (Бундай масалалар сони )!2 (!2 ! 2   n n Сn бўлади). Охирги босқичда

n - m ўзгарувчини 0 га тенглаб колган m ўзгарувчини аниқлаймиз. Бу ечимлар учун Z функция қийматини ҳисоблаймиз. Z функциянинг ҳисобланган ҳамма қийматларини солиштириб глобал экстремумни топамиз. Кўп ўзгарувчили функциялар учун бу ҳисоблашлар анча мураккабликка олиб келади. 3. Шартли экстремум масаласини ечишнинг сонли усуллари. Ушбу  m i b x g x g i n j j ij i ,1 , , , , ) ( ) ( 1      , (1) n j xj ,1 ,0   , (2)     n j j jx f x f Z 1 (min) max ) ( ) ( (3) масалани тақрибий ечиш усулларини қараймиз. (1)-(3) масаланинг барча m i x gi ,1 ), (  чегаравий функциялари ва ) (x f мақсад функция сепарабел кўринишда, яъни n та функцияларнинг йиђиндиси сифатида ифодаланган деб оламиз. Бу масаланинг тақрибий ечиш усуллари унинг синиқ чизиқли аппроксимациясини ҳосил қилиб, сўнгра ҳосил бўлган тақрибий масалага симплекс усулни қўллаб ечишга асосланган. Маълумки, бундай йўл билан тақрибий масаланинг ва шу жумладан, берилган (1)-(3) масаланинг тақрибий локал оптимумини топиш мумкин. Факат айрим ҳоллардагина яъни, агар ) ( j ij x g ва ) (j jx f функциялар бирор Д тўпламда аниқланган қавари қ ёки боти қ функциялар бўлгандагина тақрибий масаланинг глобал оптимумни топиш мумкин ва шу асосда берилган (1)-(3) масаланинг глобал оптимумига яқин ечимни ҳосил қилиш мумкин.

Фараз қилайлик, [ 0, a ] оралиқда аниқланган ихтиёрий бир аргументли узлуксиз h ( x ) функция берилган бўлсин (2- чизма) h(x) h(x) Х O Х1 Х 2 Х k Х k+1 a 2-чизма a x 0 интервалда 1r та kx нуқталарни шундай қилиб оламизки, a x x x x r     ... ,0 2 1 0 ўринли бўлсин. Сўнгра, ҳар бир kx ва ) ( k k x h h  ни топамиз ҳамда ) , ( k k h x ва ) , ( 1 1   k k h x , )1 ...,,1,0 (   r k нуқталарни кесмалар билан туташтирамиз. Натижада синиқ чизиқли )~(x h аппроксимация (яқинлашиш) ҳосил бўлади. Бу функция h ( x ) функциянинг [ 0, a ] кесмадаги синиқ чизиқли аппроксимацияси бўлади. Аппроксимациянинг аниқлиги kx нуқталар зичлигини танлашга бођлиқ. Бу нуқталар қанча зич жойлашган бўлса, )~(x h функция h ( x ) функцияни шунча аниқроқ аппроксимация қилади. Энди ҳосил бўлган )~(x h функциянинг аналитик ифодасини аниқлаймиз. Агар ] , [ 1  k k х x х бўлса, h ( x ) функция

қуйидаги кўринишдаги )~(x h функция орқали аппроксимация қилинади: ) ( )~( 1 1 k k k k k k x x x x h h h x h        . (4) Бундан ташқари х нуқта kx ва 1kx нуқталарни туташтирувчи кесмада ётганлиги сабабли уни шу нуқталарнинг қавариқ комбинацияси орқали ифодалаш мумкин, яъни: 1 0 , ) 1( 1          k k x x x (5) Бундан ) ( 1 k k k x x x x      (6) ва ) ( )~( 1 k k k h h h x h      (7) ифодага эга бўламиз. (7) да k k         1,1 деб қабул қилсак, k k k k h h x h       1 1 )~( ифода ҳосил бўлади. Шундай қилиб, айтиш мумкинки, ихтиёрий тайинланган ] , [ 1  k k х x х нуқта учун k ва 1k ларнинг бирдан-бир қиймати мавжуд бўлиб, улар учун қуйидаги муносабатлар ўринли бўлади:               . 0 , ,1 ) ~( 1 1 1 1 1 1 k k k k k k k k k k k k h h x h х х х         (8) Бирдан ортиқ бўлмаган k ёки иккита қўшни k ва 1k лар 0 дан фарқли бўлсин деб қабул қилсак, ихтиёрий ] ,0[ а х нуқтани қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин:         r k k k r k k k r k x х 0 0 ,0 ,0 ,1 ,    (9) Бу ҳолда синиқ чизиқли )~(x h функциянинг аналитик ифодаси қуйидагича бўлади:   r k k kh x h 0 )~(  , (10)

бу ерда ] ,0[ а х ва         r k k k r k k k r k x х 0 0 ,0 ,0 ,1 ,    . Энди (1)-(3) масаланинг синиқ чизиқли аппроксимациясини ҳосил қилиш учун масаладаги jх ноъмалумларнинг ҳар бири ] ,0[ jа интервалга тегишли бўлган қийматларини қабул қилади деб фараз қиламиз. ] ,0[ jа оралиқни rj j j х х х ,..., , 1 0 нуқталар ёрдамида jr та кесмаларга ажратамизки, улар учун j rj j j j a x x x x      ... ,0 2 1 0 муносабат ўринли бўлсин. ) ( j jx f ва ) ( j ij x g функцияларнинг бу нуқталардаги қийматини топамиз: ) ( ) ( 0 kj j r k kj kj j j x f f x f j     , (11) )(,)( 0 kjijr k ikjikjkjjij xgggxg j     , (12)   jr k kj kj j x x 0  , (13) n j r k r k j kj kj ,1 , ,0 ,0 ,1 0        . (14) (11)-(14) муносабатларга асосан берилган масалани қуйидаги тақрибий масала билан алмаштирилади:              n j r k i ikj kj n j j ij j m i b g x g 1 0 1 ,1 , , , ) ( ~  (15) n j r k r k j kj kj ,1 , ,0 ,0 ,1 0        (16)

(min) max ) ( ) (~ ~ 1 1 0           n j n j r k kj kj j j j f x f X f Z . (17) Бу масалада kj ларнинг шундай қийматларини топиш керакки, улар (15)-(16) шартларни қаноатлантириб, (17) мақсадли функция максимум (минимум) қийматга эга бўлсин. Масаланинг тақрибий ечимини топишда симплекс усулни қўллаш мумкин. (15)-(17) масалани симплекс усул билан ечиш жараёнида оптималлик мезони (критерияси) n j r k C A B C j kj kj б kj ,1 , ,0 ,0 1        (18) билан текшириб борилади, бу ерда kjA (15)-(17) масалаларнинг чегаравий шартларини ифодаловчи вектор, В базис матрица ва kj kj f C  . (15)-(17) масаланинг таянч режаси (18) шартни қаноатлантирмаса, бу план масаланинг оптимал ечими бўлади. 4. Иқтисодиётга оид масалаларни чизиқли бўлмаган дастурлаш усуллари билан ечиш. Масала. Бир хилдаги маҳсулот n K K K ,..., , 2 1 корхоналарда ишлаб чиқарилиши мумкин бўлсин. j - корхонанинг оладиган фойдаси j j j j j j x x k a x f ) ( ) (   (1) чизиқли бўлмаган функция билан ифодалансин, бунда jx - ишлаб чиқарилган маҳсулот бирликлардаги миқдори, 0 ,0   j j k a ўзгармас коэффициентлар. j K - корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати j M ҳам маълум бўлсин.

N - миқдор бирлигидаги маҳсулотга бўлган буюртмани корхоналар ўртасида шундай тақсимлаш керакки, маҳсулот ишлаб чиқаришдан энг катта фойда олинадиган бўлсин. Ечиш. Масаланинг математик модели қуйидагича бўлади:   n j j j j j x x k a x f 1 ) ( ) ( (2) мақсадли функциянинг   n j j N x 1 , (3) j j M x  0 (4) чеклаш шартларини қаноатлантирувчи максимум қийматини топинг. Масалани хусусийлаштирамиз. 1000 ,5   N n бўлсин. j j k a , ва j M пара-метрларнинг қиймати ушбу жадвалда берилган: Параметрл ар Корхоналар К 1 К 2 К 3 К 4 К 5 а j 20 18 22 19 21 k j 0,020 0,015 0,022 0,018 0,016 M j 250 260 240 270 200 (2) функция ҳар бир қўшилувчисидан jx бўйича олинган ҳосила   0 2 ) (    j j j j j k x x k a бўлиб, унинг ботиқ функция эканлиги келиб чиқади. Биринчи босқичда (2), (3) масаланинг ечимини топамиз: Бу масала учун Лагранж функцияси

              n j j n j j j j j x N x x k a x F 1 1 ) ( ) , (  бўлиб, хусусий ҳосилаларни топиб, уларни 0 га тенглаштириб, ушбуни ҳосил қиламиз:      N x x k anj j j j j 1 , 2  хусусий ҳолда          N x x x x x j x k a j j j 5 4 3 2 1 )5,4,3,2,1 (, 2  (5) (5) системадан )5,4,3,2,1 (, 2    j k a x j j j  (6) jx ларни (5) системанинг 2-тенгламасига қўйсак, N k k a j j j j j 2 1 5 1 5 1        ҳосил бўлади . Охирги тенгликдан Лагранж кўпайтувчисини топсак :       5 1 5 1 1 2 j j j j j k N k a  (7) бўлади .  нинг топилган қийматини (6) тенгликка қўйиб , jx ларнинг қийматини топамиз . Сонли қийматларни (7) ва (6) формулаларга қўйиб , ҳисобласак , 734, 12  ; 6, 181 1 х ; 5, 175 2 х ; 6, 210 3 х ; 1, 174 4 х ; 3, 258 5 х бўлади . Бунда 3, 258 5 х 5 K корхона қувватидан ортиқ бўлди , чунки унинг қуввати 200 5 M эди . 200 5 х деймиз . Иккинчи босқичда (2) функция, лекин 4 , 800 4 3 2 1      n x x x x шартда, худди биринчи босқичдагидек, масалани ечиб, 198, 12  ; 195 1 х ; 4, 193 2 х ; 8, 222 3 х ; 8, 188 4 х ларни оламиз.

Олинган қийматлар (2)-(3) масала шартларини қаноатлантиради. Шундай қилиб, буюртмани корхоналар ўртасида оптимал тақсимлаш 195 1 х ; 193 2 х ; 223 3 х ; 189 4 х ; 200 5 х (1 гача яхлитлаб олинганда) бўлиб, максимал фойда, яъни 16375 ) ( max  x f бўлади. Адабиётлар 1. Абрамов Л.М., Капустин В.Ф. Математическое программирование. Теория выпуклого программирования. Изд-во: «СПбГУ», 2001 г., 264 стр. 2. Костевич Л.С. Математическое программирование. Изд-во: Новое знание, 2003 г., 214 с. 3. Сафаева к., Бекназарова Н. Операцияларни текширишнинг математик усуллари. 2-қисм, -Тошкент, 1990. 4. Соатов Ё.У. Олий математика. Ж.3. – Тошкент, узбекистон, 1996. 5. Насритдинов Г. Математическое программирование. Тексты лекций. –Ташкент, «Университет», 2002 г., 72 стр. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Чизикли дастурлаш

Чизикли буль дастурлаш моделлари

Чизикли боглик ва чизикли боглик булмаган векторлар системалари, хоссалари

Иккинчи тартибли биржинсли булмаган чизикли дифференциал тенгламалар

Амалий чизикли буль дастурлаш масаласини ечиш