Мулоҳазалар устида амаллар. Формулалар - Алгебра - Рефераты

Мулоҳазалар устида амаллар. Формулалар

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Мулоҳазалар устида амаллар. Формулалар Режа: 1. Мулоҳаза ҳакида тушунчалар. 2. Мулоҳазалар устида амаллар. 3. Мулоҳазалар алгебрасининг формулалари. 4. Тенг кучли формулалар.

Ҳар қандай математик назария у ёки бу математик жумланинг рост ёки ёлғонлигини ўрганади. Таъриф. Рост ёки ёлғонлиги бир қийматли аниқланган дарак гапга жумла (мулоҳаза) дейилади. Таърифга кўра «0<1»,»2 5=10»,»7 – жуфт сон»,»1 – туб сон» гаплар мулоҳаза бўлиб, улардан биринчиси ва иккинчиси рост, учинчиси ва тўртинчиси эса ёлғон мулоҳазалардир. Мулоҳазалар назариясининг бошланғич объектлари содда (оддий) мулоҳазалардан иборат. Содда мулоҳазалар лотин алифбосининг катта ҳарифлари А,В,С,... ёки кичик ҳарфлари а,в,с,...,р, q , r ,... орқали белгиланади. Мулоҳазаларнинг рост ёки ёлғонлиги уларнинг мазмунинга қараб аниқланади. Рост мулоҳазанинг қийматини 1, ёлғон мулоҳазанинг қийматини 0 орқали белгилайлик. Мулоҳаза бир вақитнинг ўзида ҳам рост,ҳам ёлғон бўла олмайди. Математикада ҳар бир теорема мулоҳаза ҳисобланади. Содда мулоҳазалардан боғловчи ёки боғловчи сўзлар орқали мураккаб мулоҳазалар ҳосил қилинади. «Эмас»,»ва»,»ёки»,»...келиб чиқади»,»зарур ва етарли» каби боғловчи сўзларга биттадан мантиқий амал мос келади. Мулоҳазалар устида бажариладиган инкор, конъюнкция, дизъюнкция,импликация, эквиваленция амаллари мавжуд. 1. Инкор амали. Таъриф. р мулоҳазанинг инкори деб р рост бўлганда ёлғон, р ёлғон бўлганда рост бўладиган янги мулоҳазага айтилади. Инкор амалига «эмас» боғловчиси мос келади. р мулоҳазанинг инкорини р ёки  р кўринишларда белгиланади. Масалан, Р:»5-жуфт сон» бўлса,у ҳолда  р: «5-жуфт сон эмас» бўлади.Бу ерда р мулоҳаза ёлғон бўлиб,  р мулоҳаза эса рост бўлади.

р мулоҳазанинг инкорининг инкори яна р мулоҳазанинг ўзи, яъни  (  р)=  р=р бўлади. Буни икки каррали инкор деб юритилади. Инкор амалига қуйидаги ростлик жадвали мос келади: р  р 1 0 0 1 2. Конъюнкция амали. Таъриф. р ва q мулоҳазаларнинг конъюнкцияси деб р ва q мулоҳазалар рост бўлганда рост, бошқа ҳолларда ёлғон бўлган янги мулоҳазага айтилади ва уни р q ёки р& q кўринишларда белгиланади. Конъюнкция амалига «ва» боғловчиси мос келади. Масалан, р: «5- туб сон», q : «5- тоқ сон», р  q : «5- туб ва тоқ сон». Конъюнкция амалига қуйидаги ростлик жадвали мос келади: Р q р  q 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 Мулоҳазаларнинг конъюнкцияси иккитадан ортиқ мулоҳазалар учун ҳам ўринли бўлади.р 1 ,р 2 ,...р п мулоҳазаларнинг конъюнкцияси n i1 р i белгилайлик. р 1 ,р 2 ,...р п ларнинг барчаси рост бўлса, у ҳолда n i1 р i рост, бошқа ҳолларда n i1 р i ёлғон бўлади. 3. Дизъюнкция амали. Таъриф. р ва q мулоҳазаларнинг дизъюнкцияси деб бу мулоҳазаларнинг камида биттаси рост бўлганда рост, бошқа ҳолда ёлғон бўлган янги мулоҳазага айтилади ва уни р  q орқали белгиланади. Дизъюнкция амалига «ёки» боғловчиси мос келади.

Масалан, р:»3<4» - рост, q : «3=4» - ёлғон, р q :»3  4» - рост. Дизъюнкция амалига қуйидаги ростлик жадвали мос келади: р q p  q 1 1 1 1 0 1 0 1 1 0 0 0 Муло ҳ азаларнинг дизъюнкцияси иккитадан орти қ муло ҳ азалар учун ҳ ам ў ринли б ў лади . р 1 , р 2 ,..., р п муло ҳ азаларнинг дизъюнкцияси i n 1i p  ор қ али белгилайлик . р 1 , р 2 ,..., р п ларнинг камида биттаси рост б ў лса , n 1 i р i рост , р 1 , р 2 ,..., р п ларнинг барчаси ёл ғ он б ў л c а i n 1i p  ёл ғ он б ў лади . 4. Импликация амали . Таъриф . р ва q муло ҳ азаларнинг импликацияси деб р рост , q ёл ғ он б ў лганда ёл ғ он , бош қ а ҳ олларда рост б ў лган янги муло ҳ азага айтилади ва уни р =>q к ў ринишда белгиланади . Импликация амалига «агар...,бўлса, у ҳолда,...бўлади» каби боғловчи сўзлар мос келади. Масалан, р: «5  5=25» -рост, q : «6  6=36» - рост, р=> q : « Агар 5  5=25 бўлса, у ҳолда 6  6=36 бўлади» - рост. р=> q импликация қуйидагича ўқилади: «р дан q келиб чиқади»,«р бўлиши учун q нинг бўлиши зарур», «р мулоҳаза q мулоҳаза учун етарли». Импликация амалига қуйидаги ростлик жадвали мос келади: p q p=>q 1 1 1 1 0 0 0 1 1

0 0 1 5. Эквиваленция амали . Таъриф . р ва q муло ҳ азаларнинг эквиваленцияси деб р ва q ларнинг бир ҳ ил қ ийматларида рост , турли қ ийматларида ёл ғ он б ў лган янги муло ҳ азага айтилади ва уни р  q к ў ринишда белгиланади . Эквиваленция амалига « Агар ... б ў лса , шу ҳ олда ва фа қ ат шу ҳ олда ... б ў лади », «... бажарилиши учун ... бажарилиши зарур ва етарли » каби бо ғ ловчи с ў злар мос келади . Масалан, р: «Берилган натурал сон 3 га бўлинади», q : «Берилган соннинг рақамлар йиғиндиси 3 га бўлинади». p  q :»Берилган соннинг 3 га бўлиниши учун унинг рақамлари йиғиндисининг 3 га бўлиниши зарур ва етарли». Эквиваленция амалига қуйидаги ростлик жадвали мос келади: p q p  q 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1 Ҳар бир қаралаётган мулоҳазага ростлик жадвалидан битта устун мос келади. Бу устунни қийматлар устуни деб юритамиз. Таъриф. Кийматлари устуни бир ҳил бўлган мулоҳазалар ўзаро тенг кучли мулоҳазалар дейилади. р ва q мулоҳазаларнинг тенг кучлилиги р q кўринишда белгиланади. Масалан, р=> q ва  q =>  р мулоҳазаларнинг тенг кучлилигини қуйдаги ростлик жадвали орқали кўрсатайлик: p q  p  q p=>q  q=>  p 1 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 р =>q ва  q=>  р муло ҳ азаларнинг қ ийматлари устуни бир хил б ў лгани учун р =>q   q=>  р б ў лади .

Мулоҳазалар ва улар устида бажариладиган мантиқий амаллар биргаликда мулоҳазалар алгебраси деб юритилади . Тариф. 1. р, q , r ,... лар мулоҳазалар алгебрасининг формулаларидир. 2. Агар р ва q лар мулоҳазалар алгебрасининг формулалари бўлса, у ҳолда  р, р q ,р  q ,р=> q ,р  q лар ҳам формула бўлади. 3.Мулоҳазалар алгебрасидаги формулалар факат 1) ва 2) формулалар ёрдамида тузилади.Кўп ҳолларда 2) ёрдамида аниқланган формулалар мураккаб формулалар деб юритилади. Мураккаб формулага аргументлари рост ёки ёлғон қийматни қабул қилувчи функция деб қараш мумкин. Таъриф. х i ( i = n,1 ) аргументларнинг ҳар бир қабул қилиши мумкин бўлган барча 1,0 қийматлар тизимида А(х 1 ,х 2,..., х п ) формулани ифодаловчи мантиқий фунқция рост (ёлғон) қийматга эришса,у ҳолда бу формула айнан рост (ёлғон) формула дейилади. Агар А(х 1 ,х 2 ,...,х п ) формулада n та элементар мулоҳаза бўлса, у ҳолда бу формуланинг ростлик жадвали 2 п та сатр (йўл) дан иборат бўлади. Таъриф. Таркибидаги х i ( i = n,1 ) ўзгарувчиларнинг мумкин бўлган барча қийматлари тизимида А(х 1 ,х 2 ,...,х п ) ва В(х 1 ,х 2 ,...,х п ) формулаларнинг қийматлари устуни бир хил бўлса, у ҳолда бу формулалар ўзаро тенг кучли формулалар дейилади ва уни А(х 1 ,х 2 ,...х п )  В(х 1 ,х 2 ,...х п ) кўринишда белгиланади. Мулоҳазалар алгебрасида муҳим роль ўйнайдиган тенг кучли формулалардан бир қанчаси [1,2] да келтирилган.

Адабиёт 1. Назаров Р.Н.,Тошпґлатов Б.Т.,Дґсумбетов А.Д.,Алгебра ва сонлар назарияси.1.кисм. Т.:Уқитувчи. 1993 й.(35-39 бетлар). 2. Куликов Л. Я. Алгебра и теория чисел. М.:Высш.шк.1979 г.(стр. 5-14). 3. Алгебра ва сонлар назарияси (Маърузалар матни) 1-қисм Б.Т.Тошпўлатов 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Графлар устида амаллар

Матрицалар ва улар устида амаллар

Тупламлар ва улар устида амаллар

Ходисалар устида амаллар. Шартли эхтимоллик

Матрицалар ва улар устида амаллар 2