Matritsalar va ular ustida amallarning xossalarini isbotlash - Алгебра - Рефераты

Matritsalar va ular ustida amallarning xossalarini isbotlash

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

63.8701171875 KB

Matrit s alar va ular ustida amallar ning xossalarini isbotlash Reja: 1.Matritsalar. 2.Matritsalar ustida amallar. 3. Matritsalarning iqtisodiy tadbiqlari.

Matritsalar Matritsa bir qator matematik va iqtisodiy masalalarni yechishda juda ko’p qo’llaniladigan tushuncha bo’lib, uning yordamida bu masalalar va ularning yechimlarini sodda hamda ixcham ko’rinishda ifodalanadi. Matritsa ta’rifi: m ta satr va n ta ustundan iborat to’g’ri to’rtburchak shaklidagi m  n ta sondan tashkil topgan jadval m×n tartibli matritsa, uni tashkil etgan sonlar esa matritsaning elementlari d е b ataladi. Matritsalar A, B, C, kabi bosh harflar bilan, ularning i-satr va j-ustunida joylashgan elementlari esa odatda а іј , b іј , с іј kabi mos kichik harflar bilan belgilanadi. Masalan, А= 1 3 1 2 0 7 5 1    . . matritsa 2×3 tartibli, ya’ni 2 ta satr va 3 ta ustun ko’rinishidagi 2·3=6 ta sondan tashkil topgan. Uning 1-satr elementlari а 11 =1, а 12 = –3, а 13 =1.2 va 2-satr elementlari а 21 =0, а 22 =7.5, а 23 = –1 sonlardan iborat. Bu matritsaning 1-ustuni а 11 =1 va а 21 =0, 2-ustuni а 12 = –3 va а 22 = 7,5, 3-ustuni esa а 13 =1.2 va а 23 = –1 elementlardan tuzilgan. Agar biror A matritsaning tartibini ko’rsatishga ehtiyoj bo’lsa, u А m×n ko’rinishda yoziladi va umumiy holda Am×n= ( a11 a12 ⋯ a1n a21 a22 ⋯ a2n ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ am1 am2 ⋯ amn ) yoki qisqacha А m × n = ( а іј ) ko ’ rinishda ifodalanadi . А m х n matritsada m = n  1 bo ’ lsa , u kvadrat matritsa , m  n ( m  1, n  1) bo ’ lsa to ’ g ’ ri burchakli matritsa , m =1, n  1 holda satr matritsa va m  1, n =1 bo ’ lganda ustun matritsa deb ataladi . А n х n kvadrat matritsa qisqacha А n kabi belgilanadi va n-tartibli kvadrat matritsa deyiladi.

Masalan, xalq xo’jaligining n ta tarmoqlari orasidagi o’zaro mahsulot ayirboshlash А n =( а іј ) kvadrat matritsa yordamida ifodalanadi. Bunda а іј (i,j=1,2, … , n va i≠j) i-tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulotning j-tarmoq uchun mo’ljallangan miqdorini, а і i (i=1,2, … , n) esa i-tarmoqning o’zi ishlab chiqargan mahsulotga ehtiyojini bildiradi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, m=1 va n=1 bo’lganda А 1×1 matritsa bitta sonni ifodalaydi va shu sababli ma’lum bir ma’noda matritsa son tushunchasini umumlashtiradi. A va B matritsalar bir xil tartibli va ularning mos el е m е ntlari o’zaro t е ng bo’lsa, ya’ni а ij = b ij shart bajarilsa, ular t е ng matritsalar dir A va B matritsalarning tengligi A=B yoki ( а іј )= (b іј ) ko’rinishda belgilanadi. Masalan, ixtiyoriy a≠0 soni uchun A = ( а+ а а− а а:а а⋅а ), B = ( 2a 0 1 a 2 ) matritsalar o’zaro teng, ya’ni A = B bo’ladi. А ={ а іј } matritsada i=j bo’lgan а іі el е m е ntlar diagonal el е m е ntlar Masalan, yuqorida ko’rilgan А 2×3 matritsaning diagonal elementlari а 11 =1 va а 22 =7.5 bo’ladi. Diagonal matritsa diagonal el е m е ntlaridan boshqa barcha el е m е ntlari nolga t е ng bo’lgan ( а іј =0, і  j ) kvadrat matritsadir. Diagonal matritsaning diagonal elementlari nolga ham teng bo’lishi mumkin. Masalan, A2×2= A2= ( 2 0 0 − 1), , B3×3= B3= ( 15 0 0 0 0 0 0 0 − 3) diagonal matritsalar bo ’ ladi . Barcha diagonal el е m е ntlari а і i =1 bo ’ lgan n - tartibli diagonal matritsa n - tartibli birlik matritsa yoki qisqacha birlik matritsadir Odatda n-tartibli birlik matritsa E n yoki qisqacha E kabi belgilanadi. Masalan,

E2= ( 1 0 0 1) , E3= ( 1 0 0 0 1 0 0 0 1) mos ravishda ikkinchi va uchinchi tartibli birlik matritsalardir. Barcha el е m е ntlari nolga t е ng ( а і ј =0) bo’lgan ixtiyoriy m×n tartibli matritsa nol matritsa deyiladi. m×n tartibli nol matritsa О m×n yoki qisqacha О kabi belgilanadi. Masalan, O 2×3 = ( 0 0 0 0 0 0) , O 3×2 = ( 0 0 0 0 0 0) , O 3×3 = O 3 = ( 0 0 0 0 0 0 0 0 0) ko’rsatilgan tartibli nol matritsalar bo’ladi. Matritsalar ustida amallar. Endi matritsalar ustida algebraik amallar kiritib, matritsalar algebrasini hosil etamiz. Ixtiyoriy tartibli А m×n =( а ij ) matritsaning istalgan  songa ko’paytmasi d е b C m×n ={  а ij } kabi aniqlanadigan matritsaga aytiladi. Bunda A matritsaning  songa ko’paytmasi  A deb belgilanadi. Masalan, А= ( 5 4 -1 0 2 7 )⇒ 6 A= ( 6⋅5 6 ⋅4 6 ⋅(-1 ) 6⋅0 6 ⋅2 6 ⋅7 )= ( 30 24 -6 0 12 42 ) . Bir xil tartibli А m×n =( а ij ) va B m×n =(b ij ) matritsalar yig’indisi d е b el е m е ntlari с ij = а ij + b ij kabi aniqlanadigan C m×n =(c ij ) matritsaga aytiladi. Bunda A va B matritsalarning yig’indisi A+B ko’rinishda belgilanadi va ularning mos elementlarini qo’shish orqali hisoblanadi. Masalan, A= A2×3= ( 5 3 − 1 0 7 2 ), B= B2×3= ( 1 0 1 2 − 3 4), matritsalar uchun A +B= ( 5+1 3+0 − 1+1 0+2 7+(− 3) 2+4 )= ( 6 3 0 2 4 6) . Matritsalarni songa ko’paytirish va o’zaro qo’shish amallari quyidagi qonunlarga bo’ysunishi bevosita ularning ta’riflaridan kelib chiqadi:

I. A+B=B+A (qo’shish uchun kommutativlik qonuni); II. А+(В+С) = (А+В)+С (qo’shish uchun assotsiativlik qonuni); III.  (А+В) =  А +  В , (  +  )А =  А +  А (distrubutivlik qonuni) Bundan tashqari yuqoridagi ta’riflar orqali bu amallar ushbu xossalarga ham ega bo’lishini ko’rsatish qiyin emas: А + О = А , А+А =2А, 0  А = О ,   О = О. Bir xil tartibli А m×n =(а ij ) va B m×n =(b ij ) matritsalar ayirmasi dеb А m×n va (–1) B m×n matritsalarning yig’indisiga, ya’ni А m×n +(–1)B m×n matritsaga aytiladi. Bunda A va B matritsalarning ayirmasi A–B ko’rinishda belgilanadi va ularning mos elementlarini o’zaro ayirish orqali hisoblanadi. Masalan,A= A2×3= ( 5 3 − 1 0 7 2 ), B= B2×3= ( 1 0 1 2 − 3 4), matritsalar uchun A− B= ( 5− 1 3− 0 − 1− 1 0− 2 7− (− 3) 2− 4 )= ( 4 3 − 2 − 2 10 − 2) . А m×р =(a ij ) vа В p×n =(b ij ) matritsalarning ko’paytmasi dеb shunday С m×n =(c ij ) matritsaga aytiladiki, uning c ij elеmеntlari ushbu cij= ∑ k=1 р aikbkj , i= 1,2,⋯ ,m ; j= 1,2,⋯ , n yig’indilar kabi aniqlanadi. Shunday qilib, А m×р =(a ij ) vа В q×n =(b ij ) matritsalar uchun p=q, ya’ni A matritsaning ustunlari soni B matritsaning satrlari soniga teng bo’lgandagina ularning ko’paytmasi mavjud bo’ladi va AB kabi belgilanadi. Bunda AB=С m×n =(c ij ) matritsaning satrlar soni m birinchi A ko’paytuvchi matritsa, ustunlar soni n esa ikkinchi B ko’paytuvchi matritsa orqali aniqlanadi. Bundan tashqari AB=С m×n =(c ij ) ko’paytma matritsaning c ij elеmеnti A matritsaning i – satr elеmеntlarini B matritsaning j-ustunidagi mos elеmеntlariga ko’paytirib, hosil bo’lgan ko’paytmalarni qo’shish orqali hisoblanadi. Bu “satrni ustunga ko’paytirish” qoidasi deb aytiladi. Masalan,

A3×2= ( 3 1 0 − 2 4 5 ) , B2×2= ( 6 − 4 1 2 ) matritsalar uchun m=3, p=q=2, n = 2 bo’lgani uchun ularning ko’paytirish mumkin va ko’paytma matritsa АВ=С 3х2 quyidagicha bo’ladi: C3×2= ( 3⋅6+1⋅1 3⋅(− 4)+1⋅2 0⋅6+(− 2)⋅1 0⋅(− 4)+(− 2)⋅2 4⋅6+5⋅1 4⋅(− 4)+5⋅2 ) = ( 19 − 10 − 2 − 4 29 − 6 ) . Matritsalar ko’paytmasi uchun АВ  ВА, ya’ni kommutativlik qonuni o’rinli bo’lmaydi. Masalan, А m×q В q×n =C m×n ko’paytma mavjud, ammo В q×n А m×q ko’paytma har doim ham mavjud emas va mavjud bo’lgan taqdirda, ya’ni n=m holda ham ular teng bo’lishi shart emas. Masalan, A= ( 3 − 1 4 5 ), B= ( 2 7 0 − 1) matritsalar uchun АВ  ВА , chunki AB = ( 3 − 1 4 5 )( 2 7 0 − 1)= ( 6 22 8 23 ), BA = ( 2 7 0 − 1)( 3 − 1 4 5 )= ( 34 33 − 4 − 5) . Matritsalar ko’paytmasi va yig’indisi quyidagi qonunlarga bo’ysunadi hamda ushbu xossalarga ega bo’ladi: I. А(ВС)=(АВ)С , (  А)В=А(  В) (ko’paytirish uchun assotsiativlik qonuni); II. А(В+С) = АВ + АС (ko’paytirish va qo’shish amallari ( А + В ) С = АС + ВС uchun distributivlik qonunlari); III. АЕ = ЕА = А , О · А = О, A · O = О , 0 · A= О . Bunda E va О mos ravishda tegishli tartibli birlik va nol matritsalarni ifodalaydi.

Matritsa ko’paytmasi ta’rifidan ko’rinadiki, har qanday n-tartibli A kvadrat matritsani o’ziga–o’zini ko’paytirish mumkin va natijada yana n-tartibli kvadrat matritsa hosil bo’ladi. A kvadrat matritsani o’zaro m marta (m – birdan katta ixtiyoriy natural son) ko’paytirish natijasida hosil bo’lgan kvadrat matritsa A matritsaning m- darajasi deyiladi. A matritsaning m- darajasi A m kabi belgilanadi. Bunda A 0 =E va A 1 =A deb olinib, A m daraja ixtiyoriy nomanfiy butun m soni uchun aniqlanadi. Bu holda A m daraja ta’rifdan uning quyidagi xossalari bevosita kelib chiqadi (m,k-natural sonlar, λ -haqiqiy son):1.Am⋅Ak= Am+k; 2.(Am)k= Amk ; 3.(λA )m= λmAm ; 4.Em= E ; 5.Ο m= Ο . Shunday qilib, har qanday kvadrat matritsa uchun natural darajaga ko’tarish amalini kiritish mumkin ekan. Masalan, A= ( 2 5 1 − 3)⇒ A2= ( 2 5 1 − 3)( 2 5 1 − 3)= ( 9 − 5 − 1 14 ), A3= A2A= ( 9 − 5 − 1 14 )( 2 5 1 − 3)= ( 13 60 12 − 47 ). Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, 5-xossaning teskarisi o’rinli emas, ya’ni A m =О tenglikdan har doim ham A=О ekanligi kelib chiqmaydi. Masalan, A= ( 1 1 − 1 − 1)≠ Ο ⇒ A2= ( 1 1 − 1 − 1)( 1 1 − 1 − 1)= ( 0 0 0 0)= Ο . Kelgusida matritsani darajaga ko’tarish amalini ixtiyoriy m butun son uchun umumlashtiramiz. B=(b ij ) matritsa A=(a ij ) matritsaning transponirlangani deyiladi, agar i va j indekslarning barcha mumkin bo’lgan qiymatlarida a ij =b ji shart bajarilsa. A matritsaning transponirlangani A T kabi belgilanadi. Agar A matritsa m×n tartibli bo’lsa, uning transponirlangani A T n×m tartibli bo’ladi.Masalan,

A2×3= ( 2 − 4 1 3 0 − 5) ⇒ A3×2 T = ( 2 3 − 4 0 1 − 5) . Matritsani transponirlanganini topish transponirlash amali deyiladi va u quyidagi xossalarga ega bo’lishini ko’rsatish mumkin: Agar A kvadrat matritsa uchun A T =A bo’lsa, u simmetrik matritsa, A T = –A bo’lganda esa kososimmetrik matritsa dir. Ta’rifdan har qanday simmetrik matritsaning elementlari a ij = a ji , kososimmetrik matritsaning elementlari esa a ij =– a ji shartni qanoatlantirishi bevosita kelib chiqadi. Bundan kososimmetrik matritsaning barcha diagonal elementlari nolga teng bo’lishi kelib chiqadi. Masalan, A= ( 3 6 1 6 0 − 4 1 − 4 − 2) , B= ( 0 3 2 − 3 0 − 4 − 2 4 0 ) matritsalardan A simmetrik, B kososimmetrik bo’ladi. Matritsalarning iqtisodiy tadbiqlari. 1-misol. Xalq xo’jaligining tarmoqlari o’rtasida ayrim ishlab chiqarish resurslarining taqsimoti quyidagi jadval orqali berilgan bo’lsin (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida, raqamlar shartli): Resurslar Xalq xo’jaligi tarmoqlari Sanoat Qishloq xo’jaligi Boshqa tarmoqlar 1.Yoqilg’i 45 30 25 2. Elektr energiyasi 53 27 20 3. Mehnat resurslari 38 21 41 4. Suv resurslari 40 48 12 Bu jadvalni matritsa yordamida quyidagi qulay ko’rinishda ifodalash mumkin:

А4×3= ( 45 30 25 53 27 20 38 21 41 40 48 12 )Bu yozuvda A matritsaning har bir el е m е nti aniq iqtisodiy ma’noga ega. Masalan, а 11 =45 va а 21 =53 sanoat tarmoqlari yoqilg’ining 45 foizini va elektr energiyasining 53 foizini iste’mol qilishini ko’rsatadi; а 22 =27 qishloq xo’jaligi elektr energiyasining 27 foizini sarflashini, а 33 =41 esa mehnat resurslarining 41 foizi boshqa tarmoqlarda band ekanligini ifodalaydi va hokazo. 2-Misol . Korxona M 1 , M 2 , M 3 va M 4 kabi belgilangan 4 xil mahsulot ishlab chiqaradi. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun 3 xil S 1 , S 2 va S 3 xom ashyolardan foydalaniladi. Bunda а ij (i=1,2,3,4; j=1,2,3) orqali M i mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun S j xom ashyodan qancha birlik sarflanishini belgilab, mahsulotlar birligini ishlab chiqarish uchun xom ashyolar sarfi me’yorini ushbu А 4x3 =( а ij ) matritsa orqali ifodalaymiz: А= ( 4 3 2 1 0 5 3 2 4 5 3 1) . Bunda M i (i=1,2,3,4) mahsulotlarni ishlab chiqarish rejasini ifodalovchi C satr va S j (j=1,2,3) xom ashyo birligining bahosini ko’rsatuvchi B ustun matritsalar quyidagicha bo’lsin: C = (90 110 80 100 ), В= ( 7 4 5) . Bu holda CA matritsalar ko’paytmasi mavjud va u rejalangan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan S 1 , S 2 va S 3 xom ashyolar miqdorini ifodalovchi quyidagi D satr matritsadan iboratdir: D = C⋅A= (90 110 80 100 ) ( 4 3 2 1 0 5 3 2 4 5 3 1) = (1210 730 1150 ).

Demak biz ishlab chiqarish rejasini bajarishimiz uchun S 1 , S 2 va S 3 xom ashyolardan mos ravishda 1210, 730 va 1150 birlik miqdorda ega bo’lishimiz kerak. Xom ashyo miqdorini ifodalovchi topilgan D matritsani xom ashyo birligi bahosini ko’rsatuvchi B matritsaga ko’paytmasi DB ham mavjud va u bizga zarur miqdordagi xom ashyolarni sotib olish xarajatimizni determinant sondan iborat bo’ladi:DB = (1210 730 1150 ) ( 7 4 5) = 1210 ⋅7+730 ⋅4+1150 ⋅5= 17140 .

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Matritsalar va ular ustida amallar

Determinantlar, matritsa va chiziqli tenglamalar matritsalar va ular ustida amallar

Vektоrlar va ular ustida amallar

To’plamlar va ular ustida amallar

Vеktorlar va ular ustida amallar