Математика дастурлаш фанининг предмет ва масалалари - Алгебра - Рефераты

Математика дастурлаш фанининг предмет ва масалалари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

224 KB

Математик дастурлаш фанининг предмет ва масалалари Режа: 1. Математик дастурлаш фанининг аҳамияти ва предмети. 2. Иқтисодиётга оид айрим масалалар ва уларнинг математик моделлари. 3. Функция экстремуми, чизиқли функция, чизиқли тенгсизликлар ва чизиқли тенгламалар системаси ҳақидаги баъзи тушунчалар. 3

Иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, ишлаб чиқаришни доимий равишда модернизациялаш ва технологик жиҳатдан янгилаб бориш иқтисодиётни ислоҳ этишнинг стратегик вазифасидир. Маълумки, иш усулларини мукаммаллаштириб борувчи ҳар бир ишлаб чиқарувчи ўз ишини ташкил қилиш ва бошқаришда энг қулай ёки унга яқин ечимни топиши унинг асосий вазифасидир. Бундай ечимларни математик методлардан фойдаланиб топиш мумкин. Математик методларни ишлаб чиқариш тармоқларида қўллаш, улар фаолиятининг натижавий кўрсаткичларига бевосита таъсир этмоқда. Ҳозирги босқичда математик методларнинг ишлаб чиқаришда қўлланилишининг интенсив ривожланиб боришига асосан: 1) моддий ишлаб чиқариш мураккаблашиб бормоқдаки, уни оддий усуллар билан ечиш самара бермай қолди; 2) кучли ҳисоблаш техникасининг мавжудлиги, унингсиз олдин бажариб бўлмайдиган масалаларни ечиш имкониятининг яратилганлиги сабаб бўлмоқда. Режалаштириш ва бошқариш , ишлаб чиқаришни чуқур таҳлил қилиш, меҳнат унумдорлигини ва ишлаб чиқаришнинг рентабеллик даражасини ўстириш, ички имкониятларни қидириб топишда математик методлар ва ҳисоблаш техникасидан фойдаланиш катта самаралар бермоқда. Бу ўз навбатида йирик иқтисодий ва социал масалаларни ҳал этиш имконини беради. Иқтисодий жараёнлардаги бирор масалани математик йўл билан ҳал қилиш ёки уни ҳисоблаш техникаси ёрдамида ечиш учун олдин унинг моделини тузиш керак. Бу кўп ҳолларда математик модел тузишдан иборат бўлади. Тузилган моделнинг реаллиги тўпланган маълумотлар миқёсига, 4

уларнинг аниқлик даражасига, тадқиқотчининг малакасига ва моделлаштириш жараёнидаги аниқланадиган масаланинг кўламига боғлиқ. Математик дастурлаш (программалаштириш) – математиканинг шундай соҳасики, унда кўп ўлчовли экстремал масалаларни, чеклаш шартларида ечишнинг назарияси ва сонли усуллари ишлаб чиқилади, яъни кўп ўзгарувчили (аргументли) функция эркли ўзгарувчилари ўзгариш соҳасига маълум шартлар қўйилганда унинг экстремуми топилади. Математик дастурлашнинг таркибий қисми бўлиб, чизиқли дастурлаш (программалаштириш, режалаштириш), чизиқли бўлмаган дастурлаш ва динамик дастурлаш ҳисобланади. Чизиқли дастурлашда, кўп ўзгарувчили чизиқли функция ўзгарувчиларига чизиқли чеклаш шартлар қўйилганда унинг экстремум (максимум ёки минимум) қийматини топиш масаласи қўйилади. Кўпинча иқтисодий ва техник-иқтисодий жараёнлар муаммоларини ҳал этишда шундай масалаларни ечишга тўғри келади. Чизиқли дастурлашнинг келиб чиқиши ва унинг ривожланиши иқтисодий жараёнлардаги муаммолар билан боғлиқ. Чизиқли дастурлаш ибораси биринчи бўлиб, 1951 йилда америкалик олимлар Ж.Б.Данциг ва Т.Купманс ишларида қўлланилган. Дастурлаш (режалаштириш) сўзи бирор иқтисодий объект ишининг режасини (планини) тузиш маъносида қўлланилган. Чизиқли дастурлаш, 1955-1965 йилларда иқтисодий муаммолар билан боғлиқ ҳолда АЉШда интенсив ривожланди. Чизиқли дастурлашнинг ривожланиши билан бир қаторда чизиқли бўлмаган дастурлаш масалаларига ҳам катта аҳамият берилиб борилди. Чизиқли бўлмаган дастурлашда кўп ўзгарувчили функция, унинг ўзгарувчиларига қўйилган чеклаш 5

шартларидан бири ёки иккаласи ҳам чизиқли бўлмайди. 1951 йилда, чизиқли бўлмаган масала оптимал (экстремал) ечимининг зарурий ва етарли шартлари келтирилган Кун ва Таккернинг иши чоп этилди. Бу иш чизиқли бўлмаган дастурлаш соҳасида текширишлар олиб боришга асос бўлди. Иқтисодий жараёнлар муаммолари асосан чизиқли бўлмаган масалалар билан ифодаланади. Чизиқли бўлмаган масалалар, чизиқли дастурлаш масалалари яхши ўрганилганлиги ҳамда уларни ечиш алгоритмлари ишлаб чиқилганлиги учун, у билан алмаштирилади (аппроксимацияланади). Чизиқли ва чизиқли бўлмаган дастурлашда иқтисодий жараёнлар вақтга боғлиқ бўлади. Бундай иқтисодий масалаларни ечишда жараённинг босқичма-босқич ривожланишини ҳисобга олиш зарур бўлади. Бундай кўп босқичли масалаларни ечиш динамик дастурлаш га олиб келади. Динамик дастурлашнинг ривожланишида америкалик математик Р.Беллманнинг ҳиссаси кўп. Чизиқли, чизиқли бўлмаган ва динамик дастурлаш билан ҳар хил бошқариладиган жараёнларнинг оптимал (экстремал) ечимини, сонли усулларда топишга келтирилади. Иқтисодий масалаларни ечишни учта босқичга ажратиш мумкин: 1) иқтисодий-математик моделни тузиш; 2) бирор математик усулдан фойдаланиб оптимал ечимни топиш; 3) амалиётга қўллаш. Бир неча иқтисодий масалаларни қараймиз ва уларнинг математик моделини тузамиз. 6

1) Хом-ашёлардан оптимал фойдаланиш масаласи. Икки 1A ва 2A хилдаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун уч 2 1,B B ва 3B турдаги хом-ашёлардан фойдаланилади. Хом-ашё заҳираси ва бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун кетган хом-ашё сарфлари ҳамда маҳсулотларни реализация қилишдан олинадиган фойда миқдори 1-жадвалда берилган: 1-жадвал Хом-ашё турлари Хом-ашё заҳираси Маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун хом-ашёлар сарфлари А 1 А 2 В 1 50 5 3 В 2 40 5 4 В 3 60 6 5 Бир бирлик маҳсулотдан олинадиган фойда (сўм) 500 400 Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг шундай режасини тузиш керакки, корхона уларни реализация қилишдан максимал фойда олсин. Масаланинг математик моделини тузинг. Ечиш. Масаланинг математик моделини тузамиз. 1x билан ишлаб чиқарилиши керак бўлган 1A маҳсулот миқдорини, 2x билан ишлаб чиқарилиши лозим бўлган 2A маҳсулот миқдорини белгилайлик. Ҳар бир маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетадиган хом-ашё сарфларини ҳамда хом-ашё заҳирасини ҳисобга олсак,        , 60 5 6 , 40 4 5 , 50 3 5 2 1 2 1 2 1 x x x x x x тенгсизликлар системаси ҳосил бўлади. 1A маҳсулот ишлаб чиқарилмаса 0 1 x , акс ҳолда 0 1 x бўлади. Худди шундай 2A 7

маҳсулот ишлаб чиқарилмаса 0 2 x , акс ҳолда 0 2 x , демак, 2 1,x x ўзгарувчилар учун 0 ,0 2 1   x x бўлади. Ечиладиган масаладаги мақсадни 1x ва 2x ўзгарувчилар ёрдамида ифодалаймиз. Бунда 1 500 x ва 2 400 x мос равишда 1A ва 2A маҳсулотларни реализация қилишдан олинадиган фойдалар бўлгани учун, жами фойда 2 1 400 500 x x f   чизиқли функция билан ифодаланади. Шундай қилиб, масаланинг математик модели қуйидагича бўлади:          ,0 ,0 , 60 5 6 , 40 4 5 , 50 3 5 2 1 2 1 2 1 2 1 x x x x x x x x тенгсизликлар системасини қаноатлантирувчи 1x ва 2x ўзгарувчиларнинг шундай қийматларини топиш керакки, 2 1 400 500 x x f   чизиқли функция максимум қийматга эга бўлсин. f чизиқли функцияга мақсадли функция дейилади. Хом-ашёдан фойдаланиш масаласини n та хилдаги маҳсулот ва m та турдаги хом-ашё учун умумлаштириш мумкин. mB B B ,..., , 2 1 хом-ашё турлари, nA A A ,..., , 2 1 маҳсулот хиллари бўлсин. ib , m i ,1 -хом-ашё заҳираси, ija , i - хом-ашёнинг j - маҳсулотни ишлаб чиқариш учун кетган сарфи миқдори, jc , n j ,1 - маҳсулотни реализация қилишдан олинадиган фойда бўлса, масаланинг математик модели қуйидагича бўлади:                n j x b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a j m n mn m m n n n n ,..., 2 , 1 , 0 , ... , .......... .......... .......... .......... .......... , ... , ... 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 (1) тенгсизликлар системасини қаноатлантирувчи nx x x ,..., , 2 1 ўзгарувчиларнинг шундай қийматини топиш керакки, n nx c x c xc f     ... 2 2 11 (2) чизиқли функция максимум қийматга эга бўлсин. 8

2) Шаҳар сут заводи сут, қатиқ ва қаймоқ маҳсулотларини тайёрлаб шиша идишларга қадоқлайди. 1 т (тонна) сут, қатиқ ва қаймоқ ишлаб чиқариш учун мос равишда 1005, 1008, 9560 кг сут ишлатилади. Бунда 1 т сут ва қатиқни қадоқлаш учун мос равишда ишчи вақтининг 0,16 ва 0,18 машина соати сарфланади. 1 т қаймоқни қадоқлаш учун махсус автомат 3,15 соат ишлатилади. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун завод 142000 кг сут ишлатиши мумкин. Сут ва қатиқни қадоқлайдиган жиҳоздан 23,5 соат, қаймоқни қадоқлайдиган автоматни эса 16,4 соат ишлатиш имкони7яти мавжуд. Завод 1 т сут, қатиқ ва қаймоқ қадоқлаб сотишдан, мос равишда 3000, 3500 ва 12650 сўм фойда олади. Завод ҳар куни қадоқланган 80 т дан кам бўлмаган сут ва 30 т дан кам бўлмаган қатиқ ишлаб чиқариши керак. Завод энг катта фойда олиши учун қайси маҳсулотдан қанча миқдорда ишлаб чиқариши керак? Масаланинг математик моделини тузинг. Ечиш. Ишлаб чиқарилиши керак бўлган сут, қатиқ ва қаймоқ миқдорларини мос равишда 3 2 1 , , x x x лар билан белгилайлик. Бу ҳолда маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун 3 2 1 560,9 008,1 005,1 x x x   тонна сут ишлатилади. Завод ҳар куни 142 т сутни ишлатиши мумкин, шунинг учун 142 560,9 008,1 005,1 3 2 1    x x x тенгсизлик ўринли бўлади. Сут ва қатиқни қадоқлайдиган автомат учун 5, 23 18,0 16,0 2 1   x x , қаймоқни қадоқлайдиган автомат учун 4, 16 15,3 3 x тенгсизликни ҳосил қилиш мумкин. Ҳар куни сут ва қатиқ қадоқлаб ишлаб чиқариш мос равишда 80 т ва 30 т дан кам бўлмаслиги керак, яъни 30 , 80 2 1   x x тенгсизликлар бажарилиши лозим. Иқтисодий маъносидан маълумки, 0 3 x тенгсизлик бажарилади. Маҳ- 9

сулотлар ишлаб чиқаришдан завод 3 2 1 12650 3500 3000 x x x   сўм фойда олади. Шундай қилиб, масаланинг математик модели қуйидагича бўлади:           0 , 30 , 80 , 4, 16 15, 3 , 5, 23 18, 0 16, 0 , 142 560, 9 008, 1 005, 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1 x x x x x x x x x тенгсизликлар системасини қаноатлантирувчи 3 2 1 , , x x x эркли ўзгарувчиларнинг шундай қийматларини топиш керакки, 3 2 1 12650 3500 3000 x x x f    функция максимум қийматга эга бўлсин. 3. Функция экстремуми ҳақида тушунча . Чизиқли дастурлаш масаласининг қўйилишидан маълумки, уни ечиш функциянинг шартли экстремумини топишдан иборат бўлади. Бундай масалаларни ечишда кўп ўзгарувчили функциянинг шартли экстремумини, яхши ишланган математик таҳлил методларидан фойдаланиб топиш мумкиндек туюлади. Лекин, бундай методлардан юқоридаги масалаларни ечишда фойдаланиб бўлмайди. Буни қуйидаги масалада кўрамиз.   n j j jx c z 1 чизиқли функциянинг              m n mn m m n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a ... , .......... .......... .......... .......... .......... , ... , ... 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 чеклаш шартларини қаноатлантирувчи экстремум қийматини топиш керак бўлсин. Математик таҳлил методларига асосан, z чизиқли функциянинг хусусий ҳосилаларини топсак, ) ,...,2,1 ( , n j c x z j j     бўлиб, чизиқли функциянинг ҳамма коэффициентлари 0 га тенг бўлиши келиб чиқади, лекин бундай бўлиши мумкин эмас. 10

Демак, чеклаш шартлари билан ҳосил қилинган соҳанинг ички нуқталарида экстремум мавжуд эмас. Экстремум соҳанинг четки нуқталарида бўлиши мумкин, лекин уни четки нуқталарда текшириш мумкин эмас, чунки хусусий ҳосилалар ўзгармасдир. Шунинг учун чизиқли дастурлаш масалаларини ечиш учун махсус методлар ишлаб чиқилиши керак бўлади. Иқтисодий жараёнлардаги кўп боғланишлар чизиқли функция ва ўзгарувчиларга қўйиладиган чеклаш шартлари чизиқли ифодаланганлиги учун ЧД усуллари унда ўзининг кенг татбиқларига эга бўлиб бормоқда. Чизиқли дастурлашда тенгсизликлар системасини ечиш анча мураккабликка олиб боргани учун тенгсизликлар системасидан тенгламалар системасига ўтилади.b x a x a x a n n     ... 2 2 11 (3) n та номаълумли тенгсизликни қараймиз. Бу тенгсизликни тенгликка келтириш учун унинг чап томонига манфий бўлмаган 0 1 nx (4) миқдорни қўшамиз, натижада 1n та номаълумли b x a x a x a x a n n n n        1 1 2 2 11 ... (5) тенглама ҳосил бўлади. Тенгсизликни тенгламага айлантириш учун қўшилган ва манфий бўлмаган 1nx ўзгарувчига қўшимча ўзгарувчи деб аталади. 1-теорема . (3) тенгсизликнинг ҳар бир ) ,..., , ( 2 1 n X     ечимига (5) тенгламанинг ва (4) тенгсизликнинг ) , ,..., , ( 1 2 1   n n Y     ягона ечими мос келади ва аксинча, (5) тенглама ва (4) тенгсизликнинг ҳар бир ) , ,..., , ( 1 2 1   n n Y     ечимига (3) тенгсизликнинг ягона ) ,..., , ( 2 1 n X     ечими мос келади. 11

Исбот . X (3) тенгсизликнинг ечими бўлсин, яъни b a a a n n        ... 2 2 1 1 тенгсизлик бажарилади. Бу тенгсизликнинг чап томонидаги ифодани ўнг томонга ўтказиб, ҳосил бўлган айирмани 1n билан белгиласак, 1 2 2 1 1 ) ... ( 0        n n na a a b     ҳосил бўлади. Бундан 0 1 n , яъни (4) тенгсизлик қаноатлантирилади ва ) , ,..., , ( 1 2 1   n n Y     (5) тенгламани қаноатлантириши келиб чиқади. Y (5) тенгламани ва (4) тенгсизликни қаноатлантирсин, яъни 0 , ... 1 1 2 2 1 1         n n n n b a a a      бўлади. Охирги тенгликнинг чап томонидан 0 1 n миқдорни айирсак, b a a a n n        ... 2 2 1 1 тенгсизлик ҳосил бўлади. Бундан ) ,..., , ( 2 1 n X     (3) тенгсизликнинг ечими эканлиги келиб чиқади. Теорема тўлиқ исбот бўлди. Шундай қилиб, чизиқли дастурлаш масаласининг чеклаш шартларида тенгсизликлар мавжуд бўлса, ҳар бир тенгсизликка ўзининг манфий бўлмаган қўшимча ўзгарувчисини киритиш билан уларни тенгламаларга айлантириш мумкин. Бунда ҳар бир қўшимча ўзгарувчи мақсадли функцияга 0 га тенг коэффициент билан киради. Исботланган теоремадан фойдаланиб, қаралган масалаларнинг моделларини қуйидагича ифодалаш мумкин: 1) хом-ашёдан фойдаланиш масаласи, ушбу                     ) ,..., ,... 2,1 ( , 0 , ... , .......... .......... .......... .......... .......... , ... , ... 2 2 1 1 2 2 2 2 22 1 21 1 1 1 2 12 1 11 m n n j x b x x a x a x a b x x a x a x a b x x a x a x a j m m n n mn m m n n n n n n чеклаш шартларини қаноатлантирувчи ўзгарувчиларнинг шундай қийматини топиш керакки, 12

mn n n n n x x x x c x c xc f               0 ... 0 0 ... 2 1 2 2 11чизиқли функция максимум қийматга эга бўлсин. Шуни таъкидлаш керакки, чеклаш шартларидаги тенгсизлик ва тенглама ўнг томонидаги озод ҳадларни ҳамиша мусбат, яъни ) ,...,2,1 ( ,0 m i bi   дейиш мумкин. Улар ичида айримлари манфий бўлса, тенгсизлик ёки тенгламани (-1) га кўпайтирилади ва бунда тенгсизлик тескарисига ўзгаради. Шундай қилиб, исталган чизиқли дастурлаш масаласи чеклаш шартлари системасини n та номаълумли m та тенгламалар системасига келтириш мумкин. ) ,...,2,1 (, n j xj  ўзгарувчиларнинг чизиқли функция максимум ёки минимум қийматга эга бўладиганларини, шу система ечимлар тўплами ичидан излаш керак бўлади. Исталган кўринишдаги тенгламалар системасининг ечимини топиш ҳамда чизиқли дастурлаш масаласининг ечимини аниқлаш усуллари n ўлчовли векторли фазо тушунчаларига асосланади. Адабиётлар: 1. К .Сафаева, Н.Бекназарова. Операцияларни текширишнинг математик усуллари. 1-қисм. – Тошкент: Њқитувчи, 1984. 2. А.И.Карасев, З.М.Аксютина, Т.И.Савельева. Курс высшей математики для экономических вузов. Часть II . – М.: Высшая школа, 1982, 320 с. 3. Г.С.Малик. Основы экономико-математические методы в планировании. – М.: Высшая школа, 1988, 271 с. 4. А.А.Арзамасцев, А.А.Шестаков. Краткий курс высшей математики. – М.: Центросоюз, 1965. 13

5. Ю.Н.Кузнецов и др. Математическое программирование. Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 1980, 300 с. 6. www.ziyonet.uz 14

Похожие

Математика тарихи. Математика фанининг аҳамияти

Математик дастурлаш фанининг асосий масаласи ва математик модели

Олий математика

Математика тарихини дастури ва услуби

Дастурлаш тиллари ва классификацияси