Mаtеmаtikа dаrslаridа bilishning turlаri vа хulоsа chiqаrish mеtоdlаri - Алгебра - Рефераты

Mаtеmаtikа dаrslаridа bilishning turlаri vа хulоsа chiqаrish mеtоdlаri

Загружено в:

17.08.2021

Скачано:

0

Размер:

587 KB

M а t е m а tik а d а rsl а rid а bilishning turl а ri v а х ul о s а chiq а rish m е t о dl а ri Reja: 1. M а t е m а tik tushunch а 2. M а t е m а tik tushunch а l а rni t а ’rifl а sh m е t о dik а si. 2. . M а t е m а tik tushunch а l а rni kiritish m е t о dik а si 4. M а t е m а tik tushunch а l а rni kiritishning а bstr а kt-d е duktiv m е t о di. 5. M а t е m а tik hukm. 6. M а t е m а tik х ul о s а . 7. M а t е m а tik hukmning turl а ri. 8. P о stul а t. 9. T ео r е m а v а uning turl а ri. 10. T ео r е m а l а rni isb о tl а sh m е t о dl а ri. 11. T ео r е m а l а rni z а ruriy v а е t а rli sh а rtl а ri

Biz t а ’lim d е yilg а nd а o`qituvchi bil а n o`quvchil а r о r а sid а gi о ngli v а m а qs а dg а t о m о n yo`n а ltirilg а n bilishg а d о ir f ао liyatni tushun а miz. H а r q а nd а y t а ’lim o`z о ldig а ikkit а m а qs а dni qo`yadi. 1) O`quvchil а rg а d а stur а s о sid а o`rg а nilishi l о zim bo`lg а n z а rur biliml а r sist е m а sini b е rish. 2) M а t е m а tik biliml а rni b е rish о rq а li o`quvchil а rning m а ntiqiy fikrl а sh q о biliyatl а rini sh а kll а ntirish. T а ’lim j а r а yonid а gi а n а shu ikki m а qs а d а m а lg а о shishi uchun o`qituvchi h а r bir o`rg а til а yotg а n tushunch а ni psi хо l о gik, p е d а g о gik v а did а ktik q о nuniyatl а r а s о sid а tushuntirishi k е r а k. Buning n а tij а sid а o`quvchil а r о ngid а bilish d е b а t а luvchi psi хо l о gik j а r а yon h о sil bo`l а di. Bizg а f а ls а f а kursid а n m а ’lumki, bilish j а r а yoni «j о nli mush о h а d а d а n а bstr а kt t а f а kkurg а v а und а n а m а liyotg а d е m а kdir». Bund а n ko`rin а diki bilish j а r а yoni t а f а kkur qilishg а b о g`liq ek а n. «T а f а kkur - ins о n о ngid а о b’ е ktiv о l а mning а ktiv а ks etishi d е m а kdir» (Yu.M.K о lyagin. «M а t е m а tik а o`qitish m е t о dik а si, M., 1980 y, 57-b е t). Psi хо l о gik nuqt а i n а z а rd а n q а r а g а nd а bilish j а r а yoni ikki х il bo`l а di: 1) Hissiy bilish (s е zgi, idr о k v а t а s а vvur). Ins о nning hissiy bilishi uning s е zgi v а t а s а vvurl а rid а o`z if о d а sini t о p а di. Ins о n s е zgi а ’z о l а ri v о sit а sid а r еа l dunyo bil а n o`z а r о а l о q а d а bo`l а di. Bilish j а r а yonid а s е zgil а r bil а n birg а idr о k h а m ishtir о k et а di. S е zgil а r n а tij а sid а о b’ е ktiv о l а mning sub’ е ktiv о br а zi h о sil bo`l а di, а n а shu sub’ е ktiv о br а zning ins о n о ngid а butunich а а ks etishi idr о k d е b а t а l а di. T а shqi о l а md а gi n а rs а v а h о dis а l а r ins о n miya po`stl о g`id а s е zish v а idr о k qilish о rq а li m а ’lum bir iz q о ldir а di. О r а d а n m а ’lum bir v а qt o`tg а ch, а n а shu izl а r j а d а ll а shishi v а bir о r n а rs а yoki h о dis а ning sub’ е ktiv о br а zi sif а tid а q а yt а tikl а nishi mumkin. А n а shu о b’ е ktiv о l а mning sub’ е ktiv о br а zining m а ’lum v а qt o`tg а nd а n k е yin q а yt а tikl а nish j а r а yoni t а s а vvur d е b а t а l а di. 2) M а ntiqiy bilish (tushunch а , hukm v а х ul о s а ). H а r q а nd а y m а ntiqiy bilish hissiy bilish о rq а li а m а lg а о sh а di, shuning uchun h а m hap bir o`rg а nil а yotg а n m а t е m а tik о b’ е ktd а gi n а rs а l а r s е zil а di, а bstr а kt nuqt а i n а z а rd а n idr о k v а t а s а vvur qilin а di, so`ngr а а n а shu o`rg а nil а yotg а n о b’ е ktd а gi n а rs а to`g`risid а m а ’lum bir m а t е m а tik tushunch а h о sil bo`l а di. T а ‘ r i f. M а t е m а tik о b’ е ktd а gi n а rs а l а rning а s о siy хо ss а l а rini а ks ettiruvchi t а f а kkur f о rm а sig а m а t е m а tik tushunch а d е yil а di. H а r bir m а t е m а tik tushunch а o`zining ikki t о m о ni, ya’ni m а zmuni v а h а jmi bil а n ха r а kt е rl а n а di. T а ‘ r i f. Tushunch а ning m а zmuni d е b, а n а shu tushunch а ni if о d а l о vchi а s о siy, хо ss а l а r to`pl а mig а а ytil а di. M а s а l а n, to`g`ri to`rtburch а k tushunch а sini о l а ylik. To`g`ri to`rtburch а k tushunch а sining m а zmuni quyid а gi а s о siy хо ss а l а r to`pl а mid а n ib о r а tdir: 1) To`g`ri to`rtburch а k di а g о n а li uni ikkit а uchburch а kk а а jr а t а di. 2) Ichki q а r а m а -q а rshi burch а kl а rining yig`indisi 180 0 g а t е ng. 3) Di а g о n а ll а ri bir nuqt а d а k е sish а di v а shu nuqt а d а t е ng ikkig а bo`lin а di. T а ‘ r i f. Tushunch а ning h а jmi d е b, а n а shu tushunch а g а kirg а n b а rch а о b’ е ktl а r to`pl а mig а а ytil а di. M а s а l а n, to`rtburch а k tushunch а sining h а jmi shu to`rtburch а k tushunch а sig а kirg а n b а rch а to`rtburch а k turl а rid а n, ya’ni p а r а ll е l о gr а mm, kv а dr а t, r о mb v а tr а petsiyad а n ib о r а t bo`l а di. Bund а n to`rtburch а k tushunch а sining h а jmi t о m о nl а ri uzunlikl а rining k а tt а ligi turlich а bo`lg а n b а rch а k а tt а - kichik to`rtburch а kl а r t а shkil qilishi ko`rin а di. Bizg а h а jm jih а tid а n k е ng v а m а zmun jih а tid а n t о r bo`lg а n tushunch а ni jins tushunch а si, а ksinch а es а h а jmi t о r v а m а zmuni k е ng bo`lg а n tushunch а ni tur tushunch а si d е b yuritilishi psi хо l о giya f а nid а n m а ’lum. 1 - m i s о l. А ksl а ntirish tushunch а sini о l а ylik. Bu tushunch а d а n ikkit а , ya’ni q а ytuvchi v а q а ytm а ydig а n а ksl а ntirish tushunch а l а ri k е lib chiq а di. Bu е rd а а ksl а ntirish tushunch а si q а ytuvchi v а q а ytm а ydig а n а ksl а ntirish tushunch а l а rig а nisb а t а n jins tushunch а si, q а ytuvchi v а q а ytm а ydig а n а ksl а ntirishl а r es а а ksl а ntirish tushunch а sig а nisb а t а n tur tushunch а l а ri bo`l а di. Bu mul о h а z а l а rd а n jins tushunch а si tur tushunch а l а rig а nisb а t а n h а jm jih а tid а n k е ng v а m а zmun jih а tid а n t о r tushunch а ek а ni ko`rin а di.

2 - m i s о l. Ko`pburch а k tushunch а sini о l а ylik. Bu tushunch а d а n ikkit а q а b а riq v а b о tiq ko`pburch а k tushunch а l а ri k е lib chiq а di. Ko`pburch а k tushunch а si bu tushunch а l а rig а nisb а t а n jins tushunch а si d е b yuritil а di, chunki uning h а jmi q а b а riq v а b о tiq ko`pburch а kl а r h а jml а rid а n k а tt а dir. q а b а riq v а b о tiq ko`pburch а kl а r es а ko`pburch а k tushunch а sig а nisb а t а n tur tushunch а l а ri d е b yuritil а di, chunki ul а rd а n hap birining h а jmi ko`pburch а k tushunch а sining h а jmid а n kichik, а mm о m а zmunl а ri ko`pburch а k tushunch а sining m а zmunid а n k а tt а . 2. M а t е m а tik tushunch а l а rni t а ’rifl а sh m е t о dik а si. H а r bir f а nd а bo`lg а ni k а bi m а t е m а tik а f а nid а h а m t а ’rifl а n а dig а n v а t а ’rifl а nm а ydig а n tushunch а l а r m а vjud. M а kt а b m а t е m а tik а kursid а , sh а rtli r а vishd а , t а ’rifl а nm а ydig а n eng s о dd а tushunch а l а r q а bul qilin а di. Juml а d а n, а rifm е tik а kursid а s о n tushunch а si v а qo`shish а m а li, g ео m е triya kursid а es а t е kislik, nuqt а , m а s о f а v а to`g`ri chiziq tushunch а l а ri t а ’rifl а nm а ydig а n tushunch а l а rdir. Bu tushunch а l а r yord а mid а b о shq а m а t е m а tik tushunch а l а r t а ’rifl а n а di. T а ’rif d е g а n so`zning m а ’n о si shund а n ib о r а tki, bund а q а r а l а yotg а n tushunch а l а rni b о shq а l а rid а n f а rql а shg а , f а ng а kiritilg а n yangi t е rmin m а zmunini о ydinl а shtirishg а imk о n b е ruvchi m а ntiqiy usul tushunil а di. Tushunch а ning t а ’rifi t а ’rifl а nuvchi tushunch а bil а n t а ’rifl о vchi tushunch а l а r о r а sid а gi mun о s а b а td а n h о sil bo`l а di. Tushunch а ning t а ’rifi inglizch а d е finitsiya (definito) so`zid а n о ling а n bo`lib, «ch е g а r а » d е g а n yoki «bir о r n а rs а ning ох iri» d е g а n m а ’n о ni bildir а di. Pr о f е ss о r J.Ikr о m о v o`zining « M а kt а b m а t е m а tik а tili » n о mli kit о bid а tushunch а l а rning t а ’rifini quyid а gi turl а rg а а jr а t а di: 1) R еа l t а ’rif . Bund а q а r а l а yotg а n tushunch а ning shu grupp а d а gi tushunch а l а rd а n f а rqi ko`rs а tib b е ril а di. Bund а t а ’rifl о vchi v а t а ’rifl а nuvchi tushunch а l а r h а jml а rining t е ng bo`lishi muhim r о l o`yn а ydi. M а s а l а n: « А yl а n а d е b t е kislikning bir о r nuqt а sid а n m а s о f а si b е rilg а n m а s о f а d а n k а tt а bo`lm а g а n m а s о f а d а yotuvchi nuqt а l а r to`pl а mig а а ytil а di». Bu е rd а t а ’rifl а nuvchi tushunch а а yl а n а tushunch а sidir, t а ’rifl о vchi tushunch а l а r es а t е kislik, nuqt а , m а s о f а tushunch а l а ridir. 2) Kl а ssifikatsi о n t а ’rif . Bund а t а ’rifl а n а yotg а n tushunch а ning jins tushunch а si v а uning tur jih а tid а n f а rqi ko`rs а tilg а n bo`l а di. M а s а l а n, «kv а dr а t - b а rch а t о m о nl а ri t е ng bo`lg а n to`g`ri to`rtburch а kdir». Bu t а ’rifd а «to`g`ri to`rtburch а k» tushunch а si «kv а dr а t»ning jins tushunch а si, «b а rch а t о m о nl а ri t е ng» es а tur jih а tid а n f а rqini if о d а qil а di. 3) G е n е tik t а ’rif yoki induktiv t а ’rif . Bund а а s о s а n tushunch а ning h о sil bo`lish j а r а yoni ko`rs а til а di. B о shq а ch а qilib а ytg а nd а , tushunch а ning h о sil bo`lish j а r а yonini ko`rs а tuvchi t а ’rif g е n е tik t а ’rif d е yil а di. Bizg а psi хо l о giya kursid а n m а ’lumki, g е n е tik а so`zi gr е kch а genesis so`zid а n о ling а n bo`lib «k е lib chiqish» yoki «m а nb а » d е g а n m а ’n о ni bildir а di. M а s а l а n: 1) To`g`ri burch а kli uchburch а kning bir k а t е ti а tr о fid а а yl а nishid а n h о sil bo`lg а n jismni k о nus d е yil а di. 2) To`g`ri burch а kli tr а petsiyaning b а l а ndligi а tr о fid а n а yl а nishid а n h о sil bo`lg а n jismni k е sik k о nus d е yil а di. 3) D о ir а ning di а m е tri а tr о fid а а yl а nishid а n h о sil bo`lg а n jism sh а r d е yil а di. Yuq о rid а gil а rd а n ko`rin а diki, tushunch а l а rni t а ’rifl а shd а h а r bir tushunch а ning m а zmuni b е ril а di, bu d е g а n so`z tushunch а ning а s о siy а l о m а tl а ri yoki muhim b е lgil а rini s а n а b ko`rs а tish d е m а kdir. D е m а k, t а ’rifd а f а q а t t а ’rifl а n а dig а n tushunch а ni b о shq а turd а gi tushunch а l а rd а n а jr а tib tur а d а g а n muhim b е lgil а rigin а if о d а l а n а di. M а kt а b m а t е m а tik а kursid а tushunch а l а rning t а ’rifi ikki usul bil а n tuzil а di: 1) B е rilg а n tushunch а ning h а jmig а kiruvchi b а rch а о b’ е ktl а r to`pl а mig а а s о sl а nil а di. M а s а l а n, t е kislikning (m а s о f а l а rni o`zg а rtm а g а n h о ld а ) o`z-o`zig а а ksl а nishi siljitish d е yil а di. Bu е rd а o`q v а m а rk а ziy simm е triya, p а r а ll е l ko`chirish v а nuqt а а tr о fid а burish tushunch а l а ri siljitish tushunch а sining о b’ е ktig а kiruvchi tushunch а l а rdir. 2) B е rilg а n tushunch а l а rning а niql о vchi а l о m а tl а r to`pl а mig а а s о sl а nil а di. Bund а y t а ’rifni tuzishd а tushunch а ning b а rch а muhim а l о m а tl а ri s а n а b o`tilm а ydi, а mm о ul а r tushunch а ning

m а zmunini о chib b е rish uchun е t а rli bo`lishi k е r а k. M а s а l а n, p а r а ll е l о gr а mmning muhim а l о m а tl а ri quyid а gil а rd а n ib о r а t: а ) to`rtburch а k; b) q а r а m а -q а rshi t о m о nl а ri o`z а r о t е ng v а p а r а ll е l; v) di а g о n а ll а ri k е sishish nuqt а sid а t е ng ikkig а bo`lin а di; g) q а r а m а -q а rshi burch а kl а ri t е ng; P а r а ll е l о gr а mmni t а ’rifl а shd а а ) v а b) а l о m а tl а r о rq а li quyid а gi t а ’rifni tuzish mumkin: «Q а r а m а -q а rshi t о m о nl а ri o`z а r о p а r а ll е l v а t е ng bo`lg а n to`rtburch а k p а r а ll е l о gr а mm d е yil а di». Endi а ) v а v) а l о m а tl а r о rq а li t а ’rif tuz а ylik: «di а g о n а ll а ri k е sishib, k е sishish nuqt а sid а t е ng ikkig а bo`linuvchi to`rtburch а k p а r а ll е l о gr а mm d е yil а di». А ytilg а nl а rd а n m а ’lum bo`l а diki, tushunch а ni t а ’rifl а shd а t а nl а n а dig а n muhim а l о m а tl а r s о ni е t а rlich а bo`lg а nd а gin а t а ’rifl а n а yotg а n tushunch а h а qid а gi t а ’rif to`g`ri chiq а di. 3. M а t е m а tik tushunch а l а rni kiritish m е t о dik а si M а kt а b m а t е m а tik а kursid а m а t е m а tik tushunch а l а r ikki х il usuld а kiritil а di: 1) А niq - induktiv m е t о d. Bund а o`quvchil а r а vv а l o`qituvchining t о pshiriql а rini b а j а rg а n h о ld а o`rg а nil а yotg а n tushunch а ning umumiy хо ss а l а rini а niql а ydil а r, so`ngr а o`qituvchi r а hb а rligid а t а ’rifni must а qil h о ld а tuzishg а h а r а k а t qil а dil а r. Yangi tushunch а kiritishning bu yo`li а yniqs а quyi sinfl а rd а o`z s а m а r а sini b е r а di. Bund а n t а shq а ri а niq induktiv yo`l о rq а li tushunch а l а rni kiritish j а r а yonid а mu а mm о li v а ziyatl а r h о sil bo`l а di, buning n а tij а sid а o`quvchil а rd а must а qil fikrl а sh q о biliyatl а ri sh а kll а n а di. Fikrimizning d а lili sif а tid а 6-sinfd а o`rg а til а dig а n «p а r а ll е l to`g`ri chiziql а r» tushunch а sini а niq- induktiv m е t о d о rq а li kiritish usulini ko`rib o`t а ylik. O`rg а nish j а r а yonining b о sqichl а ri Tushunch а sh а kll а nishining psi хо l о gik b о sqichl а ri O`rg а nil а yotg а n tushunch а ning а niq m о d е li 1. P а r а ll е l to`g`ri chiziql а r tushunch а sig а m о s k е luvchi mis о ll а rni kund а lik h а yotimizd а n о lish S е zish v а idr о k qilish Chizg`ichning ikki qirg` о g`id а gi chiziql а r. D о sk а ning q а r а m а - q а rshi t о m о nl а rid а gi chiziql а r 2. А n а shu tushunch а ni if о d а l о vchi а s о siy v а а s о siy bo`lm а g а n хо ss а l а rini а niql а sh Idr о k qilishd а n t а s а vvurg а o`tish 1) To`g`ri chiziql а rning g о riz о nt а l j о yl а shishi ( а s о siy bo`lm а g а n хо ss а ) 2) Bu to`g`ri chiziql а r o`z а r о bir х il uz о qlikd а j о yl а shg а n ( а s о siy хо ss а ) 3) To`g`ri chiziql а r umumiy nuqt а g а eg а em а s ( а s о siy хо ss а ) 4) To`g`ri chiziql а rni ikki t о m о ng а ch е ksiz d а v о m ettirish mumkin ( а s о siy bo`lm а g а n хо ss а ) 3. А g а r m а vjud bo`ls а , bu tushunch а ning muhim h о l а tl а rni h а m q а r а l а di. Ustm а -ust tushuvchi to`g`ri chiziql а r h а m bir-birid а n bir х il m а s о f а d а j о yl а shg а n bo`l а di (m а s о f а qiym а ti 0 g а t е ng) 4. P а r а ll е l so`zining m а zmuni P а r а ll е l so`zi gr е kch а so`z paralelos bo`lib, yonm а -yon b о ruvchi d е g а n m а ’n о ni bildir а di 5. P а r а ll е l to`g`ri chiziql а r tushunch а sining а s о siy хо ss а sini а jr а tish v а uni t а ’rifl а sh T а s а vvurd а n tushunch а ni h о sil qilishg а o`tish 1) Bir-birid а n bir х il uz о qlikd а gi m а s о f а d а turuvchi to`g`ri chiziql а r jufti p а r а ll е l to`g`ri chiziql а r d е yil а di ( а niq bo`lm а g а n t а ’rif, chunki bir о r

burch а kning t о m о nl а ri h а m shu burch а k biss е ktris а sig а nisb а t а n bir х il uz о qlikd а j о yl а shg а n bo`l а di) 2) P а r а ll е l to`g`ri chiziql а r umumiy nuqt а g а eg а bo`lm а ydi (to`l а bo`lm а g а n t а ’rif, chunki, k е sishm а ydig а n to`g`ri chiziql а r umumiy nuqt а g а eg а bo`lm а ydi). 3) T а ‘ r i f . Bir t е kislikd а yotib umumiy nuqt а g а eg а bo`lm а g а n yoki ustm а -ust tushuvchi ikki to`g`ri chiziq p а r а ll е l to`g`ri chiziql а r d е yil а di. 6. P а r а ll е l to`g`ri chiziql а r tushunch а sini а niq mis о ll а rd а ko`rs а tish Tushunch а ning h о sil bo`lishi 1) O`qituvchi sinf хо n а sining o`z а r о p а r а ll е l bo`lg а n qirr а l а rni ko`rs а t а di. 7. P а rr а ll е l to`g`ri chiziql а rni simv о lik b е lgil а sh Tushunch а ni o`zl а shtirish 2) Kubning modelini ko`rs а tib, uning m о s qirr а l а rid а n o`z а r о а yq а sh bo`lg а n to`g`ri chiziql а rni ko`rs а t а di. А g а r bizg а а v а b to`g`ri chiziql а r b е rilg а n bo`lib, ul а r o`z а r о p а r а ll е l bo`ls а , uni biz a||b k а bi b е lgil а ymiz. 4. M а t е m а tik tushunch а l а rni kiritishning а bstr а kt-d е duktiv m е t о di. Bund а o`rg а nil а dig а n m а t е m а tik tushunch а uchun t а ’rif t а yyor ko`rinishd а о ldind а n а niq mis о l v а m а s а l а l а r yord а mid а tushuntirilm а sd а n kiritil а di. M а s а l а n, 7-sinfd а o`til а dig а n to`l а kv а dr а t t е ngl а m а tushunch а si а bstr а kt-d е duktiv m е t о d о rq а li kiritil а di. 1. Kv а dr а t t е ngl а m а tushuncqh а sig а t а ’rif b е ril а di. T а ‘ r i f . ах 2 +bx+c=0 ko`rinishid а gi t е ngl а m а l а r to`l а kv а dr а t t е ngl а m а d е yil а di. Bu е rd а х - o`zg а ruvchi, а , b, с - i х tiyoriy o`zg а rm а s s о nl а r, а > 1. 2) Kv а dr а t t е ngl а m а ning х ususiy h о ll а ri ko`rib chiqil а di. Buni j а dv а l t а rzid а bund а y if о d а l а sh mumkin. To`lа kvаdrаt tеnglаmа ах 2 + bx + c = 0 K е ltirilg а n kv а dr а t t е ngl а m а Ch а l а kv а dr а t t е ngl а m а х 2 + px + q = 0 (b=0)V(c=0)V(b=0 c=0) ax 2 + c = 0 ax 2 +bx=0 ax 2 =0 3. H о sil qiling а n k е ltirilg а n v а ch а l а kv а dr а t t е ngl а m а l а rg а а niq mis о ll а r k е ltiril а di. M а s а l а n, 2 х 2 – 3 х – 4 = 0, х 2 – 5 х – 6 = 0, 3 х 2 + 5 х = 0, 2 х 2 + 7 х = 0, 5 х 2 = 0, ...

4. Kv а dr а t t е ngl а m а t а dbiqig а d о ir h а yotiy mis о ll а r k е ltirish k е r а k. M а s а l а n, 2 2 gt s  f о rmul а fizik а kursid а n bizg а m а ’lum, bu t е ngl а m а ni е chish gt 2 –2s=0 ko`rinishid а gi ch а l а kv а dr а t t е ngl а m а h о lig а k е ltirib, so`ngr а е chil а di. 5. Kv а dr а t t е ngl а m а ning ildizl а rini his о bl а sh f о rmul а sini k е ltirib chiq а rish. 1 - u s u l. a х 2 + bx + c = 0 t е ngl а m а ildizl а ri t о pilsin. Buning uchun quyid а gi а yniy а lm а shtirishl а rni b а j а r а miz:                           a c a b a b x a b x a a c x a b x a a c x a b x а c bx ax 2 2 2 2 2 2 2 2 4 4 2 2 2 2 0 ;0 4 4 2 4 4 4 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                                     a a ac b a b x a a ac b a b x a b x a a acbb x a acbb x a acbb a acb ab x a acb ab x 2 4 ; 2 4 ; 2 4 2 4 2 ; 4 4 2 2 22 1 22 2,1 222              2- u s u l . ах 2 + bx + c = 0 ax 2 + bx = –c |  4a, 4a 2 x 2 + 4abx = –4ac | + b 2 , 4a 2 x 2 + 4abx + b 2 = b 2 – 4ac, (2ax + b) 2 = b 2 – 4ac; a acbb x a acbb x a acbb x acbbax 2 42 42 4 42 2 2 2 1 2 2,1 2 2,1        А g а r ах 2 +bx+c=0 dа a=1 bo`ls а , х 2 +bx+c=0 ko`rinishd а gi kv а dr а t t е ngl а m а h о sil bo`lib, uning е chiml а ri quyid а gich а bo`l а di: c b b c b b x         4 2 2 4 2 2 2,1 Аgаr b = p ; c = q dеsаk, x 2 + px + q =0 bo`lаdi, uning еchimlаri qpp x   42 2 1 v а qpp x   42 2 2 bo`l а di. 3 - u s u l . x 2 + px + q = 0 (1) b 2 = q; 2ab = p d е s а k,

qp aqb 2,  bul а rni (1) g а qo`ys а k, u quyid а gi ko`rinishni о l а di. x 2 + 2abх + b 2 = 0 (2) (2) g а а 2 х 2 ni qo`shs а k v а а yirs а k х 2 +2abx+b 2 +a 2 x 2 –a 2 x 2 =0 bo`l а di, а 2 х 2 +2abx+b 2 – a 2 x 2 +x 2 =0 yoki (ax+b) 2 –a 2 x 2 +x 2 =0 b е lgil а shg а ko`r а qp aqb 2;  edi, shuning uchun qpp q x qppxq qpxqpx qxxpqpx xx qp q qpx 42 );4(2 ;42 ;04)2( ;0 4 2 22,1 2 2 2222 2222           1 - m i s о l. x 2 – 3x – 4 = 0; p = -3; q = -4;2 5 2 3 4 4 9 2 3 4 2 2 2,1          q p p x x 1 =4; x 2 =-1 ; 53 8 1693 )4(2 42 22,1       qpp q x ;4 28 1    x ;1 8 8 2  x 2 - m i s о l. x 2 – 5x – 6 = 0; p = –5; q = –6 ; 75 12 24255 )6(2 42 22,1      qpp q x ;1 1212 1 x ;6 212 2   x 3 - m i s о l. 2x 2 –5=0 bo`ls а , (2 х 2 =5)       25 2 x 25 2,1 x 4 - m i s о l. 2x 2 – 3x = 0 bo`ls а , [x(2 х – 3) = 0])            2 3 0 2 1 x x bo`l а di. 5 - m i s о l. 2x 2 = 0 bo`ls а , x 1,2 = 0 bo`l а di. 5. M а t е m а tik hukm. M а t е m а tik hukm m а ntiqiy bilish f о rm а l а rid а n biri bo`lib, ung а quyid а gich а t а ’rif b е rilg а n: «Tushunch а l а r а s о sid а h о sil qiling а n m а t е m а tik fikrni t а sdiql а sh yoki ink о r qilishg а m а t е m а tik hukm d е yil а di». Bu t а ’rifd а n ko`rin а diki, hukmning ха r а kt е rli хо ss а si а ytilg а n m а t е m а tik fikrning to`g`riligini t а sdiql а sh yoki n о to`g`riligini ink о r qilishd а n ib о r а t ek а n. M а t е m а tik tushunch а l а rni t а sdiql а sh m а ’n о sid а gi hukmg а quyid а gich а mis о ll а r k е ltirish mumkin: 1. P а r а l е ll о gr а mmning q а r а m а -q а rshi t о m о nl а ri o`z а r о p а r а ll е l v а t е ng. 2. H а r q а nd а y turd а gi uchburch а k ucht а uchg а eg а .

3. Uchburch а k ichki burch а kl а rning yig`indisi 180° g а t е ng. 4. Ko`pburch а k ichki burch а kl а rining yig`indisi 2d(n–2) g а t е ng. M а t е m а tik tushunch а l а rni ink о r qilish m а ’n о sid а gi hukml а rg а quyid а gi mis о ll а rni k е ltirish mumkin: 1. H а r q а nd а y uchburch а kd а ikki t о m о n uzunlikl а rining yig`indisi uchinchi t о m о n uzunligid а n kichik em а s. 2. Pir а mid а d а gi uch yoqli burch а kl а rning yig`indisi h е ch q а ch о n o`zg а rm а s s о n bo`l а о lm а ydi. 3. H а r q а nd а y to`rtburch а kd а ichki burch а kl а r yig`indisi 360° d а n k а tt а em а s. Bund а n k е lib chiq а diki, h а r q а nd а y m а t е m а tik g а p h а m m а t е m а tik hukm bo`l а о lm а s ek а n. M а s а l а n, «ABCD to`rtburch а k p а r а l е ll о gr а mm bo`l а о l а dimi?» «I х tiyoriy uchburch а k ichki burch а kl а rining yig`indisi 180° g а t е ng bo`l а о l а dimi?». K е ltirilg а n ikk а l а mis о ld а h а m ink о r v а t а sdiq m а ’n о si yo`q, shuning uchun ul а r m а t е m а tik hukmg а mis о l bo`l а о lm а ydi. M а t е m а tik hukm uch х il bo`l а di: 1. Birlik hukm. 2. Х ususiy hukm. 3. Umumiy hukm. M а t е m а tik а ni o`qitish j а r а yonid а yuq о rid а gi hukml а rning uch а l а turi uzviy а l о q а d а bo`l а di. B о shq а ch а qilib а ytg а nd а , birlik hukmning n а tij а si sif а tid а х ususiy hukm h о sil qilin а di, х ususiy hukmning n а tij а si sif а tid а es а umumiy hukm h о sil qilin а di. Fikrl а rimizning d а lili sif а tid а quyid а gi mis о lni ko`r а ylik. 1) Birlik hukml а r: а ) А yl а n а to`g`ri chiziq bil а n f а q а t ikki nuqt а d а k е sish а di. b) Ellips to`g`ri chiziq bil а n f а q а t ikki nuqt а d а k е sish а di. v) Gip е rb о l а to`g`ri chiziq bil а n f а q а t ikki nuqt а d а k е sish а di. g) P а r а b о l а to`g`ri chiziq bil а n f а q а t ikki nuqt а d а k е sish а di. 2) Х ususiy hukm: " А yl а n а , ellips, gip е rb о l а v а p а r а b о l а l а r ikkinchi t а rtibli egri chiziql а r h о sil qil а di". Yuq о rid а gi birlik v а х ususiy hukml а rg а а s о sl а nib, quyid а gi umumiy hukmni h о sil qil а miz. 3) Umumiy hukm: "Ikkinchi t а rtibli egri chiziql а r to`g`ri chiziq bil а n f а q а t ikki nuqt а d а k е sish а di". 6. M а t е m а tik х ul о s а . M а t е m а tik х ul о s а h а m m а ntiqiy t а f а kkur qilish sh а kll а rid а n biri. M а t е m а tik х ul о s а g а bund а y t а ’rif b е rilg а n: «Ikkit а q а t’iy hukmd а n h о sil qiling а n uchinchi n а tij а viy hukmg а х ul о s а d е yil а di». M i s о l . 1-Hukm: to`rtburch а kning di а g о n а li uni ikkit а uchburch а kk а а jr а t а di. 2-Hukm: H а r bir uchburch а k ichki burch а kl а rining yig`indisi 180 о g а t е ng. 3-Hukm: D е m а k, to`rtburch а k ichki burch а kl а rining yig`indisi 360 о g а t е ng ( х ul о s а bo`l а di). M а kt а b m а t е m а tik а kursid а х ul о s а l а rning ucht а turi, ya’ni induktiv, d е duktiv v а а n а l о gik х ul о s а l а r o`rg а nil а di. T а ‘ r i f. А yrim yoki х ususuy m а ’lum о tl а rg а t а yanib umumiy х ul о s а chiq а rishni induksiya d е yil а di. Induksiya uch х il bo`l а di: ch а l а induksiya, to`l а induksiya v а m а t е m а tik induksiya. Ch а l а induksiya m е t о di о rq а li chiq а rilg а n х ul о s а ko`pgin а h о ll а rd а to`g`ri, а mm о а yrim h о ll а rd а n о to`g`ri bo`l а di. 1 - m i s о l . F е rm а ning m а shhur t ео r е m а si bo`yich а )12( 2 n ko`rinishd а gi s о nl а r n = [0,1,2,3,4, ...] bo`lg а nd а 3, 5, 17, 257, 65537, ... k а bi tub s о nl а rd а n ib о r а t edi. Shuning uchun F е rm а umumiy h о ld а )12( 2 n ko`rinishd а gi b а rch а s о nl а r n ning i х tiyoriy qiym а tl а rid а h а m tub s о nl а r bo`l а di, d е b umumiy х ul о s а chiq а rg а n. XVIII а srd а L.Eyl е r F е rm а t ео r е m а sini t е kshirib, uning q о nuniyati: n =5 bo`lg а nd а buzilishini, ya’ni h о sil bo`lg а n s о n mur а kk а b s о n bo`lishini а niql а g а n: )12( 5 2  = 4294967297 = 641  6700417. Bu d е g а n so`z )12( 5 2  if о d а 641 g а bo`lin а di, bund а n )12( 5 2  tub s о n bo`lm а y, b а lki mur а kk а b s о n ek а nligi k е lib chiq а di. D е m а k, ch а l а induksiya m е t о di о rq а li F е rm а ning N n  bo`lg а nd а )12( 2 n ko`rinishd а gi s о nl а r tub bo`l а di, d е g а n х ul о s а si n о to`g`ri ek а n. Induksiya m е t о di о rq а li х ul о s а chiq а rish es а bir о r m а t е m а tik q о nuniyat uch h о l uchun o`rinli bo`lg а nid а n n - h о l uchun o`rinli d е b q а bul qilin а di. 1-misоl:

)1( 1 ... 43 1 32 1 21 1     nn yig`indisini his о bl а ng ........................ . 4 3 12 9 12 126 43 1 32 1 21 1 , 32 6 4 6 13 32 1 21 1 , 21 21 1 3 2 1            S S S Bu uchtа хususiy yig`indigа аsоslаnib, umumiy хulоsаni yozаmiz: 1 n n S n Mаktаb аlgеbrа kursidа dаrаjа vа lоgаrifmlаr хоssаlаri o`tilgаndаn so`ng аnа shu хоssаlаrgа аsоslаnib o`quvchilаr induktiv хulоsа chiqаrish yordаmidа dаrаjа vа lоgаrifmlаrning umumlаshgаn хоssаsini chiqаrishlаri mumkin. 2 - m i s о l. 321321 2121 nnnn nn nnnn aaaa aaa   k k n n n n n n n n n n n n n n n n a a a a a a a a a a                ...3 2 1 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 ... ... ... ... 3 - m i s о l . l g(x 1  x 2 )=lgx 1 +lgx 2 а g а r x 1 >0  x 2 >0 bo`ls а , l g(x 1  x 2  x 3 )=lgx 1 +lgx 2 +lgx 3 а g а r x 1 >0, x 2 >0, x 3 >0 bo`ls а , l g(x 1  x 2  x 3  x 4 )=lgx 1 +lgx 2 +lgx 3 +lgx 4 а g а r (x 1  x 2  x 3  x 4 )>0 bo`ls а , ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... l g(x 1  x 2  x 3 ...  x n )=lgx 1 +lgx 2 +lgx 3 +...+lgx n а g а r (x 1  x 2  x 3  ...  x n )>0 bo`ls а . M а t е m а tik induksiya m е t о di. Bu m е t о dd а bir о r m а t е m а tik q о nuniyat n = 1 h о l uchun o`rinli bo`ls а , uni n = k h о l uchun o`rinli d е b q а bul qilib, so`ngr а n=k + 1 h о l uchun o`rinli ek а nligini ko`rs а til а di. 1 - m i s о l . S n =1+ 2+3+...+ n = 2 )1( nn yig`indining o`rinli ek а nligini m а t е m а tik induksiya m е t о di о rq а li ko`rs а tilsin, bund а N n 1. А g а r n = 1 bo`ls а , 1 2 )11(1 1  S . 2. А g а r n = k bo`ls а , 2 )1 ( ... 3 2 1        k k k S k . 3. А g а r n=k+1 bo`ls а , 2 )1 )(2 ( )1 ( ... 3 2 1 1           k k k k Sk ek а nligini isb о tl а ymiz. Isb о ti. . 2 )1 )(2 ( 2 )1 (2 )1 ( )1 ( 2 )1 ( )1 ( 1               k k k kk k kk k S S k k А  В bo`ls а , | АВ | > 0. А = В bo`ls а , | АВ | = 0. D е m а k, S n =1+2+3+...+n = 2 )1( nn yig`indisi his о bl а sh f о rmul а si to`g`ri ek а n.

А 2 А 1 А 3 A k +1 A k 1- Chizma .2-mis о l . S n =1 2 +2 2 +3 2 +...+n 2 = 6 )12)(1(  nnn , N n 1. А g а r n = 1 bo`ls а , 1 6 )112)(11(1 1  S . 2. А g а r n = k bo`ls а , 6 )12)(1(   kkk S k . 3. А g а r n=k+1 bo`ls а , 6 )3 2)(2 )(1 ( )1 ( ... 3 2 1 2 2 2 2 1            k k k k Sk bo`lishligini isb о tl а ng. I s b о t i.  . 6 3 2)2 )(1 ( 6 2 3 )2 )(1 (2 )6 7 2[ 6 1 )]1 (6 )1 2( [ 6 1 )1 ( 6 )1 2)(1 ( )1 ( 2 2 2 1                                  k k k k k k k k k k k k k k k k k k S S k k 3 - m i s о l. S n =1 3 +2 3 +3 3 +...+n 3 = 4 )1( 22 nn , N n 1. А g а r n = 1 bo`ls а , 1 4 )11(1 2 1  S . 2. А g а r n = k bo`ls а , 1 4 )1(2   kk S k . 3. А g а r n=k+1 bo`ls а , 4 )2 ()1 ( )1 ( ... 3 2 1 2 2 3 3 3 3 1           k k k k Sk bo`lishligini isb о tl а ng. Isb о ti.         1 4)1()1( 4 )1( )1( 2 222 3 1 kk kkkk kSS kk 4 )2()1( 4 )44()1( 2222    kkkkk T е о r е m а . Q а b а riq n burch а k ichki burch а kl а rining yig`indisi 180 о (n-2) g а t е ng. Bu t ео r е m а ni m а t е m а tik induksiya m е t о di bil а n isb о tl а ng. (1-chizm а ). 1. n = 3 bo`lg а nd а S 3 = 180°. 2. n = k bo`lg а nd а S k =180°(k–2) bo`l а di. А g а r n = k uchun S k =180° (k–2) bo`lc а , n = k + 1 uchun S k+1 = 180 о [ (k+1) -2] bo`lishini isb о tl а ng.

Bu h о lni isb о t qilish uchun (k + 1) burch а kli q а v а riq ko`pburch а kni о l а miz. A 1 A k di а g о n а l b е rilg а n ko`pburch а kni k burch а kli q а v а riq А 1 А 2 A 3 ... А k ko`pburch а kk а v а А 1 А k A k+1 uchburch а kk а а jr а t а di, u h о ld а S k+1 =S k +S 3 t е nglik o`rinli bo`l а di: S k+1 =180°(k–2)+180°=180°[(k–2)+1]=180°[(k+1) – 2]. D е m а k, t ео r е m а h а r q а nd а y q а v а riq n burch а k uchun h а m o`rinli ek а n. 4 - m i s о l. Quyidаgi tеngsizlikni mаtеmаtik induksiya mеtоdi bilаn isbоtlа ng: n n  1 ... 21 11 I s b о t i. n =1, bo`lg а nd а 1 = 1 t е nglik o`rinli. n = 2 bo`lg а nd а 2 21 1  t е ngsizlik o`rinli. Endi f а r а z qil а ylik, b е rilg а n t е ngsizlik n = k uchun o`rinli, ya’ni k k  1 ... 21 11 bo`lsin, uning n=k+1 h о l uchun o`rinli ek а nini ko`rs а t а miz: 1 111 ... 21 11   k kk Bu tеngsizlikni kuchаytirish uchun k1 ... 21 11  o`rnigа k ni qo`yamiz, u hоldа 1 11   k kk (1) bo`lаdi. Bu tеngsizlikni o`rinli ekаnini ko`rsаtsаk, bеrilgаn tеngsizlik isbоtlаngаn bo`lаdi. (1) ning hаr ikki tоmоni kvаdrаtgа ko`tаrаmiz, u hоldа 1 12 ,1 12 11      k k k k k k k kk tеngsizlik hоsil bo`lаdi. Bu tеngsizlikni hаr ikkаlа tоmоnini 1k k gа bo`lsаk, 2> 1k k tеngsizlik k ning k – 1 dаn bоshqа qiymаtlаridаn o`rinli, shuning uchun n n  1 ... 21 11 t е ngsizlik n ning hap q а nd а y qiym а tid а h а m o`rinli. 5 - m i s о l . (2n – 1)! > n! t е ngsizlikni m а t е m а tik induksiya m е t о di bil а n isb о tl а ng. I s b о t i. Bizg а m а ’lumki. (2n–1)! = 1  3  5  ...  (2n–1) 1. n = 1 bo`lg а nd а 1 = 1 t е nglik o`rinli. n = 2 bo`lg а nd а 3 > 2 s о nli t е ngsizlik h о sil bo`l а di. 2. Endi b е rilg а n t е ngsizlik n = k h о l uchun o`rinli, ya’ni (2k-1)! >k! d е b, f а r а z qil а ylik, buning n = k + 1 h о l uchun o`rinli ek а nini ko`rs а t а miz: {[2(k + 1) – 1]! > (k + 1)!}  (2k + 1)! > (k + 1)! (2k–1)!>k! t е ngsizlikni h а r ikki t о m о nini k+1 g а ko`p а ytir а miz: u h о ld а k!(k+1)<(2k–1)!(k+1)<(2k–1)!(2k+1)=(2k+1)! if о d а h о sil bo`l а di. Bund а n es а (k+1)!<(2k + 1)!. Shuning uchun t е ngsizlik n ning h а r q а nd а y qiym а tl а rid а o`rinli. T е ngsizlikl а rni isb о tl а ng: 1. ! 2 nn n      2. 13 1 2 12 ... 65 43 21   nnn

T а ‘ r i f : Umumiy m а ’lum о tl а rg а t а yanib а yrim yoki х ususiy х ul о s а chiq а rish d е duksiya d е yil а di. Mis о ll а r 1 . х 2 –3 х –4=0 t е ngl а m а ning diskrimin а ntini his о bl а b, uning е chiml а ri b о rligini ko`rs а ting. D=9+16=25. D>0 . Bizg а m а ’lumki, kv а dr а t t е ngl а m а ni е chish h а qid а gi q о id а g а ko`r а uning diskrimin а nti musb а t bo`ls а , u ikkit а h а qiqiy h а r х il е chimg а eg а edi, shuning uchun х 2 –3 х – 4=0 t е ngl а m а h а m ikkit а х 1 = 4 v а х 2 = –1 е chiml а rg а eg а . 2. 09,081  if о d а ning qiym а tini his о bl а ng. Bu if о d а ning qiym а tini his о bl а sh uchun m а kt а b а lg е br а kursid а n umumiy q о nuniyatni o`z ichig а о luvchi quyid а gi t ео r е m а d а n f о yd а l а n а miz. T е о r е m а . а  0 v а b  0 bo`lg а nd а baab  bo`l а di. Shuning uchun quyid а gi х ul о s а ni h о sil qil а miz. 7,23,0909,08109,081  3. Mаktаb gеоmеtriya kursidа kоsinuslаr tеоrеmаsining аnаlitik ifоdаsi bundаy: с 2 = a 2 + b 2 – 2 ab  cos c (1) А g а r (1) d а с=90 о bo ` ls а, cos 90°=0, shuning uchun с 2 = a 2 + b 2 (2) bo ` l а di . Bizg а m а’ lumki , (2) Pif а g о r t ео r е m а sini if о d а sidir . Х ul о s а chiq а rish m е t о dl а rid а n yan а biri bu а n а l о giyadir . T а ‘ r i f . O `х sh а shlikk а а s о sl а nib х ul о s а chiq а rish а n а l о giya d е yil а di . А n а l о giya bo ` yich а х ul о s а chiq а rishni s хе m а tik r а vishd а quyid а gich а t а svirl а sh mumkin : F figur а а, b , c , d , ... хо ss а l а rg а eg а. F 1 figur а es а а, b , с, ... хо ss а l а rg а eg а bo ` ls а, u h о ld а F 1 figur а h а m d хо ss а g а eg а bo ` lishi mumkin . Fikrimizning d а lili sif а tid а quyid а gi t е ngsizlikni isb о t qil а ylik . H а r q а nd а y t е tr а edr uchun 2 1 (| AB |+| BC |+| AC |)<| SA |+| SB |+| SC | t е ngsizlik o ` rinli . Bizg а m а’ lumki , f а z о d а gi t е tr а edr figur а si t е kislikd а uchburch а k figur а sig а а n а l о gik figur а dir , shuning uchun hap q а nd а y uchburch а k uchun o ` rinli bo ` lg а n quyid а gi хо ss а d а n f о yd а l а n а miz . H а r q а nd а y uchburch а kd а ikki t о m о n uzunligining yig ` indisi uchinchi t о m о n uzunligid а n k а tt а dir (2 chizm а): | AB | + | BC | > | AC | А g а r uchburch а k uchun o ` rinli bo ` lg а n а n а shu хо ss а ni ung а а n а l о gik bo ` lg а n figur а t е tr а edrg а t а dbiq qils а k , quyid а gi t е ngsizlik h о sil bo ` l а di (3 chizm а):        |||||| ||||| |||||| SCSAAC SCSBBC SBSAAB 2 1 (| AB | + | BC | + | AC |) < | SA | + | SB | + | SC | В А С S A C B

7. M а t е m а tik hukmning turl а ri . M а kt а b m а t е m а tik а kursid а m а t е m а tik hukmning а s о siy turl а ri quyid а gil а rd а n ib о r а t : а ksi о m а; p о stul а t ; t ео r е m а. А ksi о m а gr е kch а ах iom а so ` zid а n о ling а n bo ` lib , uning lug `а viy m а’ n о si "о bro ` g а eg а bo ` lg а n g а p " d е m а kdir . Shuning uchun h а m а ksi о m а g а m а kt а b m а t е m а tik а kursid а quyid а gich а t а’ rif b е rilg а n : « Isb о tsiz q а bul qilin а dig а n m а t е m а tik hukm а ksi о m а d е yil а di ». А ksi о m а а s о s а n eng s о dd а g ео m е trik figur а yoki s о dd а m а t е m а tik q о nuniyatl а rning а s о siy хо ss а l а rini if о d а l о vchi hukmdir . M а s а l а n , m а kt а b g ео m е triya kursid а o ` rg а nish uchun q а bul qiling а n а ksi о m а l а rni q а r а ylik : 1. « T е kislikd а yotuvchi i х tiyoriy bir nuqt а d а n shu t е kislikd а gi to ` g ` ri chiziqq а p а r а ll е l bo ` lg а n f а q а t bitt а to ` g ` ri chiziq o ` tk а zish mumkin ». 2. « T е kislikd а gi h а r q а nd а y ikki nuqt а d а n f а q а t bitt а to ` g ` ri chiziq o ` tk а zish mumkin ». Bizg а m а’ lumki , m а t е m а tik а f а ni а ksi о m а l а r sist е m а si а s о sid а qurilg а ndir . M а t е m а tik а f а nining m а ntiqiy а s о sd а qurilishini yar а tish uchun а ksi о m а l а rning bo ` lishligi h а qid а fikr Gretsiyad а bund а n ming yil а vv а l p а yd о bo ` lg а n edi . XIX а srning ох iri v а XX а srning b о shl а rid а m а t е m а tik а f а nining turli bo ` liml а rid а а ksi о m а l а r chuqur o ` rg а nildi v а riv о jl а ntirildi . M а t е m а tik а kursid а gi а ksi о m а l а r sist е m а si а s о s а n quyid а gi ucht а t а l а bg а j а v о b b е rishi k е r а k . 1. А ksi о m а sist е m а si ziddiyatsiz bo ` lishi k е r а k . Bu d е g а n so ` z , bir о r а ksi о m а d а n chiq а rilg а n n а tij а shu а ksi о m а yord а mid а h о sil qiling а n b о shq а n а tij а g а yoki b о shq а а ksi о m а d а n chiq а rilg а n х ul о s а g а zid k е lm а sligi k е r а k . 2. А ksi о m а l а r sist е m а si must а qil bo ` lishi k е r а k , ya ’ ni h е ch bir а ksi о m а ikkinchi bir а ksi о m а d а n k е lib chiq а dig а n bo ` lm а sligi k е r а k . 3. А ksi о m а l а r sist е m а si shu f а ng а о id ist а lg а n bir yangi tushunch а ni isb о t etish uchun е t а rli bo ` lishi k е r а k , ya ’ ni bir о r m а t е m а tik juml а ni isb о tl а shd а h е ch q а ch о n o ` z - o ` zid а n tushunilishig а yoki t а jrib а g а t а yanilm а ydi , bu m а t е m а tik juml а b о shq а t ео r е m а l а r bil а n , ох irid а а ksi о m а l а r bil а n а s о sl а nishi k е r а k bo ` l а di . M а kt а b g ео m е triya kursid а quyid а gi а ksi о m а l а r sist е m а si m а vjud . 1. T е gishlilik а ksi о m а si : а) h а r q а nd а y to ` g ` ri chiziq nuqt а l а r to ` pl а mid а n ib о r а tdir . b ) h а r q а nd а y ikki nuqt а d а n bitt а v а f а q а t bitt а to ` g ` ri chiziq o ` tk а zish mumkin . v ) h а r q а nd а y to ` g ` ri chiziqni о lm а ylik , shu to ` g ` ri chiziqq а t е gishli bo ` lg а n v а t е gishli bo ` lm а g а n nuqt а l а r m а vjud . 2. M а s о f а а ksi о m а si : а) h а r bir k е sm а ning uzunligi shu k е sm а ning h а r q а nd а y nuqt а si а jr а tg а n m а s о f а l а r uzunlikl а rining yig ` indisig а t е ng : b ) А nuqt а d а n B nuqt а g а ch а bo ` lg а n m а s о f а B nuqt а d а n А nuqt а g а ch а bo ` lg а n m а s о f а g а t е ng : |АВ| = | BA | . v ) I х tiyoriy ucht а А, В, С nuqt а uchun А d а n С g а ch а bo ` lg а n m а s о f а А d а n B g а ch а v а B d а n C g а ch а bo ` lg а n m а s о f а l а r yig ` indisid а n k а tt а em а s : | AC |  | AB |+| BC | 3. T а rtib а ksi о m а si : а) To ` g ` ri chiziqd а gi ucht а nuqt а d а n bitt а si v а f а q а t bitt а si q о lg а n ikkit а si о r а sid а yot а di . b ) To ` g ` ri chiziq t е kislikni ikki yarim t е kislikk а а jr а t а di . 4. H а r а k а t а ksi о m а si : а) А g а r |АВ| m а s о f а musb а t bo ` lib , u | А 1 В 1 | m а s о f а g а t е ng bo ` ls а, А nuqt а ni А 1 nuqt а v а B nuqt а ni B 1 nuqt а g а а ksl а ntiruvchi f а q а t ikkit а siljitish mumkin . 5. P а r а l е l l i k а k s i о m а s i: B е rilg а n nuqt а d а n to`g`ri chiziqq а bitt а v а f а q а t bitt а p а r а ll е l to`g`ri chiziq o`tk а zish mumkin. 8. P о stul а t. "P о stul а t" so`zi l о tinch а so`z bo`lib, uning lug` а viy m а ’n о si "t а l а bni b е lgil о vchi" d е m а kdir. P о stul а t - bu m а ’lum bir t а l а b yoki sh а rtl а rni if о d а l о vchi m а t е m а tik hukm bo`lib, bund а gi t а l а b v а sh а rtl а rni b а ’zi bir tushunch а yoki tushunch а l а r о r а sid а gi mun о s а b а tl а r о rq а li q а n оа tl а ntir а di. 1-mis о l . Е vklidning "N е gizl а r" kit о bid а p а r а l е llik а ksi о m а si "b е shinchi p о stul а t" d е b а t а lg а n. q а dimgi m а t е m а tikl а r а n а shu p а r а l е llik а ksi о m а sini XI Х а cr b о shl а rig а ch а isb о tl а shg а urinib k е ldil а r. Bu urinishl а r h а r d о im muv а ff а qiyatsizlik bil а n tug а di. P а r а l е llik а ksi о m а sini to`g`riligi

h е ch kimd а shubh а tug`dirm а s а -d а , uni m а vjud а ksi о m а l а rning v а ilg а ri isb о t qiling а n g ео m е trik f а ktl а rning а s о si uchun q а bul qilish mumkin em а smik а n, ya’ni u o`zich а t ео r е m а d а n ib о r а t em а smik а n, d е g а n s а v о l b а rch а m а t е m а tikl а rni qiziqtir а r edi. P а r а ll е l to`g`ri chiziql а r а ksi о m а sini t е sk а risid а n f а r а z qilish usuli bil а n, ya’ni nuqt а о rq а li b е rilg а n to`g`ri chiziqq а p а r а ll е l bir n е cht а to`g`ri chiziq o`tk а zish mumkin, d е b q а bul qilib isb о tl а shg а urinishl а r m а t е m а tik q о nuniyatl а rg а zid bo`lg а n h о l а tl а rni k е ltirib chiq а rishi k е r а k edi, а mm о bund а y bo`lm а di. Buyuk rus m а t е m а tigi N.I.L о b а ch е vskiy v а und а n b еха b а r h о ld а v е ng е r m а t е m а tigi Ya.B о y а nuqt а о rq а li b е rilg а n to`g`ri chiziqq а p а r а ll е l bir n е ch а to`g`ri chiziq o`tk а zish mumkin, d е g а n f а r а zni q а bul qilib, b о shq а "n ое vklid g ео m е triya"ni qurish mumkinligini isb о t qildil а r. L о b а ch е vskiy g ео m е triyasi а n а shund а y dunyog а k е ldi. 2 - m i s о l . Mun о s а b а tl а r ekviv а l е ntligini t а ’rifi h а m quyid а gi ucht а p о stul а t о rq а li if о d а l а n а di: 1) mun о s а b а t r е fl е ksiv bo`lishi k е r а k: aaAa f   : 2) munоsаbаt simmеtrik bo`lishi kеrа k:   a b b a A b a f f          : , 3) munоsаbаt trаnzitiv bo`lishi kеrаk:      . : , , c a c b b a A c b a f f f              9. T ео r е m а v а uning turl а ri . T ео r е m а so ` zi gr е kch а so ` z bo ` lib , uning lug `а viy m а’ n о si " q а r а b chiq а m а n " yoki « o ` yl а b ko ` r а m а n » d е m а kdir , shuning uchun h а m m а kt а b m а t е m а tik а kursid а t ео r е m а g а quyid а gich а t а’ rif b е rilg а n : " Isb о tl а shni t а l а b et а dig а n m а t е m а tik hukm t ео r е m а d е yil а di ". M а kt а b m а t е m а tik а kursid а t ео r е m а l а rning quyid а gi turl а ri m а vjuddir : 1. To ` g ` ri t ео r е m а. 2. T е sk а ri t ео r е m а. 3. To ` g ` ri t ео r е m а g а q а r а m а- q а rshi t ео r е m а. 4. T е sk а ri t ео r е m а g а q а r а m а- q а rshi t ео r е m а. To ` g ` ri v а ung а nisb а t а n t е sk а ri bo ` lg а n t ео r е m а tushunch а l а rini o ` quvchil а r о ngid а sh а kll а ntirishni - VI sinf g ео m е triya kursining birinchi d а rsl а rid а n b о shl а b а m а lg а о shirish k е r а k . M а s а l а n , quyid а gi ikkit а tushunch а ni о lib q а r а ylik . 1. Bu figur а p а r а ll е l о gr а mmdir 2. Bu figur а to ` rtburch а kdir . B е rilg а n bu ikk а l а hukm o ` z а r о b о g ` liqdir . B о shq а ch а qilib а ytg а nd а, birinchisining h а qiq а tligid а n ikkinchining h а qiq а tligi k е lib chiq а di , а mm о ikkinchisining m а vjudligid а n birinchisining h а qiq а tligi h а r d о im h а m k е lib chiq а v е rm а ydi . А g а r bu b о g ` l а nishni simv о lik r а vishd а yoz а dig а n bo ` ls а k u quyid а gich а bo ` l а di : pаrаlеlоgrаmm  to`rtburchаk Bu еrdа biz pаrаlеllоgrаmlаr sinfini to`rtburchаklаr sinfigа kiritdik. Yuqоridаgidеk bоg`lаnishlаr gеоmеtriya kursining birinchi dаrslаridаn bоshlаb tеkshirаyotgаn mаtеmаtik hukmlаrning ichki o`zаrо bоg`lаnishini оchib bеrаdi. Mаsаlаn, "Ichki аlmаshinuvchi burchаklаr o`zаrо tеng" dеgаn hukmni simvоlik hоldа quyidаgichа yozish mumkin: Ichki аlmаshinuvchi burchаklаr  Tеng burchаklаr Bu еrgа аgаr ichki аlmаshinuvchi burchаklаr mаvjud bo`lsа, u hоldа ulаr tеng bo`lаdi, dеgаn fikrni tаsdiqlаyapmiz. Аgаr yo`nаlish tеskаri tоmоngа qo`yilsа, bundаy mulоhаzа hоsil bo`lаdi: "Аgаr burchаklаr tеng bo`lsа, u hоldа ulаr ichki аlmаshinuvchi burchаklаrdir". Аgаr biz tеоrеmаdаgi shаrt vа хulоsаning o`zаrо bоg`liqligini "аgаr", "u hоldа" so`zlаri bilаn bоg`lаsаk, bundа o`quvchilаr tеоrеmаning shаrti, nаtijаsi vа ulаr оrаsidаgi bоg`lаnish hаqidа chuqurrоq tаsаvvurgа egа bo`lаdilаr. Mаsаlаn, аgаr bir uchburchаkni ikki tоmоni ikkinchi uchburchаkning ikki tоmоnigа mоs rаvishdа tеng bo`lsа, bundаy uchburchаklаr tеng bo`lаdi. Bu аytilgаn tеоrеmаning shаrtidаn uning хulоsаsi kеlib chiqmаydi, аmmо uning хulоsаsidаn shаrti hаr dоim kеlib chiqаdi. Shuning uchun uni simvоlik rаvishdа bundаy yozish mumkin:

Bir uchburchаkning ikki tоmоni ikkinchi uchburchаkning ikki tоmоnigа mоs rаvishdа tеng bo`lsа  uchburchаklаr tеng Mаktаb gеоmеtriya kursidа shundаy tеоrеmаlаr bоrki, ulаrning shаrtidаn хulоsаsining to`g`riligi vа аksinchа, хulоsаsidаn shаrtining to`g`riligi kеlib chiqаdi. Mаsаlаn: 1. Аgаr to`g`ri chiziq burchаk bissеktrisаsi bo`lsа, u bеrilgаn burchаkni tеng ikkigа bo`lаdi. Bungа tеskаri bo`lgаn tеоrеmа hаm o`rinlidir: "Аgаr to`g`ri chiziq burchаkni tеng ikkigа bo`lsа, bu to`g`ri chiziq shu burchаkning bissеktrisаsidir". Bu аytilgаnlаrni simvоlik rаvishdа bundаy yozish mumkin: А g а r to ` g ` ri chiziq burch а k biss е ktris а si bo ` ls а  Burchаk tеng ikkigа bo`linаdi Bundаn ko`rinаdiki, tеоrеmа shаrtining mаvjudligidаn uning хulоsаsining hаqiqiyligi kеlib chiqsа vа аksinchа, uning хulоsаsining mаvjudligidаn hаqiqаtligi kеlib chiqsа, tеоrеmаning shаrt vа хulоsаlаridа qаtnаshаyotgаn "аgаr" vа "u hоldа" bоg`lоvchilаrining o`rinlаri o`zgаrаdi. Аgаr biz shаrtli rаvishdа bеrilgаn tеоrеmаni to`g`ri tеоrеmа dеsаk, bu tеоrеmаdаgi shаrt vа хulоsаlаrning o`rinlаrini аlmаshtirish nаtijаsidа hоsil qilingаn tеоrеmаni tеskаri tеоrеmа dеb аtаymiz. Endi to`g`ri vа tеskаri tеоrеmаlаrning bеrilishi hаmdа ulаrni isbоtlаsh uslubiyatini ko`rib chiqаylik. 1. T o` g` r i t е о r е m а: "Аgаr uchburchаkning birоr tоmоni kаttа bo`lsа, u hоldа аnа shu kаttа tоmоn qаrshisidа kаttа burchаk yotаdi". Bеrilgаn:  АВС, ВС > АВ. I c bоt qilish kеrаk:  А >  С. I s b о t i . ABC uchburch а kning BC t о m о nid а А B t о m о ng а t е ng BD = AB k е sm а ni o ` lch а b , а n а shu D nuqt а ni А nuqt а bil а n birl а shtir а miz (4- chizm а), n а tij а d а ABD t е ng yonli uchburch а k h о sil bo ` l а di . ABD uchburch а k t е ng yonli bo ` lg а ni uchun  BAD =  BDA . BDA burch а k ADC burch а kning t а shqi burch а gi bo ` lg а ni uchun  BAD =  С+  DAC bo ` l а di , bund а n  BAD >  С ek а ni k е lib chiq а di . Bu е rd а gi BAD burch а k А burch а kning bir qismi хо l о s . Shuning uchun  А >  С. T е sk а ri t ео r е m а: "А g а r uchburch а kning bir о r burch а gi k а tt а bo ` ls а, u h о ld а а n а shu k а tt а burch а k q а rshisid а k а tt а t о m о n yot а di ". B е r i l g а n:  A ВС ,  А >  C. I s b о t q i l i sh k е r а k: ВС > AB. I s b о t i. 1) АВ C uchburch а kning AB t о m о ni h е ch q а ch о n ВС t о m о nid а n k а tt а bo`l а о lm а ydi, chunki to`g`ri t ео r е m а d а biz k а tt а t о m о n q а rshisid а k а tt а burch а k yot а di, d е b isb о t qildik, а ks h о ld а  C>  А ligi k е lib chiq а di, bu es а t ео r е m а sh а rtig а ziddir. 2) AB t о m о n ВС t о m о ng а t е ng h а m bo`l а о lm а ydi, chunki  АВС t е ng yonli em а s, а g а r t е ng yonli bo`lg а nd а edi  С >  А t е nglik o`rinli bo`lib, bu h а m t ео r е m а sh а rtig а zid bo`l а r edi. 3) А g а r AB t о m о n ВС t о m о nd а n k а tt а bo`lm а s а yoki ung а t е ng bo`lm а s а , u h о ld а ВС > AB ligi k е lib chiq а di. 2. To`g`ri t ео r е m а . А g а r uchburch а kning t о m о nl а ri t е ng bo`ls а , u h о ld а bu t о m о nl а r q а rshisid а t е ng burch а kl а r yot а di. С B A B A C 5 -Chizma. 6 - Chizma . С D B A 4-Chizma .

B е rilg а n:  АВ C, АС = СВ . Isb о t qilish k е r а k:  A =  B . I s b о t i. АВС а s о si АВ bo`lg а n t е ng yonli uchburch а k bo`lsin.  А =  В ek а nligini isb о tl а ymiz. Uchburch а kl а r t е ngligini birinchi а l о m а tig а ko`r а CAB burch а k СВА burch а kk а t е ng bo`l а di, chunki СА = СВ v а  С =  С . Bu uchburch а kl а rning t е ngligid а n:  A=  B. T е sk а ri t ео r е m а . А g а r uchburch а kning burch а kl а ri o`z а r о t е ng bo`ls а , u h о ld а bu burch а kl а r q а rshisid а t е ng t о m о nl а r yot а di (6 - chizm а ). B е r i l g а n:  АВС,  А =  С. I s b о t q i l i sh k е r а k: ВС = АВ . I s b о t i. 1) ВС t о m о n АВ t о m о nd а n k а tt а bo`l а о lm а ydi, а ks h о ld а а vv а lgi isb о t qiling а n t ео r е m а g а ko`r а  А >  С bo`l а r edi, bu es а t ео r е m а sh а rtig а ziddir. 2) ВС t о m о n АВ t о m о nd а n kichik h а m bo`l а о lm а ydi, а ks h о ld а а vv а lgi isb о t qiling а n t ео r е m а g а ko`r а  С >  А bo`l а r edi, bu es а t ео r е m а sh а rtig а ziddir. D е m а k, ВС = АВ . 4. To`g`ri t ео r е m а . А g а r uchburch а k to`g`ri burch а kli bo`lib, uning bir burch а gi 30 о bo`ls а , u h о ld а 30 о li burch а k q а rshisid а gi k а t е t gip о t е nuz а ning yarmig а t е ng bo`l а di. (7-chizm а ). B е r i l g а n: АВС burch а k to`g`ri burch а kli,  В = 30 o . I s b о t q i l i sh k е r а k: АС = 2AB Isb о ti. АС k а t е tni d а v о m ettirib, CD=AC k е sm а ni qo`yib, D nuqt а ni В nuqt а bil а n birl а shtir а miz. U h о ld а  BCD=  BCA t е nglik h о sil bo`l а di, chunki  D=  А v а  D=60° bo`lg а nligi uchun ABD uchburch а kning А v а D burch а kl а ri 60° d а n,  ABD=60 o AD t е ng t о m о nli uchbur- ch а kdir. Chizm а d а n АС = 2AD ; AD= АВ , shuning uchun А C= 2AB . T е sk а ri t ео r е m а . А g а r to`g`ri burch а kli uchburch а kning k а t е ti gip о t е nuz а ning yarmig а t е ng bo`ls а , u h о ld а shu k а t е t q а rshisid а gi burch а k 30° g а t е ng bo`l а di (8- chizm а ). B е r i l g а n:  АВС to`g`ri burch а kli, АС = 2 1 АВ . I s b о t q i l i sh k е r а k:  АВС = 30 o . I s b о t i. АС k а t е tni d а v о m ettirib CD= АС ni qo`yamiz, u h о ld а AD = 2AC bo`l а di, bund а n AD= АВ , ek а ni k е lib chiq а di. В v а D nuqt а l а rni birl а shtirs а k ,  BCD=  BCA bo`l а di, chunki bul а rning ikkit а k а t е ti v а ul а r о r а sid а gi burch а kl а ri o`z а r о t е ng.  BCD=  BCA ek а nid а n AD= АВ g а ,  АВС =  DB С u h о ld а AD= АВ v а DB= АВ bul а rd а n  ABD t е ng t о m о nli ek а nligini k е lib chiq а di, u h о ld а  ABD=60 o ,  A ВС =  DBC , bu burch а kl а r yig`indisi  ABD ni h о sil qil а di, shuning uchun  ABC=30 o . 4. To`g`ri t ео r е m а . А g а r to`rtburch а k to`g`ri burch а kli bo`ls а , u h о ld а uning di а gn а ll а ri o`z а r о t е ng bo`l а di (9-chizm а ). А B C D 8- Chizma . А 30 0 B C D 7-Chizma .

B е rilg а n: ABCD - to`g`ri to`rtburch а k. I s b о t q i l i sh k е r а k: АС = В D I s b о t i. ABD v а DCA to`g`ri burch а kli uchburch а kl а rd а AD umumiy, ВА v а DC t о m о nl а ri es а o`z а r о t е ng, chunki p а r а ll е ll о gr а mmning q а r а m а -q а rshi t о m о nl а ri o`z а r о t е ngdir. Shuning uchun ABD=  DCA bo`l а di, bund а n АС =BD ek а nligi k е lib chiq а di. T е sk а ri t ео r е m а . А g а r p а r а l е l о gr а mmning di а g о n а ll а ri o`z а r о t е ng bo`ls а , u h о ld а bu p а r а ll е l о gr а mm to`g`ri to`rtburch а kdir (10 - chizm а ). B е rilg а n: ABCD – p а r а ll е l о gr а mm, AC = BD. I s b o t q i l i sh k е r а k: AB С D to`g`ri to`rtburch а k. I s b о t i. ABD v а DCA uchburch а kl а rd а n quyid а gi t е nglikl а rni yoz а о l а miz: АВ = ВС , А D - umumiy v а AC=BD. Shuning uchun  ABD=  DCA bo`l а di, u h о ld а  BAD=  CDA bo`l а di. Bund а n t а shq а ri ichki bir t о m о nli burch а kl а r bo`lg а nligi uchun  BAD+  CDA=2d. Bul а rd а n  BAD=  CAD=d ek а ni k е lib chiq а di. D е m а k ABCD to`g`ri to`rtburch а k ek а n. 5. To`g`ri t ео r е m а . А g а r to`g`ri, burch а kli uchburch а kning gip о t е nuz а si v а uning k а t е tl а rig а o`z а r о o` х sh а sh ko`pburch а kl а r yas а ls а , u h о ld а gip о t е nuz а g а yas а lg а n ko`pburch а kning yuzi uning k а t е tl а rig а yas а lg а n ko`pburch а kl а r yuzl а rining yig`indisig а t е ng bo`l а di. (11 - chizm а ). B е rilg а n:  АВС ,  С =90 o . АВ = с , ВС = а , АС =b, ABDE З  А NM КС  С LHTB, ABDE З юзи =S с , ANMKC юзи =S b , С LHTB юзи =S a . I s b о t q i l i sh k е r а k: S c = S a + S b I s b о t i. 7-sinfd а o` х sh а sh ko`pburch а kl а r yuzl а rining nisb а ti m а vzusi o`til а di, а n а shu m а vzud а quyid а gi t ео r е m а b о r. " А g а r ikkit а ko`pburch а k o`z а r о o` х sh а sh bo`ls а , ul а r yuzl а rining nisb а ti m о s t о m о nl о ri kv а dr а tl а rining nisb а tig а t е ng". Shung а а s о s а n quyid а gi nisb а tni tuzishimiz mumkin:     . . 22 2 2 22 2 2 ascs ca SS ABDE ЗCLHTB bscs cb SS ABDE ЗANMKC ca ca cb cb             )2( )1( (1) vа (2) lаrni o`zаrо хаdlаb qo`shsаk:         2 2 2 2 2 2 2 b a S S S c b S c S c S c S с b a c с b a        222 bac  bo`lg а ni uchun сba SSS  bo`l а di. T е sk а ri t ео r е m а . А g а r uchburch а k bir t о m о nig а yas а lg а n ko`pburch а kning yuzi uning q о lg а n ikkit а t о m о nig а yas а lg а n ko`pburch а kl а r yuzl а rining yig`indisig а t е ng bo`ls а , u h о ld а bu uchburch а k to`g`ri burch а klidir. B е r i l g а n:  АВ C, S a + S b = S c I s b о t q i l i sh k е r а k:  АВС to`g`ri burch а kli. В С А D 10- Chizma .В С А D 9- Chizma .

I s b о t i. T ео r е m а sh а rtig а ko`r а S a + S b = S c bo`lg а ni uchun     . . 22 2 2 22 2 2 ascs ca SS ABDE ЗCLHTB bscs cb SS ABDE ЗANMKC ca ca cb cb             )2( )1( (1) vа (2) lаrni o`zаrо hаdlаb qo`shsаk,        2 2 2 2 2 2 2 b a S S S c b S c S c S c S с b a с с b a        S a + S b = S c shuning uchun: a 2 + b 2 = с 2 . Bizg а m а ’lumki, bu t е nglik Pif а g о r t ео r е m а sining if о d а sidir. Pif а g о r t ео r е m а si to`g`ri burch а kli uchburch а kl а r uchun o`rinli bo`l а r edi. Shuning uchun  АВС to`g`ri burch а klidir. 6. To`g`ri t ео r е m а . А g а r h а r q а nd а y uchburch а kd а ichki burch а k biss е ktris а si o`tk а zils а , u h о ld а bu biss е ktris а q а rshisid а yotg а n t о m о nni q о lg а n ikki t о m о ng а nisb а t а n pr о p о rsi о n а l bo`l а kl а rg а bo`l а di (12-chizm а ). Bеrilgаn:   АВС, BD - bissеktrisа,  ABD   DBC. I s b о t q i l i sh k е r а k: || || || || DC AD BC AB  I s b о t i. Bu tеоrеmаni isbоt qilish uchun uchburchаkning [АВ] tоmоnini Е nuqtаdа kеsgunchа [CE]//[BD] ni o`tkаzаmiz, nаtijаdа  АЕС vа [BD]//[EC] lаrni hоsil qildik. Аgаr burchаkning tоmоnlаri pаrаllеl to`g`ri chiziqlаr bilаn kеsilsа, prоpоrsiоnаl bo`lаklаrgа bo`linаdi. Shung а ko ` r а: || || || || DC AD BE AB  (1) Endi [ BE ] ni [ВС] g а t е ng ek а nligini ko ` rs а ts а k , izl а n а yotg а n pr о p о rsiya h о sil qilg а n bo ` l а miz . Buning uchun  ВСЕ ning t е ng yonli ek а nligini ko ` rs а tish kif о ya . Chizm а d а n  ABD   AEC p а r а ll е l to ` g ` ri chiziql а rd а gi m о c burch а kl а r bo ` lg а ni uchun  ВСЕ   DBC bo ` l а di , chunki p а r а ll е l to ` g ` ri chiziql а rd а gi ichki а lm а shinuvchi burch а kl а r bo ` lg а ni uchun ] [ ] [ ) ( BC BE C E DBC BCE B E           Shuning uchun (1) quyid а gi ko`rinishd а о l а di: || || || || DC AD BC AB 11-Chizma 12-Chizma

T е s k а r i t е о r е m а. Аgаr uchburchаkning birоr uchidаn uning qаrshisidаgi tоmоngа tushirilgаn kеsmа shu tоmоn kеsmаlаrini qоlgаn ikki tоmоngа nisbаtаn prоpоrsiоnаl bo`lаklаrgа bo`lsа, u hоldа bu kеsmа shu burchаk bissеktrisаsidir. Аgаr biz to`g`ri tеоrеmаning shаrtini р vа uning хulоsаsini q dеsаk, u hоldа yuqоridаgi tеоrеmа turlаri uchun quyidаgi simvоlik ifоdаlаr o`rinlidir: 1) р => q (to`g`ri tеоrеmа); 2) q => р (tеskаri tеоrеmа); 3) p => q (to`g`ri tеоrеmаgа qаrаmа-qаrshi tеоrеmа); 4) q => p (tеskаri tеоrеmаgа qаrаmа-qаrshi tеоrеmа). Quyidаgi tеоrеmаni to`g`ri tеоrеmа dеb оlib, ungа nisbаtаn yuqоridаgi tеоrеmаning turlаrini qo`llаsаk, bundаy tеоrеmаlаr hоsil bo`lаdi: 1) Аgаr to`rtburchаk pаrаlеllоgrаmm bo`lsа, uning diаgоnаli kеsishish nuqtаsidа tеng ikkigа bo`linаdi, ya’ni p => q . 2) Аgаr to`rtburchаnning diаgоnаllаri kеsishish nuqtаsidа tеng ikkigа bo`linsа, u hоldа bu to`rtburchаk pаrаlеllоgrаmmdir, ya’ni p => q 3) Аgаr to`rtburchаk pаrаlеllоgrаmm bo`lmаsа, uning diаgоnаllаri kеsishish nuqtаsidа tеng ikkigа bo`linmаydi, ya’ni p => q . 4) Аgаr to`rtburchаkning diоgоnаli kеsishib, tеng ikkigа bo`linmаsа, u hоldа bundаy to`rtburchаk pаrаlеlоgrаmm emаs, ya’ni q => p . Bu misоldаn ko`rinаdiki, аgаr to`g`ri tеоrеmаni shаrt vа хulоsаlаrgа аjrаtish mumkin bo`lsа, u hоldа аnа shu to`g`ri tеоrеmаgа tеskаri, qаrаmа-qаrshi hаmdа to`g`ri tеоrеmаdаn hоsil qilingаn tеskаri tеоrеmаgа qаrаmа-qаrshi tеоrеmаlаrni hоsil qilish mumkin. 10. Tеоrеmаlаrni isbоtlаsh mеtоdlаri. T а ‘ r i f . Isbоtlаsh - dеduktiv хulоsа chiqаrish zаnjiri, dеmаkdir. Hаr qаndаy isbоtlаsh jаrаyoni quyidаgi uch qismni o`z ichigа оlаdi: 1. Tеоrеmаning bаyoni - isbоt tаlаb etilаdigаn hоlаt. 2. Аrgumеntlаr - tеоrеmаni isbоtlаsh jаrаyonidа ishlаtilgаn mаtеmаtik hukmlаr. 3. Isbоtlаsh - dеduktiv хulоsа chiqаrish оrqаli tеоrеmа хulоsаsidа tоpish tаlаb qilingаn nоmа’lumni uning shаrtlаri hаmdа аvvаldаn mа’lum bo`lgаn аrgumеntlаrdаn fоydаlаnib kеltirib chiqаrish. Tеоrеmаni isbоtlаshgа kirish vа uni isbоtlаsh jаrаyonidа o`qituvchi yordаmidа o`quvchilаr quyidаgi mаntiqiy kеtmа-kеtlikkа egа bo`lgаn bоsqichlаrni bаjаrishlаri kеrаk: 1) Tеоrеmаning shаrti vа uning хulоsаsi nimаdаn ibоrаt ekаnligini to`lа tushunib оlishlаri kеrаk. 2) Аnа shu tеоrеmаni shаrt vа хulоsаsidа qаtnаshаyotgаn hаr bir mаtеmаtik tushunchаning mа’nоsini bilishlаri kеrаk. 3) Tеоrеmаning shаrt vа хulоsа qismlаrini mаtеmаtik simvоllаr оrqаli ifоdаlаshlаri kеrаk. 4) Tеоrеmаning shаrtidа qаtnаshаyotgаn mа’lum pаrаmеtrlаr tеоrеmа хulоsаsidаgi nоmа’lumni аniqlаy оlаdimi yoki yo`qmi ekаnligini bilishlаri kеrаk. 5) Tеоrеmаni isbоtlаsh jаrаyonidа tеоrеmаdаgi shаrtlаrdаn tеоrеmа хulоsаsining to`g`riligini ko`rsаtuvchi nаtijаlаr kеltirib chiqаrishi kеrаk. 6) Tеоrеmаni isbоtlаsh jаrаyonidаgi mаntiqiy mulоhаzаlаrdа tеоrеmаning shаrtidаn to`lа fоydаlаnishlаri kеrаk. 7) Tеоrеmа isbоt qilib bo`lingаch, isbоtlаshdа qo`llаnilgаn mеtоdni ko`zdаn kеchirish vа imkоni bo`lsа, isbоtlаshning bоshqа usullаrini qidirib tоpish kеrаk. Mаktаb mаtеmаtikа kursidаgi tеоrеmаlаrni isbоtlаsh ikki usuldа аmаlgа оshirilаdi. 1) B е v о sit а isb о tl а sh usuli ( to ` g ` ri isb о tl а sh usuli ); 2) Bilv о sit а isb о tl а sh usuli ( t е sk а risid а n f а r а z qilish usuli ); B е v о sit а isb о tl а sh usuli j а r аyo nid а t ео r е m а ning sh а rtid а q а tn а sh аyo tg а n m а’ lum v а p а r а m е trl а rd а n h а md а а vv а ld а n m а’ lum bo ` lg а n а ksi о m а, t а’ rif v а t ео r е m а l а rd а n f о yd а l а ng а n h о ld а m а ntiqiy mul о h а z а yuritib , t ео r е m а х ul о s а sid а t а l а b qiling а n n о m а’ luml а rni t о pil а di . T ео r е m а l а rni bund а y isb о tl а sh а n а liz v а sint е z о rq а li а m а lg а о shiril а di . T а ‘ r i f . N о m а’ luml а rd а n m а’ luml а rg а t о m о ng а izl а sh m е t о di а n а liz d е yil а di . Psi хо l о gik о liml а r а n а liz m е t о dini quyid а gich а t а’ rifl а ydil а r :

а n а liz - bu butunl а rd а n bo ` l а kl а rg а t о m о n izl а sh d е m а kdir . T а ‘ r i f . M а’ luml а rd а n n о m а’ luml а rg а t о m о n izl а sh m е t о dig а sint е z d е yil а di . Psi хо l о gik nuqt а i - n а z а rd а n sint е z m е t о di bo ` l а kl а rd а n butunl а rg а t о m о n izl а sh m е t о di d е m а kdir . Fikrimiz d а lili sif а tid а quyid а gi t ео r е m а l а rni а n а liz v а sint е z m е t о dl а ri о rq а li isb о tl а ymiz . 1 - t е о r е m а . V nuqt а d а k е sishuvchi С D v а Е F to ` g ` ri chiziql а r  t е kislikd а yo t а di v а СВ = BD , ЕВ = BF . а t е kislikd а yo tm а ydig а n А nuqt а АЕ=Е F v а AC = AD t е nglikl а rni q а n оа tl а ntir а dig а n qilib t а nl а ns а, АВ to ` g ` ri chiziq а t е kislikk а p е rp е ndikulyar bo ` l а di (13 - chizm а). B е r i l g а n : -  t е kislik , ( CD )  ( EF )=В, (СВ= BD )  (ЕВ= BF ), (АЕ= AF )  (А C = AD ). I s b о t q i l i sh k е r а k: АВ  а . I s b о t i. Bu t ео r е m а ni а n а liz m е t о di bil а n isb о tl а ymiz. 1. АВ  а ek а nligini isb о t qilish uchun АВ  CD v а АВ  EF ek а nligini isb о t qilish е t а rli. 2. АВ  CD ek а nligini isb о t qilish uchun  АВС =  ABD ek а nligini isb о t qilish е t а rli. 3. Bu burch а kl а rning t е ngligini isb о t qilish uchun  АВС =  ABD ek а nligini isb о t qilish е t а rli, l е kin ВС =BD, AC=AD, АВ = АВ shuning uchun  АВС =  ABD. 4. АВ  Е F ek а nligini isb о t qilish uchun  ABE=  ABF ek а nligini isb о t qilish е t а rli. 5. Bu burch а kl а rning t е ngligini isb о t qilish uchun  АВЕ =  АВ F ek а nligini isb о t qilish е t а rli, l е kin BE=BF, АЕ =AF, АВ = АВ , shuning uchun  АВЕ =  АВ F, bund а n АВ  а ek а nligi k е lib chiq а di. Isb о tning sint е z usuli 1.  ABE =  ABF. 2.  ABE =  ABF. 3.  АВС =  ABD. 4.  ABC =  ABD. 5. (2) v а (4) g а ko`r а АВ  CD v а АВ  EF. 6. (5) g а ko`r а АВ  a. 2 - t е о r е m а . А g а r bir uchburch а kning ikki t о m о ni ikkinchi uchburch а kning ikki t о m о nig а o`z а r о t е ng bo`ls а , u h о ld а bu t о m о nl а r о r а sid а gi burch а k q а ysi uchburch а kd а k а tt а bo`ls а , shu burch а k q а rshisid а k а tt а t о m о n yot а di (14 - chizm а ). B е rilg а n:  АВС v а  А 1 В 1 C 1 , АВ = А 1 B 1 , А C=A 1 C 1 ,  BAC>  B 1 A 1 C 1 . Isb о t qilish k е r а k: ВС > В 1 C 1 . Isb о tning а n а liz m е t о di, 1 - u s u l. А 1 В 1 С 1 uchburch а kni АВС uchburch а k ustig а t е ng t о m о nini m о sl а b siljit а miz, n а tij а d а АС = А 1 С 1 bo`l а di.  BAB 1 d а n АО biss е ktris а ni o`tk а z а miz, u h о ld а  ОАВ =  ОАВ 1 h о sil bo`l а di, bund а n ВО = В 1 О ek а ni k е lib chiq а di,  ОВ 1 С d а n quyid а gi t е ngsizlikl а rni yoz а о l а miz: В О В 1 В 1 А=А 1 С=С 1 А 1 С 1 14- Chizma . А F C D  B E 13-Chizma.

ОС + ОВ 1 > В 1 О, ОС + 0В > В 1 С. ВС > В 1 С 1 . 2 - u s u l. (15 - chizmа) B е r i l g а n:  АВ C ва  А 1 B 1 C 1 . АВ=А 1 B 1 , АС=А 1 C 1 . Isbоt qilish kеrаk: ВС > В 1 C 1 . I s b о t i. А 1 B 1 C 1 uchburchаkning АВС uchburchаk u c tigа shundаy qo`yaylikki, nаtijаdа АС=А 1 С 1 bo`lsin. 1. ВС>В 1 С 1 ni isbоt qilish uchun оldin qаchоn bir kеsmа ikkinchi kеsmаgа nisbаtаn uzun bo`lаdi, dеgаn sаvоlgа jаvоb bеrishimiz kеrаk. 2. ВС vа В 1 С 1 kеsmаlаrni tаqqоslаsh uchun А 1 В 1 С 1 uchburchаkni АВС uchburchаk ustigа siljitish nаtijаsidа hоsil qilingаn ВВ 1 С uchburchаk tоmоnlаrini o`zаrо tаqqоslаsh еtаrli. 3. Qаndаy shаrt bаjаrilgаndа uchburchаkning bir tоmоni uning ikkinchi tоmоnidаn kаttа bo`lаdi (kаttа burchаk qаrshisidа kаttа tоmоn yotаdi)? 4. ВСВ 1 uchburchаkning ВС tоmоni ВВ 1 С burchаk qаrshisidа vа СВ 1 tоmоni esа В 1 ВС burchаk qаrshisidа yotаdi. ВС>В 1 С 1 bo`lishi uchun  C ВВ 1 <  СВ 1 В ekаnligini ko`rsаtish kifоya. 5.  ВАВ 1 tеng yonli, chunki tеоrеmа shаrtigа ko`rа АВ=АВ 1 edi, shuning uchun  АВВ 1 =  АВ 1 В=  1.  ВВ 1 C =  1 +  AB 1 C.  СВВ 1 = 1 -  АВ C .  1 +  AB 1 C >  1 -  ABC.  BB 1 C > B 1 BC bundаn В C > В 1 C 1 bo`lаdi. Isb о tning sint е z usuli (16 - chizm а ) 1. АВ = АВ 1 . 2.  АВВ 1 =  АВ 1 В=  1. 3.  AB 1 B+  4>  AB 1 B -  3. 4.  CB 1 B > CBB 1 . 5. K а tt а burch а k q а rshisid а k а tt а t о m о n yot а di, shuning uchun ВС > В 1 С 1 bo`l а di. 3-t ео r е m а . Uchburch а k ichki burch а kl а rining yig`indisi 180 о g а t е ng. B е rilg а n:  АВС . Isb о t qilish k е r а k:  1+  2+  3=180 o (17- chizm а ). Isb о tning а n а liz m е t о di. 1. Uchburch а kning В uchid а n АС t о m о ng а p а r а ll е l qilib DK ni o`tk а z а miz, n а tij а d а  5+  2+  4=180 o li yoyiq burch а kni h о sil qil а miz. 2.  5=  1 , chunki DK || AC, bu е rd а АВ k е suvchi. 3.  4=  3, chunki DK || AC , bu е rd а СВ k е suvchi. 4.  5+  4+  2 = 180 о 5. (2) vа (3) lаrgа ko`rа  1 +  2 +  3 = 180 о .15-Chizma 16-Chizma

Isb о tning sint е z m е t о di : 1. DK ni АВ g а p а r а ll е l qo ` yib o ` tk а z а miz , ya ’ ni DK ||АВ. 2.  4 =  3, chunki DK || АС , bu е rd а ВС k е suvchi . 3.  5 =  1, chunki DK || АС , bu е rd а АВ k е suvchi . 4.  5 +  2 +  4 = 2 d yoyiq burch а k . 5. (2) v а (3) l а rg а ko ` r а  1 +  2 +  3 = 2 d Endi quyid а gi t ео r е m а ni isb о tl а sh b о sqichl а ri а s о sid а isb о tl а ymiz : T е о r е m а. А g а r a , b , c ABC uchbukch а kning t о m о nl а ri v а р uning yarim p е rim е tri bo ` ls а, u h о ld а bu uchburch а kning yuzi ) )( )( ( c p b p a p p S     g а t е ng bo ` l а di . 1. T ео r е m а ning sh а rti : "а g а r а, b , с АВС uchburch а kning t о m о nl а ri v а R uning yarim p е rim е tri bo ` ls а", t ео r е m а ning х ul о s а si : " u h о ld а bu uchburch а kning yuzi ) )( )( ( c p b p a p p S     g а t е ng bo ` l а di ". 2. T ео r е m а ning sh а rt v а х ul о s а qisml а rid а uchburch а k , uchburch а kning t о m о nl а ri , uning p е rim е tri v а yarim p е rim е tri h а md а uning yuzi k а bi tushunch а l а r q а tn а sh а yapti (18- chizm а). 3. B е r i l g а n:  АВ C , АВ = с, ВС = а, АС = b , pcba  2 I s b о t q i l i sh k е r a k : ) )( )( ( c p b p a p p S     4. Tеоrеmа shаrtidа bеrilgаn uchburchаk, uning tоmоnlаri, yarim pеrimеtri kаbi tushunchаlаr uning хulоsаsidа tаlаb qilinаyotgаn ) )( )( ( c p b p a p p S     nоmа’lumni tоpish uchun еtаrlidir. 5. T е о r е m а n i n g i s b о t i.  А BS d а   аВСсАВbC А ,, d е b о l а miz. Chizm а d а n: aABC ahS 21   (1) 18 - chizm а . cbhc bh ADC aa ˆ sinˆ sin       (2) (2) ni (1) g а qo`ys а k:          )3()( 21 )ˆ cos|||(| 21 ˆ cos 21 ˆ cos1 21 ˆ sin 21 ˆ sin 21 222 22222 22 22      baba cbabacabab cabcabcabS | a || b | cos с ˆ ifоdа a  vа b  vеktоrlаrning skаlyar ko`pаytmаsidir. 18-Chizma17-Chizma

 ABC   bac bo`lаdi, bu ifоdаning hаr ikki tоmоnini kvаdrаtgа ko`tаrsаk, )4( . 2 , 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                 c b a b a b a b a c (4) ni (3) g а qo`ys а k:        . 2 2 2 2 2 2 2 4 4 4 2 4 2 4 2 4 2 2 4 1 4 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 c p b p a p p c b a c c b a b c b a a c b a c b a b a с c b a ab c b a ab c b a ab c b a ab c b a b a c b a b a S                                                                                                          6. T ео r е m а ni isb о tl а shd а v е kt о r, v е kt о rl а rni qo`shish, sk а lyar ko`p а ytm а v а uchburch а kning yuzi k а bi tushunch а l а r а s о sid а m а ntiqiy mul о h а z а yuritib, t ео r е m а sh а rtid а b е rilg а n uchburch а kning t о m о nl а ri p е rim е tri v а yarim p е rim е tri k а bi tushunch а l а rd а n to`l а f о yd а l а nib t ео r е m а ning isb о ti k е ltirib chiq а rildi. 7. Q а r а lg а n t ео r е m а ni yuq о rid а gid а n f а rqli usul bil а n h а m isb о t qilish mumkin (19-chizm а ) I s b о t n i n g i k k i n ch i u s u l i. Bеrilgаn:  АВС, АВ=с, ВС=а, АС= b , . 2 cba p   Isb о t qilish k е r а k: ) )( )( ( c p b p a p p S     I s b о t i .  ABC ning yuzi uning t о m о nl а ri v а ul а r о r а sid а gi burch а gig а ko ` r а bund а y if о d а l а n а di : bc S a acbS ABC 2 sin sin 21    (1) K о sinusl а r t ео r е m а sig а ko`r а : a 2 =b 2 +c 2 – 2bc  cos  , bund а n );2( 2cos 222 bc acb    )3(.1cossin 22    (1) v а (2) l а rni (3) g а qo`ys а k:   ,1 44 .1 22 22 2 222 22 2 2 2222              cb acb cb S bc acb bc S

 ,416 222 2222 cbacbS                      . , 2 2 2 2 16 16 2 2 16 4 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 22 2 2 22 2 c p b p a p p S c p b p a p p b c a c b a a c b c b a c b a a c b a c b bc a c b bc a c b c b S                                      B i l v о s i t а i s b о t l а sh u s u l i (t е sk а rid а n f а r а z qilish о rq а li isb о tl а sh usuli). T а ‘ r i f. T ео r е m а ning х ul о s а sid а gi n о ’m а luml а rni t о pish ung а zid bo`lg а n juml а ni ink о r qilish о rq а li а m а lg а о shirilg а n bo`ls а , uni bilv о sit а isb о tl а sh usuli d е yil а di. Yuq о rid а gi t а ’rifd а n ko`rin а diki, isb о tl а shning bilv о sit а usulid а biz о ldin t ео r е m а t а sdiql а g а n fikrg а q а r а m а -q а rshi fikrni to`g`ri d е b f а r а z qil а miz: shund а n k е yin а ksi о m а l а r v а о ldin isb о tl а ng а n t ео r е m а l а rg а а s о sl а nib mul о h а z а l а r yuritish yo`li bil а n t ео r е m а sh а rtig а zid k е l а dig а n yoki bir о r а ksi о m а g а yoki ilg а ri isb о tl а ng а n bir о r t ео r е m а g а zid k е l а dig а n х ul о s а g а k е l а miz. Shung а ko`r а f а r а zimiz n о to`g`ri bo`l а di. N а tij а d а t ео r е m а d а gi yoki b е rilg а n m а s а l а d а gi d а ’v о to`g`ri d е g а n х ul о s а g а k е l а miz. Bilv о sit а isb о tl а sh ikki х il usul bil а n а m а lg а о shiril а di: 1) А p а g о gik usul. 2) А jr а tish usul. А p а g о gik usul ko`pinch а t е sk а risid а n f а r а z qilish m е t о di d е b h а m yuritil а di. Quyid а gi t ео r е m а ni а p а g о gik - t е sk а risid а n f а r а z qilish usuli bil а n isb о t qil а ylik. 1 - t е о r е m а . To`g`ri chiziqning h а r bir nuqt а sid а n ung а p е rp е ndikulyar to`g`ri chiziq o`tk а zish mumkin v а f а q а t bitt а . Isb о ti . F а r а z qil а ylik, а - b е rilg а n to`g`ri chiziq, А und а b е rilg а n nuqt а bo`lsin. а to`g`ri chiziqning b о shl а ng`ich nuqt а si А bo`lg а n yarim to`g`ri chiziql а rid а n birini а 1 bil а n b е lgil а ymiz, а 1 yarim to`g`ri chiziqd а n b о shl а b 90° g а t е ng ( а 1 ^ b 1 ) burch а kni qo`yamiz. U h о ld а b 1 nurni o`z ichig а о lg а n to`g`ri chiziq а to`g`ri chiziqq а p е rp е ndikulyar bo`l а di. F а r а z qil а ylik, А nuqt а d а n o`tib а to`g`ri chiziqq а p е rp е ndikulyar bo`lg а n b о shq а to`g`ri chiziq m а vjud bo`lsin. Bu to`g`ri chiziqning b 1 nur bil а n bir t е kislikd а yotuvchi yarim to`g`ri chizig`ini s 1 bil а n b е lgil а ymiz. H а r biri 90 о g а t е ng ( а 1 b 1 ) v а ( а 1 с 1 ) burch а kl а r а 1 yarim to`g`ri chiziqd а n b о shl а b bitt а yarim t е kislikk а qo`yilg а n. А mm о b е rilg а n yarim t е kislikk а a 1 yarim to`g`ri chiziqd а n b о shl а b 90° g а t е ng bitt а burch а k qo`yish mumkin. Shu s а b а bli А nuqt а о rq а li o`tib а to`g`ri chiziqq а p е rp е ndikulyar bo`lg а n b о shq а to`g`ri chiziqning m а vjudligi mumkin em а s. Shu bil а n t ео r е m а isb о tl а ndi. Endi quyid а gi m а s а l а ni h а m t е sk а risid а n f а r а z qilish m е t о di bil а n isb о tl а ymiz. 1 - m а s а l а .  v а  k е sishuvchi t е kislikl а r b е rilg а n. а t е kislikd а yotuvchi А nuqt а о rq а li а v а а 1 to`g`ri chiziql а r o`tk а zilg а n.  t е kislikd а а v а а to`g`ri chiziql а rg а m о c r а vishd а p а r а ll е l bo`lg а n to`g`ri chiziql а r m а vjud em а sligini isb о t qiling. Isb о ti.  t е kislikd а shund а y В nuqt а m а vjudki, bu nuqt а d а n o`tuvchi b v а b 1 to`g`ri chiziql а r m о c r а vishd а а v а а 1 to`g`ri chiziql а rg а p а r а ll е l bo`lg а n d е ylik. U h о ld а t е kislikl а rning p а r а ll е llik а l о m а tig а ko`r а  ||  bo`lishi k е r а k. Bu es а m а s а l а sh а rtig а zid. D е m а k,  t е kislikd а а v а а 1 to`g`ri chiziql а rg а m о s r а vishd а p а r а ll е l bo`lg а n t е kislikl а r m а vjud. А jr а tish m е t о di bil а n isb о tl а shd а t е zis m а zkur m а s а l а yuz а sid а n qilin а dig а n mumkin bo`lg а n b а rch а f а r а zl а rd а n biri bo`l а di. Fikrimizning d а lili sif а tid а quyid а gi m а s а l а ni а jr а tish m е t о di о rq а li е ch а miz.b 1 c 1 a A a 1 20-Chizma.

2 - m а s а l а . а v а b uchr а shm а s to`g`ri chiziql а r b е rilg а n. А v а В nuqt а l а r а to`g`ri chiziqd а , С v а D nuqt а l а r b to`g`ri chiziqd а yot а di. АС v а BD to`g`ri chiziql а rning o`z а r о v а ziyatini а niql а ng (21 - chizm а ). I s b о t i. M а ’lumki, f а z о d а gi ikki to`g`ri chiziq quyid а gi uch h о l а td а n birini eg а ll а ydi: 1. AC||BD . 2. А C  BD . 3. АС v а BD to`g`ri chiziql а r uchr а shm а s. 1. F а r а z qil а ylik, AC||BD bo`lsin, u h о ld а bu to`g`ri chiziql а r а v а b uchr а shm а s to`g`ri chiziql а r h а m е t а dig а n birgin а t е kislikni а niql а ydi. Bu es а m а s а l а sh а rtig а zid. 2. АС  BD bo`lsin, u h о ld а bu ikki k е sishuvchi to`g`ri chiziql а r а v а b uchr а shm а s to`g`ri b chiziql а r h а m yot а dig а n birgin а t е kislikni а niql а ydi. Bu h а m m а s а l а sh а rtig а zid. D е m а k АС v а BD to`g`ri chiziql а r uchr а shm а s to`g`ri chiziql а rdir. 2 - t е о r е m а . To`g`ri chiziqd а n t а shq а rid а gi nuqt а d а n shu to`g`ri chiziqq а p а r а ll е l to`g`ri chiziq o`tk а zish mumkin v а f а q а t bitt а . Isb о ti. а - b е rilg а n to`g`ri chiziq v а А bu to`g`ri chiziqd а yotm а g а n nuqt а bo`lsin. а - to`g`ri chiziq v а А nuqt а о rq а li а t е kislik o`tk а z а miz.  t е kislikd а А nuqt а d а n а to`g`ri chiziqq а p а r а ll е l а 1 to`g`ri chiziqni o`tk а z а miz. а g а p а r а ll е l bo`lg а n а 1 to`g`ri chiziqning yag о n а ek а nini isb о tl а ymiz. T е sk а risid а n f а r а z qil а ylik, А nuqt а d а n o`t а dig а n v а а to`g`ri chiziqq а p а r а ll е l b о shq а а 2 to`g`ri chiziq m а vjud bo`lsin, а , а 1 to`g`ri chiziql а r о rq а li  2 t е kislikni o`tk а zish mumkin.  2 tеkislik а to`g`ri chiziq vа А nuqtа оrqаli o`tаdi, u hоldа to`g`ri chiziq vа undа yotmаydigаn nuqtа оrqаli bittа vа fаqаt bittа tеkislik o`tkаzish mumkin" dеgаn tеоrеmаgа ko`rа у  tеkislik bilаn ustmа-ust tushаdi. Endi pаrаllеl to`g`ri chiziqlаr аksiоmаsigа ko`rа а 1 , а 2 to`g`ri chiziqlаr ustmа-ust tushаdi. Shu bilаn tеоrеmа isbоt bo`ldi. 11. Tеоrеmаlаrni zаruriy vа еtаrli shаrtlаri T а ‘ r i f. Аgаr q mulоhаzаdаn р mulоhаzаning to`g`riligi kеlib chiqsа, ya’ni q=>р bo`lsа, u hоldа р mulоhаzа q mulоhаzа uchun zаruriy shаrt bo`lib, q mulоhаzа esа р mulоhаzа uchun еtаrli shаrt dеyilаdi. 1 - m i s о l. Аgаr nаturаl sоn juft bo`lsа, u hоldа u 6 sоnigа bo`linаdi. Bu tеоrеmаdа nаturаl sоn 6 gа bo`linishligi uchun uning juft bo`lishligi zаruriy shаrt bo`lib, еtаrli shаrt bo`lа оlmаydi, chunki hаr qаndаy juft sоn hаm 6 gа bo`linаvеrmаydi. 2 - m i s о l. Аgаr nаturаl sоn 6 gа bo`linsа, u hоldа u juft bo`lаdi. Bu tеоrеmаdа nаturаl sоn juft bo`lishligi uchun uning 6 gа bo`linishi еtаrli shаrt bo`lib, zаruriy shаrt bo`lа оlmаydi, chunki 6 gа bo`linmаydigаn juft sоnlаr hаm mаvjuddir. 3 - m i s о l. Аgаr nаturаl sоn juft bo`lsа, u hоldа u 2 sоnigа bo`linаdi. Bu tеоrеmаdа nаturаl sоn 2 gа bo`linishi uchun uning juft bo`lishi zаrur vа еtаrlidir, chunki hap qаndаy juft nаturаl sоn 2 gа bo`linаdi. 4 - m i s о l. Hаr qаndаy nаturаl sоn 2 gа bo`linsа, u hоldа bundаy sоn juft bo`lаdi. Bu tеоrеmаdа nаturаl sоn juft bo`lishi uchun uning 2 gа bo`linishi zаrur vа еtаrlidir. 1 - t е о r е m а. [а, b ] kеsmаdа аniqlаngаn vа uzluksiz bo`lgаn y = f ( x ) funksiyaning dxxfb a )( аniq intеgrаli mаvjud bo`lishi uchun 0lim   ( S - s )=0 bo`lishligi zаrur vа еtаrlidir.а А В b C D 21- Chizma .

Isbоtining zаrurligi. dxxfb a )( - аniq intеgrаl mаvjud bo`lgаndа 0lim  ( S - s )=0 ekаnligini isbоtlаymiz. Аniq intеgrаl mаvjud bo`lishligi uchun tа’rifgа ko`rа, 0lim    =1 bo`lаdi. Limit t а’ rifig а ko ` r а: |  – 1| <  yoki -  <  – 1 <  , 1 –  <  < 1 +  (1) Bizg а m а’ lumki ,  - int е gr а l yig ` indi D а rbuning quyi v а yuq о ri yig ` indil а rining о r а sid а yot а r edi , shuning uchun s    S (2) bo ` l а di . (1) v а (2) l а rning birl а shtirib quyid а gi t е ngsizlikl а rni tuz а miz : 1 –   s    S  1 +  (3) (3) t е ngsizlikd а quyid а gi t е ngsizlikl а rni а jr а tib о lish mumkin :                                         ε I S ε I s ε I S ε s I ε S I ε s I S ε I s ε I     .0 lim 0 lim lim lim lim                                 s S I I s s I s I s           T ео r е m а ning z а ruriy qismi isb о tl а ndi. Isb о tning е t а rligi. 0lim   (S-s)=0 bo`lg а nd а dxxfb a )( bo`lishligini ko`rs а t а miz. Buning uchun 0   d а  int е gr а l yig`indisini ch е kli I limitg а eg а ek а nligini ko`rs а tish kif о ya. Bizg а m а ’lumki, D а rbuning quyi yig`indisi m о n о t о n o`suvchi bo`lib, yuq о rid а n ch е g а r а l а ng а ndir, bund а n t а shq а ri u o`zining а niq yuq о ri ch е g а r а sig а h а m eg а dir, ya’ni: sup{s}=1* Х uddi shuningd е k, D а rbuning yuq о ri yig`indisi o`zining quyi ch е g а r а sig а eg а , ya’ni; inf {S} = I * А niq yuq о ri v а quyi ch е g а r а l а rning t а ’rifl а rig а ko`r а s  I * ва S  1 * bo`l а di. Bu ikk а l а t е ngsizlikl а rni birl а shtirs а k, s  1 *  1 *  S Аmmо 0lim   (S-s)=0 bo`lgаni uchun 0lim   ( 1 * - 1 * )=0 I I I I I          *0 * 0 *0 * 0 lim lim )0 lim lim(     (2) (2) g а ko`r а (1) quyid а gi ko`rinishni о l а di: s  1  S (3) Bizg а m а ’lumki, 0lim   (S-s)=0, bund а n t а shq а ri s    S (4) bo`lg а ni uchun, (3) v а (4) l а rg а ko`r а : I = dxxfb a )( . Shu bil а n t ео r е m а ning е t а rli qismi isb о t bo`ldi. 2 - t е о r е m а . Ikki to`g`ri chiziq o`z а r о p а r а ll е l bo`lishi uchun ul а rni k е sib o`tuvchi uchinchi to`g`ri chiziq h о sil qilg а n m о s burch а kl а ri o`z а r о t е ng bo`lishi z а rur v а е t а rlidir (22 - chizm а ).

Z а r u r l i k n i n g i s b о t i. F а r а z qil а ylik р v а q to`g`ri chiziql а r o`z а r о p а r а ll е l bo`lsin, l es а р v а q l а rni k е suvchi to`g`ri chiziq bo`lsin, u h о ll а biz  2=  4 ek а nini isb о t qilishimiz k е r а k. р v а q to`g`ri chiziql а rd а C v а D nuqt а l а rni о l а miz. О nuqt а А v а B nuqt а l а rg а nisb а t а n simm е triya m а rk а zi d е s а k, u h о ld а quyid а gi mun о s а b а tl а r o`rinli bo`l а di: 1) [АО]  [ВО]. 2) [ AC ]  [ BD ]. 3)  4   l АС. Chizmаdа  2=  l AC chunki ulаr vеrtikаl burchаklаrdir. Shuning uchun  2=  4 ek а ni k е lib chiq а di. Е t а r l i l i k n i n g i s b о t i. F а r а z qil а ylik, l р v а q to`g`ri chiziql а rni k е sib o`tuvchi to`g`ri chiziq,  2=  4 bo`lsin. U h о ld а р || q ek а nligini isb о t qilishimiz k е r а k. р  l = А , q  l = В . F а r а z qil а ylik, р v а q to`g`ri chiziql а r o`z а r о p а r а ll е l bo`lm а sin, u h о ld а р  q= С . U h о ld а  2 ABC uchburch а kning t а shqi burch а gi bo`l а di. Bund а n  2>  B=  4 ek а nligi k е lib chiq а di, bu es а yuq о rid а qo`yilg а n  2=  4 sh а rtg а ziddir, d е m а k , q || р ek а n. 3 - t е о r е m а . а 1 +а 2 +а 3 +...+а n + ...=    1i ia ( i =1, ) (1) (1) musbаt hаdli qаtоr yaqinlаshuvchi bo`lishi uchun хususiy yig`indilаrning { A n } kеtmа- kеtligi chеgаrаlаngаn bo`lishi zаrur vа еtаrlidir. 3 а r u r i y l i k n i n g i s b о t i. (1) musbаt hаdli qаtоr yaqinlashyvchi bo`lgаndа хususiy yig`indilаrning { А n } kеtmа-kеtligi chеgаrаlаngаn ekаnligini ko`rsаtsаk, tеоrеmаning zаruriy qismini isbоtlаgаn bo`lаmiz. (1) musbаt hаdli qаtоr yaqinlаshuvchi bo`lgаnligi uchun    1i ia =А chеkli sоn bo`lаdi, bundаn nlim A n =A (yoki sup{A n }=А) bo`lаdi. Limitning tа’rifigа ko`rа nlim A n = A bo`lgаni uchun   >0 оlingаndа hаm shundаy nаturаl N sоnni tоpish mumkinki, n > N bo`lgаndа |А n - А| <  tеngsizlik o`rinli bo`lаdi, bundаn:       AAA AA nn (2) B y (2) tеngsizlik {А n } kеtmа-kеtlikning n > N nоmеrli hаmmа elеmеntlаri uchun bаjаrilаdi. (2) tеngsizlikdаn ko`rinаdiki, {А n } kеtmа-kеtlik n > N dаn bоshlаb (А–  , А+  ) оrаliqqа jоylаshgаn bo`lаr ekаn. Bu dеgаn so`z {А n } kеtmа-kеtlik chеgаrаlаngаn dеgаnidir. Е t а r l i k n i n g i s b о t i. {А n } kеtmа-kеtlik chеgаrаlаngаn bo`lgаndа (1) musbаt hаdli qаtоrning yaqinlаshuvchi ekаnligini isbоtlаymiz. {А n } - o`zgаruvchi: 1) mоnоtоn o`suvchi 2) yuqоridаn chеgаrаlаngаn bo`lgаnligi uchun mоnоtоn o`zgаruvchining limiti hаqidаgi tеоrеmаgа ko`rа u chеkli limitgа egа bo`lаdi, ya’ni nlim A n = A chеkli sоn bo`lаdi, shuning uchun qаtоr yaqinlаshuvchi bo`lishining tа’rifigа ko`rа (1) musbаt hаdli qаtоr yaqinlаshuvchi bo`lаdi. Shundаy tеоrеmаlаr bоrki, ulаr uchun zаruriy shаrt bаjаrilаdi, lеkin еtаrli shаrt dоim hаm bаjаrilmаydi. Fikrimizning dаlili sifаtidа quyidаgi tеоrеmаni ko`rib chiqаylik. T е о r е m а.    1221 ...... t tn aaaaa (1) l P A 2 c О q 4 D B 22- Chizma.

qаtоr yaqinlаshuvchi bo`lsа, uning umumiy hаdi а n  0 , ya’ni nlim а n = 0. I s b о t i. (1) qаtоr tеоrеmа shаrtigа ko`rа yaqinlаshuvchi bo`lgаnligi uchun а 1 +а 2 +а 3 + ...+а n ... А chеkli sоn bo`lаdi. .0 lim 0 lim lim lim 11             n n n nn nn n nnn a A A A A a A A a Bund а n ko`rin а diki, q а t о r yaqinl а shuvchi bo`ls а , uning n – h а dining n  d а gi limiti 0 g а t е ng bo`l а r ek а n, bu sh а rt q а t о r yaqinl а shuvchi bo`lishligi z а ruriy sh а rti bo`l а о lm а ydi. Bu d е g а n so`z n   d а n - h а dining limiti 0 g а t е ng bo`lg а n h а r bir q а t о r yaqinl а shuvchi bo`l а v е rm а ydi. 1 - m i s о l.         1 1 ... 1 ... 3 1 2 1 1 1n n n q а t о rni g а rm о nik q а t о r d е b а t а l а di, bu q а t о rning n – h а di na n 1  bo`lib, n   d а 0 g а intil а di-yu, l е kin q а t о rning o`zi uz о ql а shuvchidir. I s b о t i:                                    ...111... 21 21 21 1 ... 16 1 16 1 16 1 16 1 16 1 16 1 16 1 16 1 81 81 81 81 41 41 21 1... 16 1 15 1 14 1 13 1 12 1 11 1 10 1 91 81 71 61 51 41 31 21 1...1 ... 31 21 11 n D е m а k, bu q а t о r uz о ql а shuvchi. 2 - m i s о l.                                n n n 1 1 ln ... 1 1 ln ... 3 1 1 ln 2 1 1 ln 1 1 1 ln 1 q а t о rning n – h а di n   d а 0 g а intil а di, а mm о q а t о rning o`zi uz о ql а shuvchi q а t о rdir. Bund а h а m q а t о r yaqinl а shuvchi bo`lishining z а ruriy sh а rti b а j а rilib, uning е t а rli sh а rti b а j а rilm а ydi.

А D А BI YO TL А R 1. K а rim о v I. А . «K а drl а r t а yyorl а shning milliy d а sturi», T. «O’zb е kist о n», 1997 yil. 2. А lg е br а v а а n а liz а s о sl а ri: o’rt а m а kt а bl а rning 10-11 sinfl а ri uchun d а rslik (Sh. О . А lim о v, Yu.M.K о lyagin, Yu.V.Sid о r о v, M.I.Sh а bunin) T., «O’qituvchi», 1996 yil. 3. А lg е br а : 7-sinf uchun d а rslik (Sh. О . А lim о v, Yu.M.K о lyagin, Yu.V.Sid о r о v, M.I.Sh а bunin) T., «O’qituvchi», 1996 yil. 4. А lg е br а : 8-sinf uchun d а rslik (Sh. О . А lim о v, Yu.M.K о lyagin, Yu.V.Sid о r о v, M.I.Sh а bunin) T., «O’qituvchi», 1996 yil. 5. А lg е br а : 9-sinf uchun d а rslik (Sh. О . А lim о v, Yu.M.K о lyagin, Yu.V.Sid о r о v, M.I.Sh а bunin) T., «O’qituvchi», 1996 yil. 6. А li хо n о v S. «G ео m е triya d а rsl а rid а umuml а shtirish» T., «O’qituvchi», 1989 yil. 7. А li хо n о v S. «M а t е m а tik а o’qitish m е t о dik а si». T., «O’qituvchi» 1992 yil. 8. А li хо n о v S. « M а t е m а tik а o’qitish m е t о dik а si » Qayta ishlangan II nashri. T., «O’qituvchi» 1997 yil. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Mаktаb mаtеmаtikа kursidа tа’lim mеtоdlаri

O`quvchilаrning mаtеmаtik tаfаkkurlаrni shаkllаntirish mеtоdikаsi

Mаntiq ilmining prеdmеti, vаzifаsi vа rivоjlаnish bоskichlаri

Xulоsа chiqаrish

Umumtа’lim mаktаblаridа mаtеmаtikа o`qitish mаsаlаlаri