Кўп ўзгарувчили функциялар кўп ўзгарувчили функциялар ҳақида умумий тушунчалар - Алгебра - Рефераты

Кўп ўзгарувчили функциялар кўп ўзгарувчили функциялар ҳақида умумий тушунчалар

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

288 KB

Кўп ў згарувчили функциялар к ў п ў згарувчили функциялар ҳ а қ ида умумий тушунчалар Режа: 1. Кўп ўзгарувчили функциялар ҳақида умумий тушунчалар. 2. Икки ва кўп аргументли функция лимити. 3. Икки ва кўп аргументли функциянинг узлуксизлиги ва узилиши.

1. Кўп ўзгарувчили функциялар ҳақида умумий тушунчалар Табиат ва жамиятда жуда кўп масалалар борки ўзгарувчи миқдорлар боғланишларида биттасининг сонли қиймати бошқа бир нечасининг қиймати билан аниқланади. Масалан, томонларининг узунликлари y va x дан иборат бўлган тўғри тўртбурчакнинг юзи, унинг томонларининг узунликлари ўзгариши билан ўзгариб боради; параллелепипеднинг ҳажми унинг учала ўлчовининг ўзгариши билан ўзгаради; бирор ер майдонидан олинаётган ҳосилдорлик ернинг тузилишига, унга ўғит беришга, суғоришга, деҳқоннинг малакасига ва бошқа жуда кўп факторларга; сигирдан соғиб олинаётган сут миқдори, сигир зотига, унинг қандай ем-хашак билан боқилишига ва ҳакозоларга боғлиқ. Бундай мисолларни исталганча келтириш мумкин. Бундай боғланишларни текишириш учун кўп ўзгарувчили (аргументли) функциялар тушунчасини киритамиз ва уларни текшириш аппарати амалларини ўрганамиз. 1-таъриф. 2 R фазода бирор D тўпламнинг бир-бирига боғлиқ бўлмаган y va x ўзгарувчилари ҳар бир  y x, ҳақиқий сонлари жуфтлигига бирор қоидага кўра E тўпламдаги битта z ҳақиқий сон мос қўйилган бўлса, D тўпламда икки y va x ўзгарувчиларнинг функцияси z аниқланган дейилади. Икки ўзгарувчининг функцияси символик тарзда қуйидагича белгиланади: ) , ( ,) , ( y x F z y x f z   (функция y yoki U билан ўзгарувчилар мос равишда 2 1, , x x yoki t x лар билан белгиланган бўлса ) , ( ), ( 2 1 x x f y yoki tx f U   тарзда ифодаланиши ҳам мумкин ва ҳ.к.). Бунда y x, ўзгарувчиларга эркли ўзгарувчилар ёки аргументлар, z га эрксиз ўзгарувчи ёки функция деб аталади. D тўпламга функциянинг аниқланиш соҳаси, E тўпламга ўзгариш ёки қийматлар соҳаси дейилади. Ҳар бир жуфт ҳақиқий сонга бирор тайин координат системасида битта M нуқта ва битта нуқтага бир жуфт ҳақиқий сон мос келганлиги учун икки аргументли функцияни M нуқтанинг функцияси ҳам деб қаралади, ҳамда ) , ( 21 x x f y ўрнига ) (M f y ҳам деб ёзиш мумкин.

Икки ўзгарувчили функция берилиш усуллари ҳам, бир ўзгарувчили функцияга ўхшаш ҳар хил бўлиши мумкин. Кўпроқ функциянинг аналитик усулда берилишини қараймиз. Масалан. 1) 2 22 1› › —   бу функция аналитик усулда бўлиб, 2 1X X O текисликнинг ҳамма нуқталари учун аниқланган. Ўзгариш соҳаси    ,0 дан иборат бўлади. 2 2 4 )2 y x z    функция аниқланган бўлиши учун 4 0 4 2 2 2 2      y x yoki y x бўлиши керак, бундай нуқталар тўплами маркази координатлар бошида радиуси 2 га тенг бўлган доирадан иборат. Қийматлар тўплами )2,0[ бўлади. 3) 9 1 2 2    y x u функция 0 9 2 2   y x , яъни маркази координатлар бошида радиуси 3 га тенг бўлган доирадан ташқарида аниқланган. Қийматлар тўплами   ,0 . Икки аргументли функциянинг геометрик тасвири фазода тенгламаси ) , ( y x f z бўлган сиртни ифодалайди. Масалан: 12 3 2 )1    y x z икки аргументли функция фазода 0 12 3 2     z y x текисликни тасвирлайди. 2 2 2 2 )2 R z y x    сфера тенгламаси бўлиб, 2 2 2 y x R z    икки аргументли функциялар графиклари сферани ифодалайди. 2-таъриф . D тўпламнинг ҳар бир  3 2 1 , , x x x ҳақиқий сонлар учлигига бирор қоида бўйича E тўпламдаги битта y ҳақиқий сон мос қўйилган бўлса, D тўпламда уч ўзгарувчининг функцияси аниқланган дейилади. Бунда 3 2 1 , , x x x эркли ўзгарувчилар ёки аргументлар, y эса эрксиз ўзгарувчи ёки функция деб аталади. Уч ўзгарувчининг функцияси ) , , ( ), , , ( ), , , ( 3 2 1 z y x A u z y x f u x x x f y    ва ҳ.к. белгиланади. Геометрик нуқтаи назардан тўғри бурчакли координатлар системасида ҳақиқий сонларнинг ҳар бир ) , , ( z y x учлигига фазонинг ягона ) , , ( z y x P нуқтаси мос келади ва аксинча. Шунинг учун уч ўзгарувчининг фукциясини ) , , ( z y x P нуқтанинг функцияси сифатида қараш мумкин. Шундай қилиб, ) , , ( z y x f u  ўрнига, ) (P f u деб ёзиш ҳам мумкин. Уч ўзгарувчили функция аниқланиш соҳаси 3 R фазонинг бирор нуқталар тўплами ёки бутун фазо бўлиши мумкин. Масалан: 2 2 2 25 z y x z    

функция аниқланиш соҳаси: 0 25 2 2 2     z y x ёки 25 2 2 2    z y x шартда аниқланганлиги учун 25 2 2 2    z y x сфера ва унинг ичида аниқланган. Тўрт ўзгарувчили ва умуман n ўзгарувчили функцияга ќ ам юқоридагидек таъриф бериш мумкин. Бундай функциялар мос равишда ) ,..., , ( ),,, , ( ) , , , ( 2 1 4 3 2 1 nx x x f y tz y x f u yoki x x x x f y    билан белгиланади. Тўрт ва ундан ортиқ ўзгарувчига боғлиқ функцияларнинг аниқланиш соҳасини чизмаларда кўргазмали намойиш этиш мумкин эмас. Аммо, уни тасвирлаш мумкин бўлмаса y йўқ дейиш мумкин эмас. Масалан, тўртинчи ўзгарувчи фазодаги температура, бешинчиси зичлик ва ҳ.к бўлиши мумкин. Лекин, геометрик атамаларни давом эттириб n ўзгарувчининг функциясини бирор n ўлчовли фазо ) ,..., , ( 2 1 nx x x P нуқтасининг функцияси сифатида қараш мумкин. 2 . Икки ва кўп аргументли функция лимити . ) (x f y функция учун нуқтанинг атрофи шу нуқтани ўз ичига олган оралиқ бўлар эди. Икки аргументли ) , ( y x f z функция қаралганда нуқтанинг  атрофи дейилганда маркази ) , ( 0 0 0 y x P нуқтада  радиусли доиранинг ичида ётувчи барча  y x P , нуқталар тушунилади. Фазодаги нуқтанинг  атрофи ҳам шунга ўхшаш аниқланиб маркази ) , , ( 0 0 0 0 z y x P нуқтада радиуси  бўлган шарнинг ички нуқталари бўлади. n ўлчовли )3 ( n фазода ) ,..., , ( 2 1 0 nx x x P нуқтанинг  атрофи шунга ўхшаш аниқланади. 1-таъриф. Икки ўзгарувчили ) ( ) , ( P f y x f z   функция 0P нуқтанинг бирор атрофида аниқланган бўлса ( 0P нуқтада аниқланмаган бўлиши мумкин) ва ихтиёрий 0 учун шундай 0  топилсаки        2 0 20 0 ) ( ) ( ) , ( y y x x P P тенгсизликни қаноатлантирувчи барча  y x P , нуқталар учун       A P f yoki A y x f ) ( ) , ( тенгсизлик бажарилса, A ўзгармас сон ) , ( y x f z функциянинг 0P P  даги лимити дейилади, ва

0 lim P P A y x f yoki A P f y y x x    ) , ( lim ) ( 00 билан белгиланади. Лимитнинг таърифидан келиб чиқадики, A сон ) , ( y x f z ) функциянинг лимити бўлса, A y x f ) , ( айирма x x  0 , y y  0 да чексиз кичик миқдор бўлади. Уч ва ундан ортиқ ўзгарувчи функциясининг лимити ҳам юқоридагига ўхшаш аниқланади. Бир неча ўзгарувчили функциянинг лимити 0 га тенг бўлса, бундай функцияга чексиз кичик функция ёки чексиз кичик миқдор дейилади. ) (x f y функция учун лимитлар ҳақидаги барча асосий теоремалар бир неча ўзгарувчининг функцияси учун ҳам ўринли эканлигини таъкидлаб ўтамиз. 1-мисол. y xy im l yx sin 02  лимитни ҳисобланг. Ечиш. )0;2(0P нуқтада y xy sin функция аниқланмаган.Лимитнинг хоссаларидан lim sin lim sin lim lim sin xy xy xy xy xy y x xy xy x xy xy          20 20 20 20 2 1 2 чунки lim sin      0 1 . 3. Икки ва кўп аргументли функциянинг узлуксизлиги ва узилиши. 1-таъриф. ) ( ) , ( P f y x f z   функция ) , ( 0 0 0 y x P нўқтада ҳамда унинг бирор атрофида аниқланган ва ),(),(limlim 00)()(0000yxfyxfyyxxPPy ok iPfPf бўлса, яъни функциянинг ) , ( 0 0 0 y x P нуқтадаги лимити функциянинг шу нуқтадаги қийматига тенг бўлса, функция ) , ( 0 0 0 y x P нуқтада узлуксиз дейилади. Бу таърифга тенг кучли 2-тарифни ҳам келтирамиз.

   zfx xy yf     ( , ) 0 0 (x,y) 00 функциянинг ) , ( 0 0 0 y x P нуқтадаги тўлиқ орттирмаси бўлсин. 2-таъриф. ) ( ) , ( P f y x f z   функция ) , ( 0 0 0 y x P нуқтада ва унинг атрофида аниқланган бўлса, аргументларнинг y va x   чексиз кичик орттирмаларига функциянинг ҳам z чексиз кичик орттирмаси мос келса, яъни lim  xy z   00 0 бўлса, функция Р 0 ( x 0 , y 0 ) нуқтада узлуксиз дейилади. 3-таъриф. Узлуксизлик шартлари бажарилмаган нуқталар узилиш нуқталари дейилади. Икки ўзгарувчили функция узилиш нуқталари бутун чизиқни ҳосил қилиши мумкин. 1-мисол. 2 2 y x z   функциянинг )3;2(0P нуқтада узлуксизлигини кўрсатинг. Ечиш: Бу нуқтада функциянинг тўлиқ орттирмасини топамиз: 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 6 2 3 2 6 3 2 2 ) 3 2( ) 3( ) 2( y y x x y y x x y x z                         2-таърифга асосан   0 0 6 0 0 2 6 ) ( 2 lim lim 2               y y x x z . Шундай қилиб, .0 0 ,0       z da y x Демак, )3;2(0P нуқтада берилган функция узлуксиздир. Бу ҳолатни исталган ) ; ( 0 0 0 y x P учун кўрсатиш мумкин. (Бу ўқувчига ҳавола этилади). ) , ( y x f z функция бирор тўпламнинг ҳар бир нуқтасида узлуксиз бўлса, унга бу тўпламда узлуксиз дейилади. 2-мисол. 2 2 1 y x z   функциянинг узилиш нуқталарини топинг. Ечиш. Функция координаталари 0 2 2  y z тенгламани қаноатлантирувчи нуқталарда узилишга эга. Бу x y ва x y   тўғри чизиқлар бўлиб, бу тўғри чизиқларга тегишли ҳар бир нуқтада функция узилишга эга бўлади. Икки ўзгарувчининг узлуксиз функцияси ҳам бир ўзгарувчининг узлуксиз функцияси эга бўлган асосий хоссаларга эга бўлади. (Бу хоссаларни такрорлаш ўқувчига тавсия этилади).

Похожие

Кўп ўзгарувчили функциянинг экстремумлари

Кўп ўзгарувчили функциянинг дифференциали

Кўп ўзгарувчили функцияга боғлиқ функционаллар

Кўп ўзгарувчили функцияларнинг дифференциал ҳисоби

Кўп ўзгарувчили функция ва унинг лимити