Истеъмолни моделлаштириш

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

366.5 KB

Скачать

Истеъмол ни моделлаштириш Режа: 1. Фойдалик функцияси Лимит фойдалик ва алмаштиришнинг лимит нормаси 3. Элементар истеъмол назарияси 4. А сосий мавзулар 5. Таянч иборалар, формулалар 6. Саволлар 7. Маш к лар

$1. Фойдалик функцияси И = тисодий - математик моделларни ўрганишни микрои = тисод жараёнларидан бошлаймиз . Микрои = тисодий таҳлил истеъмолчиларнинг товарларга бўлган талаби билан ишлаб чи = арувчиларнинг шу товарларни бозордаги мувозанатини баҳолар ёрдамида ўрнатилиши асосида олиб борилади . Талаб ва таклиф ишлаб чи = ариш ва истеъмол билан бо \ ли = дир . Агар ишлаб чи = аришни корхоналар энг катта фойдани мўлжаллаб , ташкил = илишса , истеъмолчилар истеъмолни энг фойдалилигини танлайдилар . Истеъмол товарлари векторини деб белгилаймиз . Буни истеъмол режаси вектори дейилади . Бу векторларни бир - биридан фар = лашда афзаллик функцияси деб аталувчи u(x) функция ишлатилади . Агар x ва y товар векторлари учун u(x)>u(y) бўлса , x вектор y га нисбатан афзалро = деб = абул = илинади . Шунинг учун ҳам u(x) ни x режанинг фойдалилик ўлчови сифатида = араш мумкин . Афзаллик функцияни бу маънода фойдалик функцияси деб ҳам аталади . Истеъмолчи товарларни шу функция = ийматига = араб танлашга ҳаракат = илади . Истеъмолчининг товарларга бўлган талабини ани = ловчи фойдалик функцияси = уйидаги шартларни = аноатлантириши табиийдир : x- векторнинг координаталари манфий бўлмаган = ийматларни = абул = илсин ва u(x) функция ўсувчи ёки ҳеч бўлмаганда товарлар сони ўсиши билан , камаювчи бўлмасин : яъни бўлганда ( тартибни деб тушунилади ), (1) бўлсин . Агар u(x) дифференциалланувчи бўлса , бу шартни = уйидагича ёзиш мумкин : (2) (1) шарт фойдалик функциясини ўрганишда ва уни = уришда муҳим аҳамиятга эга . Шу асосда бефар = лик сирти тушунчасини киритамиз : (3) шартни = аноатлантирувчи x- векторлар тўпламини бефар = лик сирти дейилади . Бефар = лик сирти - бу истеъмолчи учун бир хил фойдаликка эга бўлган истеъмол режаси векторларидан ташкил топган тўпламдир . Бефар = лик сиртлари хоссаларини кўриб чи = амиз . Фойдалик функцияси дифференциалланувчи бўлиб , = уйидаги муносабат ўринли бўлсин : (4)$

Яъни , функция ҳар бир аргумент бўйича = атъий ўсувчи бўлсин . Аргументларнинг кичик ўзгаришлари бўйича афзаллик функциясининг ўзгариши тўла дифференциал ор = али ифодаланади : . (3) шартга кўра бефар = лик сиртида ётувчи х ну = тадан ну = тага ўтилса , фойдалик функцияси = иймати ўзгармайди , яъни : . Демак , (5) тенглик ўринли бўлади . Агар j - нчи ва к - нчи маҳсулотлардан бош = аси ўзгармаса , у ҳолда (5) дан келиб чи = ади . Бундан эса (6) ўринли бўлади . - ми = дорни j - нчи ва k - нчи маҳсулотларни эквивалент алмаштириш коэффициенти дейилади . (4) шартга кўра бу коэффициент манфий бўлади . Агар моделда иккита маҳсулот = аралаётган бўлса , бефар = лик чизи = ларини текисликда тасвирлаш мумкин (1- расм ). 1- расм . Бефар = лик чизи = лари муносабатни = аноатлантиради ва ўзаро кесишмайди .

$Фойдалик функцияларини тузиш истеъмолчиларнинг товарларни сотиб олишга = илган харажатлари , аҳолининг турмуш тарзи , аҳоли даромадлари ва ҳоказоларга бо \ ли = бўлиб , уни кўринишини ахтаришда математиканинг турли усулларидан , масалан , корреляция - регрессия таҳлилидан фойдаланилади . Дастлабки фойдалик функциялари = уйидаги квадратик функция кўринишида топилган : (7) бу ерда - маълум коэффициентлар . Ҳозирги пайтда фойдалик функцияларнинг ҳар хил кўринишлари мавжуд . Кўп = ўлланадиган фойдалик функцияларидан бири , (8) бўлиб , бу ерда x i >x i 0 >0 ва x i 0 - истеъмол = илинадиган товарнинг энг кичик = иймати , a i коэффициентлар корреляцион назарияси усуллари ёрдамида топилади . + уйида маҳсулотлар сони иккита бўлган ҳолда и = тисодиёт назариясида ва амалиётида кенг фойдаланадиган функциялар билан танишамиз . (2- расм ) 1. Маҳсулотларни ўзаро тўла алмаштириш асосидаги фойдалик функцияси : Неоклассик фойдалик функцияси : 3. Маҳсулотларни ўзаро тўла тўлдириш асосидаги фойдалик функцияси : .$

2- расм . Фойдалик функцияларнинг бефар = лик чизи = лари . 2- кўринишдаги фойдалик функциялар микрои = тисодиёт назариясида , 1., 3. Кўринишдаги функциялар чизи = ли и = тисодиётда , жумладан , чизи = ли дастурлашда ўрганилади . 2- кўринишдаги неоклассик фойдалик функцияси учун камаювчи лимит фойдалиги гипотезаси ўринли , яъни агар фа = ат биринчи турдаги маҳсулотни истеъмол = илиб , иккинчиси ўзгармаса , истеъмолчи учун фойдалик ошиб боради . Аммо бу фойдаликнинг ўсиши истеъмолнинг ўсишидан кичик бўлади : (9) Бу шартни = олган 1., 3. функциялар = аноатлантирмайди . Лекин ҳар бири учун бефар = лик чизи = лари узаро кесишмайди ва бу чизи = лар боти = бўлади . Алоҳида истеъмолчи учун фойдалик функциясини топиш и = тисодиётнинг муҳим муаммоларидан ҳисобланади . Иккита маҳсулотдан бирига бўлган талабнинг ортиши иккинчисига бўлган талабнинг пасайишига олиб келса , у ҳолда бу маҳсулотларни ўзаро алмашинувчи маҳсулотлар дейилади ( масалан , чой ва кофе ). 1.- кўринишдаги фойда функцияси = иймати ўзгармас бўлган ҳолда x 1 нинг ортиши , x 2 нинг камайишига олиб келади . (3) кўринишдаги фойда функциясида эса бўлса , x 1 нинг ортиши x 2 нинг ҳам пропорционал равишда ортишини келтириб чи = аради . Бундай маҳсулотларни ўзаро тўлдирувчи маҳсулотлар дейилади ( масалан чой ва шакар ). Лимит фойдалик ва алмаштиришнинг лимит нормаси Истеъмол назариясининг асосий тушунчаларидан лимит фойдалик ва алмаштиришнинг лимит нормасидир . фойдалик функцияси берилган бўлсин . Биринчи маҳсулотни истеъмол = илиш ўзгармас бўлганда иккинчи маҳсулот истеъмолини кичик ўзгариши ҳисобига фойдалик функцияси ўзгаришининг лимит = ийматини иккинчи

$маҳсулотнинг лимит фойдалиги дейилади . Фойда функциясининг x 1 , x 2 лар бўйича хусусий ҳосилалари биринчи ва иккинчи маҳсулотнинг лимит фойдалигини беради . Биринчи маҳсулотни dx 1 га камайтирилса , фойдалилик олдинги даражага чи = иши учун иккинчи маҳсулотни dx 2 га орттириш керак . Шундай = илиб , биринчи маҳсулотни иккинчи маҳсулотга алмаштирилади . Ушбу (1) нисбат алмаштиришнинг лимит нормаси дейилади . Маълумки , . Унда бўлинмани биринчи маҳсулотни иккинчисига алмаштириш нормаси дейилади . Бу норма биринчи маҳсулот истеъмоли 1 бирликка камайса ( кўпайса ), иккинчи маҳсулот истеъмоли = анчага кўпайиш ( камайиш ) кераклигини кўрсатади . Албатта , бунда истеъмолнинг умумий фойдалиги ўзгармаслиги талаб = илинади . Агар ну = талар битта бефар = лик чизи \ ида ётса , у ҳолда (2) ўринли бўлади . Бундан (3) ўринли , ва бу тенгликка асосан алмаштиришнинг лимит нормаси учун = уйидаги формула келиб чи = ади : . (4) Демак , алмаштиришнинг лимит нормаси лимит фойдаликларнинг нисбати билан ифодаланар экан . Мисол . фойда функцияси берилган бўлсин . , бўлгани учун алмаштиришнинг лимит нормаси бўлади .$ $x 1 ва x 2 ларнинг = ийматлари бўйича алмаштиришнинг лимит нормасини топиш мумкин . Фойдалик функцияси кўп омилларга бо \ ли = бўлган ҳолда одатда статистик маълумотлар асосида ахтарилади . Масалан , математик модел сифатида квадратик функция олинган бўлсин . Фараз = илайлик , a- бирор оиланинг аъзолари сони , x 1 – шу оилада ози =- ов = ат маҳсулотларини истеъмол = илиш , x 2 - саноат товарларини истеъмол = илиш , x 3 - пулли хизматлар тўловини ( пулда ) ифодалаган бўлсин . У ҳолда статистик маълумотларга биноан фойдалик функцияси учун = уйидаги кўринишга эга бўлади : 2- боб . Истеъмол ни моделлаштириш 1. Фойдалик функцияси И = тисодий - математик моделларни ўрганишни микрои = тисод жараёнларидан бошлаймиз . Микрои = тисодий тащлил истеъмолчиларнинг товарларга бўлган талаби билан ишлаб чи = арувчиларнинг шу товарларни бозордаги мувозанатини бащолар ёрдамида ўрнатилиши асосида олиб борилади . Талаб ва таклиф ишлаб чи = ариш ва истеъмол билан бо \ ли = дир . Агар ишлаб чи = аришни корхоналар энг катта фойдани мўлжаллаб , ташкил = илишса , истеъмолчилар истеъмолни энг фойдалилигини танлайдилар . Истеъмол товарлари векторини деб белгилаймиз . Буни истеъмол режаси вектори дейилади . Бу векторларни бир - биридан фар = лашда афзаллик функцияси деб аталувчи u(x) функция ишлатилади . Агар x ва y товар векторлари учун u(x)>u(y) бўлса , x вектор y га нисбатан афзалро = деб = абул = илинади . Шунинг учун щам u(x) ни x режанинг фойдалилик ўлчови сифатида = араш мумкин . Афзаллик функцияни бу маънода фойдалик функцияси деб щам аталади . Истеъмолчи товарларни шу функция = ийматига = араб танлашга щаракат = илади . Истеъмолчининг товарларга бўлган талабини ани = ловчи фойдалик функцияси = уйидаги шартларни = аноатлантириши табиийдир : x- векторнинг координаталари манфий бўлмаган = ийматларни = абул = илсин ва u(x) функция ўсувчи ёки щеч бўлмаганда товарлар сони ўсиши билан , камаювчи бўлмасин : яъни бўлганда ( тартибни деб тушунилади ), (1) бўлсин . Агар u(x) дифференциалланувчи бўлса , бу шартни = уйидагича ёзиш мумкин : (2)$

(1) шарт фойдалик функциясини ўрганишда ва уни = уришда мущим ащамиятга эга . Шу асосда бефар = лик сирти тушунчасини киритамиз : (3) шартни = аноатлантирувчи x- векторлар тўпламини бефар = лик сирти дейилади . Бефар = лик сирти - бу истеъмолчи учун бир хил фойдаликка эга бўлган истеъмол режаси векторларидан ташкил топган тўпламдир . Бефар = лик сиртлари хоссаларини кўриб чи = амиз . Фойдалик функцияси дифференциалланувчи бўлиб , = уйидаги муносабат ўринли бўлсин : (4) Яъни , функция щар бир аргумент бўйича = атъий ўсувчи бўлсин . Аргументларнинг кичик ўзгаришлари бўйича афзаллик функциясининг ўзгариши тўла дифференциал ор = али ифодаланади : . (3) шартга кўра бефар = лик сиртида ётувчи х ну = тадан ну = тага ўтилса , фойдалик функцияси = иймати ўзгармайди , яъни : . Демак , (5) тенглик ўринли бўлади . Агар j - нчи ва к - нчи мащсулотлардан бош = аси ўзгармаса , у щолда (5) дан келиб чи = ади . Бундан эса (6) ўринли бўлади . - ми = дорни j - нчи ва k - нчи мащсулотларни эквивалент алмаштириш коэффициенти дейилади . (4) шартга кўра бу коэффициент манфий бўлади . Агар моделда иккита мащсулот = аралаётган бўлса , бефар = лик чизи = ларини текисликда тасвирлаш мумкин (1- расм ).

$1- расм . Бефар = лик чизи = лари муносабатни = аноатлантиради ва ўзаро кесишмайди . Фойдалик функцияларини тузиш истеъмолчиларнинг товарларни сотиб олишга = илган харажатлари , ащолининг турмуш тарзи , ащоли даромадлари ва щоказоларга бо \ ли = бўлиб , уни кўринишини ахтаришда математиканинг турли усулларидан , масалан , корреляция - регрессия тащлилидан фойдаланилади . Дастлабки фойдалик функциялари = уйидаги квадратик функция кўринишида топилган : (7) бу ерда - маълум коэффициентлар . Щозирги пайтда фойдалик функцияларнинг щар хил кўринишлари мавжуд . Кўп = ўлланадиган фойдалик функцияларидан бири , (8) бўлиб , бу ерда x i >x i 0 >0 ва x i 0 - истеъмол = илинадиган товарнинг энг кичик = иймати , a i коэффициентлар корреляцион назарияси усуллари ёрдамида топилади . + уйида мащсулотлар сони иккита бўлган щолда и = тисодиёт назариясида ва амалиётида кенг фойдаланадиган функциялар билан танишамиз . (2- расм ) 1. Мащсулотларни ўзаро тўла алмаштириш асосидаги фойдалик функцияси : Неоклассик фойдалик функцияси : 3. Мащсулотларни ўзаро тўла тўлдириш асосидаги фойдалик функцияси :$

$Истеъмол назариясининг асосий тушунчаларидан лимит фойдалик ва алмаштиришнинг лимит нормасидир . фойдалик функцияси берилган бўлсин . Биринчи мащсулотни истеъмол = илиш ўзгармас бўлганда иккинчи мащсулот истеъмолини кичик ўзгариши щисобига фойдалик функцияси ўзгаришининг лимит = ийматини иккинчи мащсулотнинг лимит фойдалиги дейилади . Фойда функциясининг x 1 , x 2 лар бўйича хусусий щосилалари биринчи ва иккинчи мащсулотнинг лимит фойдалигини беради . Биринчи мащсулотни dx 1 га камайтирилса , фойдалилик олдинги даражага чи = иши учун иккинчи мащсулотни dx 2 га орттириш керак . Шундай = илиб , биринчи мащсулотни иккинчи мащсулотга алмаштирилади . Ушбу (1) нисбат алмаштиришнинг лимит нормаси дейилади . Маълумки , . Унда бўлинмани биринчи мащсулотни иккинчисига алмаштириш нормаси дейилади . Бу норма биринчи мащсулот истеъмоли 1 бирликка камайса ( кўпайса ), иккинчи мащсулот истеъмоли = анчага кўпайиш ( камайиш ) кераклигини кўрсатади . Албатта , бунда истеъмолнинг умумий фойдалиги ўзгармаслиги талаб = илинади . Агар ну = талар битта бефар = лик чизи \ ида ётса , у щолда (2) ўринли бўлади . Бундан (3) ўринли , ва бу тенгликка асосан алмаштиришнинг лимит нормаси учун = уйидаги формула келиб чи = ади : . (4) Демак , алмаштиришнинг лимит нормаси лимит фойдаликларнинг нисбати билан ифодаланар экан . Мисол . фойда функцияси берилган бўлсин . ,$ $бўлгани учун алмаштиришнинг лимит нормаси бўлади . x 1 ва x 2 ларнинг = ийматлари бўйича алмаштиришнинг лимит нормасини топиш мумкин . Фойдалик функцияси кўп омилларга бо \ ли = бўлган щолда одатда статистик маълумотлар асосида ахтарилади . Масалан , математик модел сифатида квадратик функция олинган бўлсин . Фараз = илайлик , a- бирор оиланинг аъзолари сони , x 1 – шу оилада ози =- ов = ат мащсулотларини истеъмол = илиш , x 2 - саноат товарларини истеъмол = илиш , x 3 - пулли хизматлар тўловини ( пулда ) ифодалаган бўлсин . У щолда статистик маълумотларга биноан фойдалик функцияси учун = уйидаги кўринишга эга бўлади : 3. Элементар истеъмол назарияси Бюджет чизи \ и Щар бир истеъмолчининг афзаллик муносабатлари бефар = лик чизи = лар ёрдамида , истеъмол имкониятлари эса бюджет чегаралашлар ор = али ифодаланади . Фараз = илайлик , = андайдир оиланинг бюджети 30000 сўм бўлсин ва бу бюджет 2 хил товар : уст - бош ва ози =- ов = атлар орасида та = симлансин . Кийим - кечак ( товар у ) бирлигининг нархи 3000 сўм , ози =- ов = атники ( товар х ) эса 750 сўм бўлсин . У щолда = уйидаги муносабатни ёзиш мумкин : (1) Бу тенглама билан ани = ланадиган тў \ ри чизи = ни бюджет чизи \ и деб аталади . Бу ерда х га = иймат бериб , у ни ёки аксинча у га = иймат бериб , х ни топиш мумкин . Масалан : бўлсин , у щолда ёки бўлади . Демак , бўлса бўлади ёки х товардан 20 та , у товардан 5 та сотиб олиш мумкин . Бюджет чизи \ ининг умумий кўриниши = уйидагича ифодаланади : (2) бу ерда – истеъмол = илинадиган товарлар бащоси ва ми = дори , d – оила бюджети ( даромади ). Икки хил истеъмол товарлар учун бюджет чизи \ и$ $графигини ясаймиз : 3 – расм . Бюджет чизи \ ининг оила даромади ва товар бащоси щар хил бўлгандаги ўзгариши . Чизмадан кўринадики , оила бюджет чизи \ идан пастда жойлашган ( масалан , к ну = таси ) хощлаган вариант билан кўрсатилган товарларни сотиб олиш мумкин , аммо m ну = тадаги вариантдан фойдаланиш мумкин эмас , чунки оила бюджети чегараланган . Агар оила даромади камайса , бюджет чизи \ и , бащо ўзгармаганда , АВ чизи \ ига параллел равишда пастдан ўтади : С D- чизи \ и . Бунда оила озро = товар сотиб олишига тў \ ри келади . Оила даромади кўпайганда эса , бащо ўзгармас бўлганда , кўпро = товар сотиб олиш имконияти пайдо бўлади ва EF бюджет чизи \ и АВ чизи \ ига параллел равишда ю = оридан ўтади . Агар даромад ва бащо бир хил ўзгарса ( пропорционал равишда ), бюджет чизи \ и ўзгармайди . Агар оила даромади ўзгармасдан , x ва у товарларга бащо камайса , кўпро = товар сотиб олиниши мумкин бўлади , шунинг учун бюджет чизи \ и ўнгга силжийди , ва аксинча , x ва у товарларга бащо кўтарилса , товар сотиб олиш имконияти пасаяди ва бюджет чизи \ и чапга силжийди , масалан , б ) расмдаги А D бюджет чизи \ и товарлар бащосини ортиши , А F эса товарлар бащосини камайиши туфайли щосил бўлди . Шундай = илиб , даромад ва бащони ўзгариши бюджет чизи \ и щолатини ўзгартиради . Истеъмолни оптимал режалаш модели Истеъмолчи учун бюджет чегараларида энг афзал товарлар аралашмаси (x 1 *, x 2 *)- оптимал истеъмол режаси дейилади . Истеъмолни оптимал режалаш модели = уйидаги чизи = ли дастурлаш масаласига келади : (3) бу ерда U – фойдалик , ма = сад функцияси ; p,x – товарларнинг бащолари ва истеъмоли , d – бюджет щажми . (3) масаланинг ечими (x 1 *, x 2 *)- оптимал истеъмол режаси - график усулида топилиши мумкин . Бу ечимга бефар = лик чизи \ ига бюджет чизи \ ининг уриниш ну = таси мос келади (4- расм ):$ $4 – расм . Ю = орида айтилганларга асосан оптимал истеъмол режаси бащолар ва даромаднинг ўзгаришига бо \ ли = равишда щар хил бўлади . Бош = ача = илиб айтганда , (4) бу ерда D 1 ва D 2 лар = авс ичида кўрсатилган катталикларнинг = андайдир функцияларидир . (4) функцияларни хўжаликнинг талаб функциялари дейилади . Бу функциялар ёрдамида бащолар ўзгармас бўлганда , даромаднинг ўзгаришига = араб , товарлар истеъмоли ўзгаришини , ёки даромад ўзгармаганда , бащолар ўзгаришининг товарлар истеъмолига таъсир эти этишини ўрганилиши мумкин .$

Истеъмолни моделлаштириш

11.09.2022

0

366.5 KB

Похожие