Иккинчи тартибли ўзгармас коэффициентли чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламалар - Алгебра - Рефераты

Иккинчи тартибли ўзгармас коэффициентли чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламалар

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

380 KB

Иккинчи тартибли ўзгармас коэффициентли чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламалар Режа: 1. Иккинчи тартибли ўзгармас коэффициентли чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламалар . 2. Дифференциал тенгламаларнинг иқтисоддаги татбиқлари.

Таянч ибора ва тушунчалар Чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламанинг умумий ечими, бирорта хусусий ечим, бирорта хусусий ечимни тенгламанинг ўнг томони кўпҳад бўлганда топиш, синус ва косинус функциялар йиғиндиси бўлганда топиш, аниқмас коэффициентлар усули, ишлаб чиқаришнинг ра љ обатсиз шароитда ўсиш модели, ишлаб чиқаришнинг рақобатли шароитда ўсиши модели, логистик чизиқ, талаб ва таклифни дифференциал тенглама ёрдамида таҳлили. 1.Иккинчи тартибли ўзгармас коэффициентли чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламалар . Бундай тенглама )1( )(xf gy yp y    кўринишда бўлиб, бу ерда g p, ўзгармас коэффициентлар, ) (x f берилган узлуксиз функция. Чизиқли бир жинсли бўлмаган дифференциал тенгламанинг умумий ечими, бундай тенгламанинг бирорта хусусий ечими ва унга мос бир жинсли тенгламанинг умумий ечими йиғиндисидан иборат бўлади, яъни y бир жинсли тенгламанинг умумий ечими 1y бир жинсли бўлмаган тенгламанинг хусусий ечими бўлса, умумий ечим )2( )( )( )( 1x y xy xy   кўринишда бўлади. Бу фикрга )2( ечимни )1( тенгламага қўйиб кўриш билан ишониш мумкин (буни бажариб кўринг). )1( тенгламага мос бир жинсли тенгламанинг умумий ечими  х у ни топишни юқорида ўргандик. Эндиги вазифа бир жинсли бўлмаган тенгламанинг бирорта хусусий ечимини топишдан иборат бўлади. )1( тенгламада ) (x f функция: ), ( ) ( )1 x P e x f x  бу ерда n x Pn ) ( даражали кўп ҳад; x b x a x f   sin cos ) ( )2   кўринишда бўлганда хусусий ечимни топиш масаласини қараймиз.

Биринчи ҳолда хусусий ечимни ) ( ) (1 x Q e x x y n x k   кўринишда излаймиз, бу ерда k характеристик тенглама илдизларининг  га тенг бўлганлари сони (0,1,2 бўлиши мумкин), ) ( ), ( x P x Q n n билан бир хил даражали, лекин аниқмас коэффициентли кўпҳад. Бу ҳолга бир неча мисоллар қараймиз. 1-мисол. ) 47 25( 3 2 2 2     x e y y y x тенгламанинг умумий ечимини топинг. Ечиш. Олдин берилган тенгламага мос бир жинсли тенгламанинг умумий ечимини топамиз: бир жинсли тенглама 0 3 2    y y y бўлиб, унинг характеристик тенгламаси 0 3 2 2    r r бўлади. Унинг илдизлари 1 ,3 , 2 4 2 2 3 4 4 2 2 1 2,1         r r r бўлиб, биржинсли тенгламанинг умумий ечими x x e C e C у 2 3 1    бўлади. Энди берилган биржинсли б њ лмаган тенгламанинг хусусий ечимини топамиз: Уни x e2 функция ва берилган кўпҳад даражаси билан бир хил кўпҳад, лекин аниқмас коэффициентли кўпҳад кўпайтмаси кўринишида излаймиз. Шундай қилиб, хусусий ечим ) ( ) ( 2 2 1 C Bx Ax e x y x    кўринишда бўлади. Энди аниқмас C va B A, коэффициентларни топиш лозим. Шартга кўра ) (1 x y берилган тенгламани қаноатлантириши керак. Бунинг учун ), 2( ) ( 2 ) ( ), ( ) ( 2 2 2 1 2 2 1 B Ax e C Bx Ax e x y C Bx Ax e x y x x x          A e B Ax e C Bx Ax e x y x x x 2 ) 2( 2 ) ( 4 ) ( 2 2 2 2         ларни берилган тенгламага қўйиб,   ) 47 25( ) (5 ) 2(6 2 2 2 2 2        x e C Bx Ax B Ax A e x x тенгликни ҳосил қиламиз. Охирги тенгликни x e2 га бўлсак, 47 25 5 6 2 ) 5 12( 5 2 2        x C B A x B A Ax бўлади.

) ( ) ( 2 2 1 C Bx Ax e x y x    берилган тенгламанинг ечими бўлиши учун охирги тенгламадаги бир хил даражали x лар коэффициентлари ўзаро тенг бўлиши керак, яъни       . 47 5 6 2 ,0 5 12 , 25 5 C B A B AA Учта номаълум коэффициентларга нисбатан учта чизиқли тенгламалар системасини ҳосил қилдик. Бу системани ечсак 3 , 12 ,5     C B A бўлади (буни бажариб кўринг). Демак, )3 12 5( ) ( 2 2 1    x x e x y x берилган тенгламанинг хусусий ечими бўлади. Берилган тенгламанинг умумий ечими (2) формулага асосан )3 12 5( 2 2 2 3 1 1         x x e e C e C y у y x x x бўлади. Юқоридагидек хусусий ечимни топишга аниқмас коэффициентлар усули дейилади. 2-мисол. 2 3 4 x y y   тенгламанинг умумий ечимини топинг. 0 4 2   r r бўлиб, 4 ;0 2 1   r r унинг илдизлари бўлади ва бир жинсли тенгламанинг умумий ечими x x x e C C e C e C x у 4 2 1 4 2 01 ) (     бўлади . Берилган тенгламанинг ўнг томони 2 0 3 x e x бўлиб , 0  ва нўл характеристик тенгламанинг илдизи бўлганлиги учун хусусий ечим CxBxAxCBxAxxexy x  2320 1 )()( кўринишда бўлади . B Ax y C Bx Ax x y 2 6 , 2 3 ) ( 1 2 1       буларни берилган тенгламага қўйсак , 2 2 3 4 2 ) 8 6( 12 x C B x B A Ax       тенглама ҳосил бўлади. Бир хил даражали x лар коэффициентларини тенглаштириб,          0 4 2 ,0 8 6 ,3 12 C B B A A

тенгламалар системасини оламиз. Бундан 32 3 , 16 3 ,4 1    C B A бўлади. Шундай қилиб, хусусий ечим x x x x y 32 3 16 3 4 1 ) ( 2 3 1    бўлиб, умумий ечим ) 8 3 4 3 (4 1 ) ( 2 3 4 2 1 x x x e C C x y x      бўлади. 2) x b x a x f   sin cos ) (   бўлганда хусусий ечим kx x B x A x y ) sin cos ( ) (1     кўринишда бўлиб, k характеристик тенглама илдизларининг i га тенг бўлганларининг сони. 3-мисол. x y y sin  тенгламанинг умумий ечимини топинг. Ечиш. Характеристик тенглама 0 1 2   r бўлиб, илдизлари i r      1 2,1 бўлади. i i     ;1 бўлганлиги учун 1 k , яъни хусусий ечимни 1 1 ) sin cos ( ) ( x x B x A x y   кўринишда излаймиз. A ва B аниқмас коэффициентлар. Бу функциянинг биринчи ва иккинчи тартибли ҳосилаларини топиб, x Bx A x Ax B x Ax x B x A x Bx x A x B x y x Ax B x Bx A x B x A x x B x A x y sin) 2 ( cos) 2( cos cos sin sin sin cos ) ( sin) ( cos) ( sin cos ) sin cos ( ) ( 1 1                       берилган тенгламага қўйсак, x x A x B yoki x x Bx x Ax Bx A x Ax B sin sin) 2 ( cos 2 sin sin cos sin) 2( cos) 2(          ҳосил бўлади . Охирги тенгликдан     1 2 ,0 2 A B

ва 2 1 ,0    A B бўлиб , хусусий ечим x x x y cos2 ) (1   бўлади. Бир жинсли тенгламанинг умумий ечими xCxCxy sincos)( 21  бўлганлиги учун, берилган тенгламанинг умумий ечими x x x C x C x y x y x y cos2 sin cos ) ( ) ( ) ( 2 1 1      бўлади. 4-мисол. x x y y y sin cos2 5 4     дифференциал тенгламанинг 2 )0( ,1 )0(    y y бошланғич шартларни қаноатлантирувчи хусусий ечимини топинг. Ечиш. Олдин берилган тенгламанинг умумий ечимини топамиз. 0 5 4    y y y тенгламанинг характеристик тенгламаси 054 2  rr бўлиб, унинг илдизлари i r i r     2 ; 2 2 1 бўлади. Бир жинсли тенглама умумий ечими ) sin cos ( ) ( 2 1 2 x C x C e x y x    бўлади. Энди берилган тенгламанинг бирор хусусий ечимини топамиз: уни x B x A x y sin cos ) (1   кўринишда излаймиз. ) ( ), ( x y x y   ҳосилаларни топиб берилган тенгламага қўйсак, x x x A B x B A sin cos2 sin) 4 4( cos) 4 4(      бўлиб, x cos ва x sin лар коэффициентларини тенглаштириб.       1 4 4 .2 4 4 A B B A тенгламалар системасини ҳосил қиламиз, бундан 8 1 ,8 3   B A эканлигини аниқлаб, хусусий ечимни топамиз. x x x y sin8 1 cos8 3 ) (1  

Берилган тенгламанинг умумий ечими x x x C x C e x y x y x y x sin8 1 cos8 3 ) sin cos ( ) ( ) ( ) ( 2 1 2 1        бўлади. Энди берилган бошланғич шартларни қаноатлантирувчи хусусий ечимни аниқлаймиз, яъни бошланғич шартлар берилганда Коши масаласининг ечиминитопамиз: Умумийечимдан ќ осила x x x C x C e x C x C e x y x x cos8 1 sin8 3 ) cos sin ( ) sin cos ( 2 ) ( 2 1 2 2 1 2          бўлади, бошланғич шартлардан фойдаланиб, 2 1 1 2 8 1 2 , 8 3 1 C C C      2 1 C va C номаълумларга нисбатан тенгламалар системасини ҳосил қиламиз, бундан 8 25 ,8 5 2 1   C C . Шундай қилиб, берилган тенгламага қўйилган Коши масаласининг ечими x x x x e x y x sin8 1 cos8 3 ) sin 8 25 cos8 5( ) ( 2      бўлади. 2. Дифференциал тенгламаларнинг иқтисоддаги татбиқлари Дифференциал тенгламаларнинг иқтисоддаги татбиқларига бир неча мисоллар келтирамиз. 1). Ишлаб чиқаришнинг рақобатсиз шароитда (табиий) ўсиш модели . Бирор турдаги маҳсулот ишлаб чиқарилиб у тайин (белгиланган) P нархда сотилаётган бўлсин. ) (t Q вақтнинг t онида (моментида) реализация қилинган маҳсулот миқдори бўлсин. Бу ҳолда маҳсулотни реализация қилишдан олинган даромад )(t PQ

модел билан ифодаланади. Бу даромаднинг бир қисми албатта ишлаб чиқариш ) (t J инвестициясига сарфлансин, яъни )( )( t mPQ t J  (1) бўлсин, бунда m инвестиция меъёри бўлиб ўзгармас сон, ҳамда .1 0  m Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот тўлиқ реализация қилинаётган бўлса, ишлаб чиқаришни кенгайтириш натижасида даромаднинг ўсиши таъминланиб, бу даромаднинг бир қисми яна маҳсулот ишлаб чиқаришни кенгайтиришга сарфланади. Бу ҳол ишлаб чиқариш тезлигининг ўсиши (акселерация)га олиб келади, ҳамда ишлаб чиқариш тезлиги инвестицияга пропорционал бўлади, яъни )( )( t eJ t Q  , (2) бунда e 1 акселерация меъёри. (1) ва (2) тенгликлардан )( )( )( t kQ t Q yoki emPQ t Q   (3) келиб чиқади, бунда emP k . (3) дифференциал тенглама биринчи тартибли, ўзгарувчилари ажраладиган тенглама бўлиб, унинг умумий ечими kt ce Q yoki c kt Q kdt Q d KQ dt dQ      ln ln , ,  бўлади, бунда c ихтиёрий ўзгармас. Вақтнинг 0t t моментида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори 0 Q бўлсин. Бу шартда 0 0 0 0 kt kt e Q c yoki ce Q    бўлади. (3) тенглама учун Коши масаласининг ечими ) ( 0 0ttke Q Q   (4) бўлади.

Шундай қилиб, ишлаб чиқаришнинг табиий ўсиши модели экспоненциал бўлар экан (табиий ўсиш деганимизда рақобат йўқлиги тушунилади). Математик моделлар умумийлик хоссасига эга. Бунинг мисоли сифатида қуйидаги ҳолни келтириш мумкин. Биологик кузатишлардан маълумки бактерияларнинг кўпайиш жараёни ҳам (3) дифференциал тенглама билан ифодаланади. Бундан ташқари радиоактив парчаланиш: радиоактив модда массасининг камайиши жараёни қонуни ҳам (4) формулага мос келади. 2). Ишлаб чиқаришнинг рақобатли шароитда ўсиши модели Олдинги мисолда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот тўлиқ реализация бўладиган шароитни қарадик. Энди рақобатли, яъни бозорга бу маҳсулотни бошқалар ҳам реализация қиладиган шароитни қараймиз. Бундай шароитда маҳсулот ишлаб чиқариш миқдорини кўпайтириш билан бозорда унинг нархи камаяди. ) (Q P P  функция ( P маҳсулот нархи, Q маҳсулот миқдори) камаювчи бўлиб 0 dQ dP бўлади. Энди (1)-(3) формулалардагидек Q Q P Q ) (  (5) тенгламани ҳосил қиламиз, бунда em  . (5) тенгламанинг ўнг томонидаги кўпайтувчилар ҳаммаси мусбат ишорали, демак 0Q бўлади, яъни ) (t Q ўсувчи функция эканлиги келиб чиқади. Оддийлик учун ) (Q P функционал боғланиш чизиқли, яъни 0 , , ) (     b a bQ a Q P бўлган ҳолни қараймиз. Бу ҳолда (5) тенглама Q bQ a Q ) (    (6) кўринишда бўлади. (6) тенгликни дифференциалласак ) 2 ( 2 ) ( 2 bQ a Q Q yoki Q bQ Qa bQ aQ Q              (7)

тенглама ҳосил бўлади. (6)-(7) тенгламалардан b a Q va Q  0 бўлганда, b a Q Q 2 ,0   бўлганда, 0Q ҳамда b a Q 2  бўлса 0Q келиб чиқади. Булардан b a 2 нуқтадан ўтишда Q ишорасини ўзгартирганлиги учун, бу нуқта )(t Q Q  функция графигининг эгилиш нуқтаси бўлади. Бу функция графиги, яъни (6) дифференциал тенглама интеграл чизиқларидан бири, 1- чизмада тасвирланган бўлиб, бу эгри чизиққа иқтисодда логистик чизиқ деб аталади. . 1-чизма. 3). Талаб ва таклифни таҳлил қилиш . Маълумки, бозор моделида маҳсулотга талаб ва таклиф мавжуд ҳолатларда нархнинг ўзгариш суръати билан боғлиқ бўлади. Бундай суръат t вақтнинг ) (t P нарх функцияси биринчи ва иккинчи тартибли ҳосиласи билан характерланади. Қуйидаги мисолни қараймиз. Талаб D ва таклиф P S нархнинг функцияси бўлиб ушбу билан ифодалансин: 6 4 4 2 )( , 36 6 2 )(         p p p t S p p p t D (1)0Q a/2b a/b t

Бундай боғлиқлик ҳақиқатда мавжуд ҳолатларга мос келади. Ҳақиқатан ҳам, нарх суръати ошса бозорнинг маҳсулотга қизиқиши ортади, яъни 0p бўлади. Нархнинг тез ўсиши харидорни чўчитиб талабнинг пасайишига олиб келади. Шунинг учун, p биринчи тенгликда манфий ишора билан ифодаланади. Иккинчидан, нарх суръатининг ортиши билан таклиф яна кучаяди, шунинг учун p нинг коэффициенти талаб функциясидагига нисбатан катта, нархнинг ўсиши тезлиги таклифнинг ҳам ўсишига олиб келади, яъни p таклиф функциясида мусбат ишорали бўлади. Нарх функцияси ва вақт ўзгариши орасидаги боғланишни таҳлил қилайлик. Маълумки, бозор ҳолати S D  мувозанат билан ифодаланади. Бу ҳолда (1) тенгликдан 30 10 6    p p (2) иккинчи тартибли, ўзгармас коэффициентли, чизиқли, бир жинсли бўлмаган дифференциал тенглама келиб чиқади. Бизга маълумки бундай тенгламанинг умумий ечими бу тенгламага мос бир жинсли тенгламанинг умумий ечими ва (2) бир жинсли бўлмаган тенгламанинг бирорта хусусий ечими йиғиндисидан иборат. Бир жинсли тенгламанинг умумий ечими ) sin cos ( )( 2 1 3 t С t С e t p t    бўлади, бунда 1 С ва 2 C лар ихтиёрий ўзгармаслар. Бир жинсли бўлмаган (2) тенглама хусусий ечими A t p )(1 ўзгармас, яъни қарор топган нархни оламиз, ҳамда буни (3) тенгламага қўйиб 3  A эканлигини аниқлаш мумкин. Демак, 3 )(1  t p бўлади. Шундай қилиб (9) бир жинсли бўлмаган тенгламанинг умумий ечими 3 ) sin cos ( )( )( )( 2 1 3 1       t C t C e t p t p t p t (3) бўлади. Бу ечимдан 3)(  tpdat бўлади, яъни ҳамма нархлар қарор топган нархга яқинлашади.

Ушбу Коши масаласини қараймиз: 0 t бўлганда, нарх 4 )0(  p ва ўсиш майли (тенденцияси) 1 )0(  p бўлсин. 0 t бўлганда 4 )0(  p бўлганлиги учун (10) дан 1 1 C келиб чиқади. (3) тенгликдан ҳосила олиб ва t =0 бўлганда 1 )0(  p шартдан фойдалансак 2 C =4 келиб чиқади, демак Коши масаласининг ечими   t t e tp t sin4 cos 3 3     бўлади. Мустақил бажариш учун топшириқлар 1.Қуйидаги дифференциал тенгламаларнинг умумий ечимини топинг: x y y y x x y y y e x x y y e y y y x x y y y x y y y e y y y x x x 2 sin2 9 6 )7 ; sin 27 cos9 10 6 )6 ; ) 26 10 43( 9 )5 ; 3 6 5 )4 ;3 2 9 6 )3 ; 2 sin8 7 )2 ; 5 6 )1 2 2 2 2 2                          2. x y y 4 sin 16   тенглама учун 0 x бўлганда 8 7 ,1   y y бўладиган бошланғич шартларда , Коши масаласини ечинг .

Похожие

Иккинчи тартибли дифференциал тенгламалар

Иккинчи тартибли биржинсли булмаган чизикли дифференциал тенгламалар

Юқори тартибли дифференциал тенгламалар

Биринчи тартибли чизикли дифференциал тенгламалар

Биринчи тартибли оддий дифференциал тенгламалар