Ходиса эхтимолининг статистик таърифи нормал, биномиал ва пуассон таксимот қанунлари - Алгебра - Рефераты

Ходиса эхтимолининг статистик таърифи нормал, биномиал ва пуассон таксимот қанунлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

164 KB

Ҳодиса эҳтимолининг статистик таърифи нормал, биномиал ва пуассон тақсимот қанунлари Режа: 1. Ҳодиса эҳтимолининг статистик таърифи. 2. Тасодифий миқдор ва унинг тақсимот қонуни. 3. Тосодифий миқдорнинг сонли характеристикалари. 4. Нормал тақсимот қонуни ва нормал эгри чизиқ. 5. Биномиал тақсимот қонуни. 6. Пуассон тақсимот қонуни.

1. Ҳодиса эҳтимолнинг статистик таърифи. Ҳодиса эҳтимолининг классик таърифи ва Р (А) = m/n формуладан тажрибаларнинг мумкин бўлган натижалари фақат тенг имкониятли бўлгандагина эҳтимолларни бевосита ҳисоблаш мумкин. Лекин амалда биз тенг имкониятли ҳолларни ажратиб улар орасидан текширилаётган ҳодисага қулайлик берувчи ҳамма ҳолларни доимо ҳам ҳисоблаб олмаймиз. Бундай вазиятларда ҳодиса эҳтимолини қандай ҳисоблаш керак? Бу муаммога жавоб бериш учун ҳодиса эҳтимолининг статистик таърифига асосланилади. Бунинг сабаби шундаки, деарли барча тажрибалар кузатиш ва ўлчашларни ўз ичига олади; уларни изоҳлашда эҳтимоллар назарияси ва статистикадан фойдалариш мумкин. Амалда, эҳтимол тушунчасини ҳодисанинг нисбий частотаси билан боғлаймиз. Тажрибалар сони етарлича катта бўлганда кўп ҳодисаларнинг нисбий частотаси маълум қонуниятга эга бўлади ва бирор ўзгармас сон атрофида тебраниб туради. Бу қонуниятни биринчи маротаба XVIII аср бошларида Я. Бернулли исботлаб берган. Агар бирор А ҳодиса устида ўтказилган етарлича кўп сондаги такрор тажрибаларда ҳодисанинг нисбий частотаси бирор ўзгармас сон атрофида тебраниб турганлиги сезилган бўлса, у вақтда А ҳодиса тақрибан ўзининг нибий частотасига тенг бўлган Р(А) эҳтимолга эга бўлади, яъни Р(А) = m/n. Статистик кузатишларда ҳодисанинг эҳтимоли ва унинг нисбий частотаси орасидаги бундай боғланиш кўп амалий масалаларни ҳал қилишда эҳтимол тушунчасидан фойдаланишга имкон беради. Нисбий частотани ҳодисанинг статистик эҳтимоли дейилади. Мисоллар. 1) Шохсиз бузоқ туғилиши эҳтимолини баҳолаш учун тайин бир подада ёки зотда олдин шохли ва шохсиз туғилган ҳайвонлар сонини билш керак. Масaлан. Тайин бир зотда кейинги бир неча йилда туғилган 55000 бузоқнинг 110 таси шохсиз бўлса, шу зотли сигирдан шохсиз бузоқ туғилши эҳтимоли Р=110/5500=0,002 бўлади. Шохли бузоқ туғилиши эҳтимоли эса

q =1-p = 1-0,002 = 0,998 бўлади. 2) Кўп турли хайвонларда эркак ва урғочи зотлар туғилиши сони деярли тенг бўлади. Бу эса ҳар бир 100 наслдан ўртача 50 таси урғочи, 50 таси эркак туғилади, демакдир; бундан урғочи ҳайвон туғилиши эҳтимоли Р=50/100=0,5 эканлиги келиб чиқади. 2. Тасодифий миқдор ва унинг тақсимот қонуни. Берилган шарт-шароитларда тасодифий ҳолатларга боғлиқ равишда у ёки бу сон қийматларни қабул қиладиган ўзгарувчи миқдор тасодифий миқдор дейилади. Мисол. 1) 1 - январда Қўқонда туғилган ўғилболалар сони; 2) ғўза тупидаги гуллаган кўсаклар сони; 3) пахта толаси узунлиги ва хоказо. Чекли (баъзи чексиз) сондаги Х 1 , Х 2 , ..., Х п қийматлар қабул қиладиган тасодифий миқдор дискрет тасодифий миқдор дейилади. Масaлан, қуён болалари сони, қишда қор ёққан кунлар сони ва хоказо. Ўзи ўзгарадиган оралиқдаги ҳар қандай сонли қийматларни қабул қила оладиган Т. М. узуликсиз тасдифий миқдор дейилади. Масалан, буғдой ҳосилдорлиги, пахта толаси узунлиги, одам бўйининг узунлиги ва х. К. Узлуксиз Т.М қийматлари сони чексиз тўпламни, масалан, тўғри чизиқ ёки бирор (а,в) оралиқни ташкил этади. Дискрет Т.М қийматлари ва бу қийматларни қабул қилиш эҳтимоллари берилган бўлса, дискрет Т.М нинг тақсимоти (тақсимот қонуни) берилган дейилади. Бирор тажрибада Х дискрет Т,М Х 1 , Х 2 , ..., Х п қийматларни Р 1 , Р 2 , ..., Р п эҳтимоллари билан қабул қилган бўлсин: Р(Х=X i ) = P i бу ҳолда Х дискрет Т.М нинг тақсимоти қуйидагича бўлади: Х: Х 1 , Х 2 , Х 3 ..., Х п Р(Х): Р 1 , Р 2 , Р 3 ..., Р п қ (1) Х т.м тажрибада ўзининг қийматларидан бирортасини албатта қабул қилади. Шунинг учун

Р(ёки X = X 1 , ёки Х=Х 2 ,..,ёки Х=Х n ) = .1 ( 1 1      i n i i n i P X P Мас а лан, Х дискрет т.м. қуйидаги тақсимот қонуни билан берилган бўлсин: Х: 2 4 5 6       4 1 .1 4,0 2,0 1,0 3,0 i iP Р : 0,3 0,1 0,2 0,4 Узлуксиз тасодифий миқдорлар учун (1) кўринишдаги жадвал ёрдамида характеристика тузиш мумкин эмас. Эҳтимоллар назариясида турли характердаги т.м. ни ягона усул билан таърифлаш мақсадида т.м. нинг тақсимот функсияси тушунчаси киритилади. Х тасодифий миқдорнинг инт е грал тақсимот қонуни ёки интеграл тақсимот функцияси деб Х < х тенгсизликнинг эҳтимолига айтилади ва Р(Х < х) = F ( X ) деб бергиланади (бу ерда х-ҳақиқий сон). Тақсимот функциясининг α(Х) = F(X) ҳосиласи (агар у мавжуд бўлса) дифференциал тақсимот функцияси (тақсимот зичлиги) ёки эҳтимолнинг зичлиги (зичлик функцияси) дейилади. α(Х) dx кўпайтма т.м нинг d(x) элементар соҳадаги қийматини қабул қилиш эҳтимолини ифодалайди. Зичлик функциясининг графиги эҳтимолларнинг тақсимот эгри чизиғи дейилади. Тақсимотнинг зичлиги фақат узлуксиз т.м. лар учун мавжуддир. 3. Тасодифий миқдорнинг сонли характеристикалари. Дискрет т.м. нинг ўртача қиймати-математик кутилиши деб бу т.м. нинг қийматларини уларнинг мос эҳтимолларига кўпайтмалари йиғиндисига айтилади ва қуйидагича белгианади:   n i i iX P X M 1 ) (

N та тажрибада Х т.м Х 1 , Х 2 ,...,Х к қийматларни мос равшида N 1 , N 2 ,...,N к марта қабул қилган бўлсин, N 1 ,+N 2 +...+N к =N. У вақтда Х нинг арифметик ўртача қиймати            k i i i k k k k W X n n X n n X n n X n N X N X N X Х 1 2 2 1 1 2 2 1 1 ... ... Бўлади, бу ерда W i сон Х = X i ҳодисанинг нисбий частотаси. Лекин кўп сонли натижаларда W i =P i . Шунинг учун         n i n i ii i i X М P X W X Х 1 1 ). ( Шундай қилиб, N етарли катта бўлганида математик кутилиш кузатилаган қийматларнинг арифметик ўртача қийматига яқин бўлади. Шунинг учун ҳам, М(Х) ни кўпинча тасодифий миқдорининг ўртача қиймати деб аталади. f(Х) зичлик функцияга эга бўлган х узлуксиз т.м. учун математик кутилиш энди йиғинди билан эмас, балки интеграл орқали аниқланади: . ) ( ) ( dx x xf S X M    Бу интеграл маънлга эга бўлса (абсалют яқинлашса), биз ўртача қиймат мавжуд деймиз. Х т.м нинг математик кутилишидан фарқи квадратининг математик кутилиши унинг дисперсияси дейилади ва қуйидагича белгиланади. D ( X ) = M {[ X - M ( X )] 2 } Дисперсия учун D ( X ) = M ( X 2 ) -[ M ( X )] 2 тенгликни исботлаш қ ий и н эмас. Тасадифий миқдор тақсимотининг асосий хоссаларини таърифлаш учун назарий бошланғич ва марказий моментлардан ҳам фойдаланилади.

Тасодифий миқдор к-даражасининг математик кутилиши, яъни М(Х к ) ни к- тартибли бошланғич момент дейилади. Жумладан, М(Х) математик кутилиш биринчи тартибли бошланғич момент бўлади. М(Х к ) =V k деб белгилаймиз, у вақтда М(Х к ) =V 1 бўлади. M [ X - M ( X )] к миқдор Х т.м. нинг к-таркибли марказий моменти дейилади, уни М к орқали белгилаймиз: М к = M [ X - M ( X )] к Иккинчи тартибли марказий момент дисперсиядир. К-тартибли марказий моментни бошланғич моментлар орқали ифодалаш мумкин. Жумладан, М 3 =V 3 -3V 1 V 2 +2V 1 3 , M 2 =V 2 -V 1 2 вa x.к М 3 учунчи тартибли марказий момент тақсимот асимметриясининг характеристикаси учун, яъни тақсимотнинг симметриядан четланишини баҳолаш учун хизмат қилади. Турли тақсимотларнинг асимметриясини солиштириш учун   3 3 G M A s ўлчамсиз асимметрия коэффициентидан фойдаланилади. 4. Нормал тақсимот қонуни ва нормал эгри чизиқ. Агар Х тасодифий миқдор (ўзгарувчан белги)-∞ дан -∞ гача бўлаган қийматларни қабул қила олса ва унинг зичлик функцияси 2 2 2 ) ( 2 2 2 1 2 ) ( 2 1 П Хх x е П Г G X X е П G P         (2)

Кўринишда аниқланса, у нормал тақсимот қонунига эга дейилади. (2) формулада  Х -тасодифий миқдорнинг арифметик ўртача қиймати (математик кутилиш); G-унинг стандарти (ўртача квадратик фарқ), П-ўзгармас сон (3,1459..); е =2,71828.. Нормал тақсимот қонуни статистикада, жумладан, биологик статистикада муҳим аҳамиятга эга, чунки узликсиз ўзгарувчанлик (вариация) билан характерланадиган жуда кўп тажрибавий (эмприк) тақосимотлар ҳар бири умумий йиғиндига нисбатан кичик бўлган кўп сонли ўзаро боғлиқ бўлмаган тасадифий миқдорларнинг (факторларнинг) бир вақтда таъсирига асосланган. А. М. Ляпунов теоремасига асосан, агар бирор т.м. кўп сонли, ўзаро боғлиқ бўлмаган, ҳар бирининг йиғидига таъсири жуда кичик бўлган тасодифий миқдорларнинг йиғиндисидан иборат бўлса, бундай тасодифий миқдор нормал тақсимотга бўй сунади. Қишлоқ хўжалик ва биологик объектларнинг кўпчилик узликсиз характерли ўзгарувчан белгилари шу кўринишдаги тақсимотга эга. Мисоллар. Хайвонлар бўйи, оғирлиги кўкрак ҳажми, ўсимликлар баландлиги, ўлчашларнинг тасодифий хатоси ва шунга ўхшаш жуда кўплаб ўзлуксиз миқдорлар нормал тақсимот қонунига бўйсунади. Нормал қонун зичлик функциясининг графиги 1- чизмада кўрсатилган АВС эгри чизиқдан иборат. Бу эгри чизиқ нормал ёки гаусс эгри чизиқ дейилади.

Нормал тақсимотда арифметик ўртача қиймат сон жиҳатидан медиана ва модага тенг. Бу эгри чизиқнинг В учи  Х = Mo = Me га тўғри келади. Тақсимотнинг ўртасидан узоқлашиши билан эгри чизиқ пасайиб боради. Х манфий ёки мубат бўлиб чексиз ўсганда, эгри чизиқ Ох ўққа чексиз яқинлашиб боради: демак, умуман исталганча катта фарқлар (гарчи эҳтимоли ҳаддан ташқари кичик бўлса ҳам) ўринли бўлиши мумкин. Эгри чизиқнинг шаклига стандартнинг қиймати катта таъсир этади. Бу таъсирни 2-чизмадан кўриш мумкин. Нормал эгри чизиқ билан чегараланган юза 1 га тенг. Агар Х тасадофий миқдор нормал қонун бўйича тақсимланган бўлса, уҳолда. dx е П Г E P G ydx Г Хх dxG X X 2 2 2 2 ) ( 2 ) ( 2 1 2 1       (3) ифода Х нинг х- dx2 1 ва х+ dx2 1 оралиққа тушиш эҳтимоли бўлади, бу ерда dx жуда кичик сон деб ҳисоблинади. Агар Х миқдорнинг нисбий частотаси нормал тақсимланган бўлса, у ҳолда Х нинг х- dx2 1 ва х+ dx2 1 оралиқдаги қийматларининг N x / N нисбий частотаси dx G X X E P G n nx 2 2 ) ( 2 1     (4)

га тенг. Нормаллашган четланиш деб аталувчи G X X t    (5) ифодани киритсак, у – вақтда қуйидаги тақрибий тенгликни ёзиш мумкин: P(X 1 ≤ X ≤ X 2 ) =Ф (Х 2 )-Ф(Х 1 ) (6) Бу ерда Р(X 1 ≤ X ≤ X 2 ) ифода Х тасодифий миқдорнинг ((X 1 ,X 2 ,) оралиқда бўлиш эҳтимолини ифодалайди; Ф(t) ёзув Лаплас функсияси деб аталувчи Ф(t) = d e П E P z t г t o dг  2/ 0 2 2/2 2 1 2 1      (7) Интегрални ифодалйди. Леплас функцияси қуйидаги хоссалрга эга: 1 0 .Ф(0) =0,яъни Ф(0) = ;0 2 1 2/ 0 0 2    dг Е П г 2 0 . Ф(+∞) = ;2 1 2 1 ) ( ,2 1 2/2 0       dг Е П яъниФ г 3 0 . Ф(-t)=-Ф(t), яъни Лаплас функцияси тоқ функциядир. Бу функция учун (1)-(4) адабиётларда илова сифатида қийматлар жадвали берилган. Масaлан , (1) нинг 1-жадвалида (6) тенгликда Х 1 =-3 ва Х 2 =3 десак, у ва қ тда (5) ва (6) тенгликдан )3( 2 )3 )( )3( ) 3 ( 3 Ф Ф Ф G X X G X P                  ни ҳосил қиламиз. Иловадаги 1-жадвалдан Ф(3) =0,49865. Демак, 2Ф(3) =2·0,49865=0,9973, яъни .1 9973,0 ) 3 ( ) 3 (         G X X G Х Р

Бу эса агар нормал эгри чизиқ ва абсциссалар ўқи билан чегараланган юзани 100% деб олсак, у вақтда  Х -3 G дан  Х +3 G гача оралиққа юзанинг 99,7 % и тўғри келишини билдиради. Бу муҳим хулоса вариацион статистикада “ уч сигма қоидаси” деб аталади. Мисол. (6) тенгликда t 1 =-1,t 2 =1 деб олсак, у вақтда (5) ва (6) тенгликлардан , 6827,0 34134,0 2 )1( 2 )1 ( )1( ) (              Ф Ф Ф G X X G X P Яъни (  Х -G) , илан (  Х + G) оралиғида барча варианталарнинг 0,6827 ҳиссаси ёки 68,27 % и ётади. Шунга ўхшаш, Х 1 =-2 ва Х 2 =2 деб олинса, , 9545,0 47725,0 2 )2( 2 )2 ( )2( ) 2 2 2 (              Ф Ф Ф G X X G X P Яъни  Х -2 G Билан  Х +2 G Орали ғида барча варианталарнинг 0,9545 ҳиссаси ёки 95,45 % и ётади. (3-чизмага қаранг) 5. Биномиал тақсимот қонуни.

Бирор А ҳодиса ҳар бир тажрибада рўй бериши ёки рўй бермасилиги мумкин бўлиб, унинг ҳар бир тажрибада рўй бериш эҳтимоли Р, рўй бермаслик эҳтимоли эса q бўлсин. (о<р<1, q =1- p ва p , q тажриба номерига боғлиқ эмас.) N та тажрибада А нинг m марта рўй бериш эҳтимоли P m (m) деб белгиланиб, бу эҳтимоллик) ,..,2,1,0 ( ) ( n m q P c m P mn m mn m    (8) Бўлади. Бу ерда С mn = n !/ m !( n - m )! Б ўлиб, (8) ни қуйидагига ёзиш мумкин: mn m n q P m n mi ni m P    )! ( ) ( (9) (9) формула (q+p) n =q n +c n 1 q n-1 p+C n 2 q n-2 p 2 +…+C n m q n-m p m +…+p n Н ъ ютон биномининг умумий ҳадидан иборат. C n m ко э ффициентлар биномиал коеффициентлар деб аталади. Шунинг учун (8) формула биномиал тақсимот қонуни деб аталади. Масалан, А ҳадисанинг рўй бериш эҳтимоли Р= 3 2 бўлса, у ҳолда q=1- p=1/3 ва А ни n=7 та тажрибада m=4 марта такрорланиш эҳтимоли . 2187 560 2187 16 35 37 24 3 2 1 5 6 7 )3 1()3 2( 4131 71 )4( 3 4 47 4 47              q P C p N =7 га мос биномиал та қсимотни 1 6 2 5 3 4 4 3 5 2 6 7 7 7 21 35 35 21 7 ) ( p q p q p q p q p q p pq q q p          Тегликдан топишимиз мумкин, бунда кетма-кет ҳадлар тартиб билан А нинг 7 та тажрибада 0,1,2,3,4,5,6,7 марта рўй бериш эҳтимолиларидир. 3 1 ,3 2   q p ларни ўрнига қўйиб бу эҳтимолларни ҳисоблаш қийин эмас.

Биномиал тақсимотнинг арифметик ўртача қиймати np Х  га, стандарти npq G  га тенг. Биномиал тақсимот альтернатив схема, яъни белги фақат иккита қийматга эга бўладиган дискрет тасодифий миқдорнинг тақсимотидир. Сифат белгилари тақсимоти биномиал тақсимотдан иборат ҳоллари биологияда тез-тез учраб туради. Кўп ҳолларда тажрибалар сони жуда катта бўлади. Масaлан, n=4000000, p=0,5 ва m=2000000 бўлсин. У вақтда (8) га асосан 4000000 2 2 1 ) 2000000( ! 4000000 ) (   m Pn бўлади. Бу миқдорни ҳисоблаш анча қийин. Бундай ҳолларда тақрибий формулалардан фойдаланилади. Масалан, п катта бўлганда р эҳтимол N га боғлиқ ҳолда кичик (npq<25) бўлса, ушбу n m е m a m P a m n ,..,2,1,0 , ! ) (    (10) Пуассон формуласи ишлатилади, бунда а = np , e =2,71828.. Агар 0<р<1 ва пр q ≥25 бўлса, Муавр – Лаплас формуласи деб аталувчи npqnp m n E Пnpq m P 2 ) ( 2 2 1 ) (    (11) ф ормуладан фойдаланилади. Агар npq np m G np m t /) ( /) (     деб белгиласак, (11) формулани қуйидагича ёзиш мумкин: 2/2 2/2 2 1 , ) ( , 2 1 ) ( t t t n t n E П G m P E П G m P        бунда z t миқдор t нинг қийматлари учун (1)нинг иловасида берилган II жадвалдан олинади. Масaлан, n=14,p=3/7 ва m=8 бўлсин.

Бу ҳолда q=1-3/7=4/7, G=08,1 852,1 6 8 852,1 7 3 14 8 , 852,1 42 7 2 7 4 7 3 14            t npq t=1,08 учун Z t = 0,2227. Демак, . 120,0 852,1 2227,0 )8(14   P (9) тенглик бўйича ҳисоблаш олинган сонга яқин сонни беради: . 119,0 )7 4( )7 3(!6!8 ! 14 )8( 6 8 14   P Биномиал тақсимотнинг графиги синиқ чизиқ бўлади. Графикнинг шакли n ва р нинг қийматларига, яъни тажрибалар сонига ва кузатилаётган ҳодиса эҳтимолининг қийматига боғлиқ бўлади. Р = q =0,5 бўлганда биномиал тақсимот ва унинг графиги симметрик бўлади. Агар р±q бўлса, биномиал тақсимот асимметрик бўлади. Р ва q ларнинг қийматлари орасидаги фарқ қанча катта бўлса, асимметрия шунга кўп бўлади. Лекин кузатишлар сони П чексиз ортиши билан биномиал эгри чизиқ нормал тақсимот эгри чизиғи билан мос тушади, яъни силлиқ симметрик эгри чизиққа айланади. 6. Пуассон тақсимот қонуни. Пуассон тақсимот қонуни биномиал тақсимот қонуни каби дискрет тасодифий миқдорнинг тақсимот қонунидир. Альтернатив ўзгарувчан белгилардан бирининг пайдо бўлиш эҳтимоли жуда кичик бўлса, иккинчисининки бирга яқин бўлади; бу ҳолда биномиал тақсимот яққол ифодаланган асимметрик бўлади. Шундай эҳтимоли жуда кичик, яъни камдан-кам рўй берадиган ҳодисаларнинг тақсимот қонуни Пуассон тақсимот қонуни дейилади ва қуйидаги формула билан ифодаланади: , ! ) ( a m m е m a a P   бунда Р м (а) –камдан –кам рўй берадиган ҳодисанинг такрор тажрибалар сериясида m та учруши эҳтимоли; a=np. Масалан, берилган шарт-шароитда

a=2 да А ҳодиса рўй бермаслик эҳтимоли:. 1353,0 389,7/1 7183,2/1 !0 2 2 2 0 0     e P А ҳодисанинг уч марта рўй бериш эҳтимоли . 1805,0 ) 7183,2( 6/8 !3/ 2 3 3 3 3     e P a ва m нинг турли қийматларида Рm (а) эҳтимол учун жадвал тузилган. (1) нинг иловасида берилган 3 жадвалда бу эҳтимолнинг қийматлари келтирилган. Масалан, a=5, м=10 бўлганда, жадвалдан Р м (а) =0,018133 га, а=3, м=5 бўлганда эса Р м (а) =0,100819 ни топамиз ва х.к. Бирор белгининг намоён бўлиши ҳар доим жуда кичик р эҳтимолига эга бўлса ва тажрибалар сони жуда катта бўлиб, пр=а кўпайтма кичик сон бўлса, бундай ҳолларда П уассон тақсимоти ўринли бўлади. Биологияда Пуассон тақсимотини камдан – кам кузатиладаиган ҳодисалар қаноатлантиради. Масалан, экин экилган майдондаги бегона ўтлар сони, турли зараркунандалар билан зарарланган уруғликлар сони, микроскопнинг кўриш майдонида маълум турдаги бактериялар туркуми сони ва х. к. лар бу тақсимот қонунига бўйсунади. Пуассон формуласи, айниқса, микробиологик тадқиқотларда катта аҳамиятга эга. Пуассон тақсимотининг ўртача қиймати ва дисперсияси бир-бирига тенглигини кўрсатиши мумкин. Демак, агар кетмакет бутун сон қийматлар билан берилган бирор тақсимот қонуни учун ўртача қиймат ва дисперсия бир-биридан жуда кам фарқ қилса, бу ҳолда бундай тақсимот Пуассон тақсимотига яқин бўлишини кутиш мумкин.

Похожие

Нормал таксимот дисперсияси хакидаги статистик тахминларни текшириш

Нормал таксимот урта киймати учун статистик тахминларни текшириш

Узлуксиз тасодифий микдорлар таксимот функция тушунчаси. Зичлик функция. Урта киймат ва дисперсия

Боглик булмаган тажрибалар кетма-кетлиги

Интервал бахолар ва уларни нормал таксимот учун ясаш