Дифференциал ҳисоб функция ҳосиласи - Алгебра - Рефераты

Дифференциал ҳисоб функция ҳосиласи

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

397 KB

Дифференциал ҳисоб функция ҳосиласи Режа : 1. Ҳосилага келтириладиган масалалар ҳақида. 2. Функция ҳосиласининг таърифи. 3. Ҳосиланинг геометрик маъноси. 4. Мураккаб функция ҳосиласи ва ҳосилалар жадвали. 5. Юқори тартибли ҳосилалар. 6.Ошкормас ва параметрик берилган функцияларнинг ҳосилалари.

Таянч ибора ва тушунчалар Оний тезлик , ҳосила , эгри чизиққа уринма , юқори тартибли ҳосила , дифференциаллаш , мураккаб функция , ошкормас ва параметрик функциялар ҳосилалари . 1. Ҳосилага келтириладиган масалалар ҳақида Оний тезлик ҳақидаги масала. Амалиётда ҳар хил жараёнларни текширишда биринчи навбатда, шу жараённинг кечиши тезлигини аниқлаш керак бўлади. Тезликни аниқлаш ҳақидаги масала фан ва техниканинг энг асосий масалаларидан биридир. Маълумки, текис кечадиган жараёнларда унинг кечиши тезлиги ўзгармасдир. Масалан, текис ҳаракатда ўтилган йўлнинг шу йўлни ўтишга кетган вақтга нисбати унинг тезлигини билдириб у ўзгармасдир. Лекин табиатдаги ёки жамиятдаги кўпчилик ҳодисалар нотекис кечадиган жараёнлардир. Масалан, оғир моддий нуқтанинг бўшлиқда оғирлик кучи таъсирида эркин тушуши масаласини қарайлик. Физикадан маълумки, бўшлиқда моддий нуқтанинг эркин тушиши қонуни 2 2tg S  (1) муносабат билан ифодаланиб, бу ерда t эркин тушиш бошланишидан ҳисобланган вақт, t S вақтда ўтган йўл, g эркин тушиш тезланиши, 2 / 81,9 сек м g  . Бу ҳаракат нотекис бўлиб, унинг тезлигини топиш масаласини қараймиз. Вақтнинг бирор аниқ t моменти (они)ни қарайлик. Бу моментда моддий нуқта A ҳолатда бўлсин. OA йўлнинг миқдори (1) формула билан топилади. Вақт t миқдорга ортсин, яъни t , t орттирма қабул қилади. t t  моментда нуқта B ҳолатда бўлади. AB , вақт t орттирма олгандаги йўл орттирмаси, уни S AB  билан белгилаймиз. (1) формулага t t  қўйиб, 2 )( 2 ttg SS  , бундан 2 ) (2 2 2 gt t t g S    

ёки ) 2(2 2t t t g S     . Охирги тенгликни t га бўлиб, ) 2(2 t t g t S     (2) натижани оламиз. Охирги тенгликдан маълумки, t S   / нисбат t ва t га боғлиқ. Масалан: 1,0  t сек, 1t сек бўлганда, g g t S 05,1 )1,0 1 2(2       бўлиб, 3 t сек бўлганда g g t S 05,3 )1,0 3 2(2       бўлади. Шунинг учун, нотекис ҳаракатнинг тезлиги фақат вақтнинг аниқ моментига тегишли бўлади. Шундай қилиб, вақтнинг ҳар бир моментидаги оний тезлик ҳақида гапириш керак бўлади. Оний тезлик тушунчасини қандай аниқлаш керак? (2) тенгликдан маълумки, t ўзгармас бўлганда, t S   / А дан B ҳолатгача оралиқдаги ўртача тезлик бўлиб, уни урv билан белгилаймиз. Маълумки, t қанча кичик бўлса, t моментдаги тезликни шунча яхшироқ ифодалайди. Бундан шундай хулосага келамизки, эркин тушаётган нуқтанинг t моментидаги оний тезлиги v ни урv ўртача тезликнинг 0  t даги лимити каби аниқлаймиз, яъни ур t vv 0lim  Шундай қилиб, оний тезликни ҳисоблаш учун қўйидаги кўринишдаги лимитни ҳисоблаш керак бўлади. t S v t     0 lim (3) (3) кўринишдаги лимитни ҳисоблашга кўп сондаги амалий масалаларни ечишда тўғри келади. Умуман, ўзгарувчи миқдор ўзгариш тезлигини топиш масаласи, математика фанининг энг аҳамиятли тушунчаларидан бири - ҳосила тушунчасига олиб келади.

Шунинг учун (3) кўринишдаги лимитларни ҳисоблашни умумий ҳолда қараш зарур бўлади. 2. Функция ҳосиласининг таърифи. 1-таъриф. ) (x f y функция ) , ( b a интервалда аниқланган бўлиб, 0x нуқтадаги функция y орттирмасининг x аргумент орттирмасига нисбатининг, аргумент орттирмаси нолга интилгандаги лимитига, ) (x f y функциянинг 0x нуқтадаги ҳосиласи дейилади. Бу лимит dx df dx dy x f y , ), ( , 0   символлардан бири билан белгиланади. Шундай қилиб, таърифга асосан x x f x x f x у x f x x           ) ( ) ( lim lim ) ( 0 0 0 0 0 бўлади, бу лимит мавжуд бўлса, ҳосила 0x нуқтада мавжуд дейилади. Ҳосилани топиш жараёни дифференциаллаш деб аталади. Биз ўрганаётган ) (x f y функция орқали қандай жараён тавсифлан- масин, унинг ҳосиласи ) (x f y физик нуқтаи назардан шу жараён кечишининг тезлигини ифодалайди. Чунончи,  вақт, Q бирор реакция натижасида олинган модданинг  моментдаги миқдори бўлса, демак Q  нинг функцияси бўлади. Q дан олинган ҳосила, реакция кечишининг тезлигини ифодалайди.  вақт, Q бирор ўтказгич кесим юзидан вақт бирлигида ўтаётган электр миқдори бўлса, Q ҳосила ток кучининг ўзгариш тезлигини ифодалайди. Q иситилаётган жисмнинг ўзгарувчи температурасини тавсифласа, Q  ҳосила исиш тезлигини ифодалайди. Функция ҳосиласини ҳосила таърифига асосан топишга бир неча мисоллар қараймиз: 1-мисол. 3x y функциянинг ҳосиласини ҳосила таърифига асосан топинг. Ечиш. x y x    0 lim лимитни ҳисоблаймиз.

3 2 2 3 3 2 2 3 3 3 3 3 3 3 ) ( x x x x x x x x x x x x x x x y                 . 3 ) 3 3( lim 3 ) 3( lim 3 3 lim lim 2 2 2 0 2 2 0 3 2 2 0 0 x x x x x x x x x x x x x x x x x x y x x x x                         Шундай қилиб, 2 3x y  . 2-мисол. x y sin функция ҳосиласини ҳосила таърифига асосан, топинг. Ечиш. аргумент x , x орттирма олганда, функция y орттирма олади. ;2/ sin)2/ cos(2 sin ) sin( x x x x x x y        ; )2/ ( )2/ sin( 2 cos )2/ sin( 2 cos2 x x x x x x x x x y                   .1 )2/( )2/sin( lim.cos 2cos0 0            x x xx xдаx x Шундай қилиб ,   x x y x x y x cos sin , cos lim 0       б њ лади . Умуман , x ва y ўзгарувчиларнинг физик , иқтисодий , кимёвий маъноларидан воз кечсак , y дан x бўйича олинган ҳосила , y нинг x га боғлиқ бўлиб ўзгаришининг тезлигини ифодалайди . 3 . Ҳосиланинг геометрик маъноси . Ҳосила муҳим геометрик маънога эга . Бу функциянинг 0x нуқтадаги ҳосиласи унинг графигига )) ( , ( 0 0 x f x M нуқтада ўтказилган уринманинг OX ўқининг мусбат йўналиши билан ҳосил қилган бурчагининг тангенсига тенг . ) (x f y эгри чизиққа ) , ( 0 0 0 y x M нуқтадан ўтказилган уринма тенгламаси ) )( ( 0 0 0 x x x f y y     бўлади, бунда ) ( 0 0 x f y  . Функция графигига уриниш нуқтаси ) , ( 0 0 0 y x M да ўтказилган нормалнинг тенгламаси )0 ) ( ( ), () ( 1 0 0 0 0       x f x x x f y y бўлади.

3-мисол. 4 3 3   x y эгри чизиққа абсциссаси 2 0 x нуқтада ўтказилган уринма ва нормалнинг тенгламасини ёзинг. Ечиш. )2 (4 3 20 ,4 2 )2( , 3 20 2 0        x y y y ёки )2 ( 12 20 3    x y , 0 4 3 12    y x , бу )3/ 20,2(0 M нуқтадан ўтказилган уринманинг тенгламаси. Нормалнинг бурчак коэффициенти ,4 1 ) ( 1 0    x f демак, )2 (4 1 3 20     x y ёки )2 (3 80 12     x y , 0 86 12 3    y x б њ либ, бу 0 M нуқтадан ўтказилган нормалнинг тенгламаси бўлади. 4. Мураккаб функция ҳосиласи ва ҳосилалар жадвали 1). A гар ) (u f y , ) (x u  , яъни  ) (x f y   мураккаб функция бўлса, ) (u f y функциянинг х ўзгарувчи бўйича ҳосиласи u u f y     )( бўлади. Агар ) (x f y ва ) (y x  лар ўзаро тескари функциялар бўлса, ) ( 1 ) ( y x f    бўлади. 2). Дифференциаллаш қоидаларини эслатиб ўтамиз: x эркли ўзгарувчи, ) (x u u  ва ) (x v v унинг дифференциалланувчи функциялари бўлсин. 1., 0С  C ўзгармас миқдор. 2. 1x . 3. v u v u     ) ( . 4. vu vu v u      ) ( . 5. u c cu   ) ( . 6. 2v v u vu v u         .

3). Мураккаб функция учун ҳосилалар жадвали қуйидагича бўлади: 1) 0 , ) ( 1       u R n u nu u n n ; 2) ; 1 ) ( u na a a u u     3) ; ) ( u e e u u    4) u na u ua     1 1 ) (log ; 5) u u u    1 ) (ln ; 6)   u u u    cos sin ; 7) u u u    sin ) (cos ; 8) u u u tg    2 cos 1 ) ( ; 9) u u u ctg    2 sin 1 ) ( ; 10) u u u     2 1 1 ) (arcsin ; 11) u u u     2 1 1 ) (arccos ; 12) u uuarctg    2 1 1 )( ; 13) u u u arcctg     2 1 1 ) ( ; 14) v nu u u vu u v м v        1 ) ( 1 . 5. Юқори тартибли ҳосилалар . ) (x f y функциянинг иккинчи тартибли ҳосиласи деб, унинг ҳосиласидан олинган ҳосилага, яъни ) ( y га айтилади. Иккинчи тартибли ҳосила қуйидагиларнинг бири билан белгиланади: 2 2 / ), ( , dx y d x f y   . ) (x f y функциянинг n -тартибли ҳосиласи деб унинг )1 (  n тартибли ҳосиласидан олинган ҳосилага айтилади ва қуйидагиларнинг бири билан белгиланади )( n y , ) ()( x f n , n n dx y d / . Таърифга кўра    )1 ( )( n n y y . 1-мисол. 3 2 )7 2(   x y функциянинг иккинчи тартибли ҳосиласини топинг. Ечиш.

  2 2 2 2 2 2 2 3 2 )7 2( 12 4 )7 2(3 )7 2()7 2(3 )7 2(           x x x x x x x y;        ).7 10)(7 2( 12 ) 8 7 2)(7 2( 12 4 )7 2( 2 )7 2( 12 )7 2( )7 2( 12 )7 2( 12 ) ( 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                       x x x x x x x x x x x x x x x y y Демак, )7 10)(7 2( 12 2 2    x x y . 2-мисол. nx y функциянинг  n тартибли ҳосиласини топинг. Ечиш. 1  n nx y , 2 )1 (    x n x n n y , 3 )2 )(1 (     nx n n n y ,   x n n n n x n n n n n n y x n n n n y n n n n 2 ...)3 )(2 )(1 ( )2 ( ...)3 )(2 )(1 ( , ...., )3 )(2 )(1 ( )1 ( )1 ( 4 )4(                    ! 1 2 3 ...)3 )(2 (1 ( )( n n n n n y n        )! (n 1 дан n гача бўлган сонлар кўпайтмасининг қисқа ёзилиши ). 6.Ошкормас ва параметрик берилган функцияларнинг ҳосилалари 1). x ўзгарувчининг y функцияси ошкормас кўринишда 0 ) , (  y x F берилган бўлса, y ҳосилани топиш учун 0 ) , (  y x F тенгликни x бўйича дифференциаллаб, сўнгра ҳосил бўлган тенгламадан y ни топамиз. Иккинчи ва ундан юқори тартибли ҳосилалар ҳам шу каби топилади. 1-мисол. 100 2 2  y x ошкормас кўринишда берилган, у функциянинг иккинчи тартибли ҳосилани топинг. Ечиш. ; / , 2 2 ;0 2 2 y x y x yy y y x      кейинги ифодадан яна ҳосила олиб, 22 ) ( ) ( y yx y y y x yx y       . Энди , y x y   ни х исобга олсак, 2 ) ( y y x x y y     ёки 3 3 2 2 100 ; y y y y x y      бўлади, чунки, 100 2 2  y x эди.

2). Функционал бо ђ ланиш параметрик     t y y t x x к ў ринишда берилган б ў лса, 2 2 , dx y d dx dy ҳосилалар 3 2 2 2 2 2 2 ,          dt dx dt dy dt x d dt dx dt y d dx y d dt dx dt dy dx dy (1) формула билан топилади. 2- мисол.   t a y t a x sincos параметрик кўринишда берилган, у функциянинг иккинчи тартибли ҳосиласини топинг. t a dt y d t a dt dy t a dt x d t a dt dx sin , cos , cos , sin 2 2 2 2     (1) формулага асосан, . sin 1 sin ) cos (sin sin cos sin ) sin ( cos ) cos ( ) sin ( sin 3 3 3 2 2 2 3 3 2 2 2 2 3 2 2 t a t a t t a t a t a t a t a t a t a t a t a dx y d               Демак , t a dx y d 3 2 2 sin 1  бўлади.

Похожие

Вектор функция тушунчаси. Вектор функция учун дифференциал ва интеграл амаллар

Функция хосиласи

Функция дифференциали

Дифференциал тенгламалар

Аналитик функция тушунчаси