Determinantlar va ularning xossalari - Алгебра - Рефераты

Determinantlar va ularning xossalari

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Determinantlar va ularning xossalari Reja: 1. Ikkinchi-tartibli determinantlar. Determinantlarning asosiy xossalari. 1.1. Uchinchi-tartibli determinantlar 1.2. n - tartibli determinantlar 2. Determinantlarning xossalari 2.1. Minor va algebraik to`ldiruvchilar haqida tushuncha 2.2 Determinantlarning xossalari

Ikkinchi-tartibli determinantlar. Determinantlarning asosiy xossalari. Haqiqiy a, b, c va d haqiqiy sonlar berilgan bo`lsin. Ular ikkinchi – tartibli determinant yoki aniqlovchi deb ataluvchi ad – bc sonni aniqlaydi va d c b a ko`rinishda yoziladi. Ta`rifga asosan, bc ad d c b a   . a, b, c va d sonlarga determinant elementlari deyiladi. Ikkinchi tartibli determinantda a, b- birinchi, c, d- ikkinchi satr, a, c- birinchi, b , d – ikkinchi ustun, a, d- bosh yoki birlamchi, b, c- ikkilamchi diagonallar bir-biridan farqlaniladi. ikkinchi-tartibli determinant misolida determinantlarning quyidagi asosiy xossalarini tekshirib ko`rish qiyin emas. Determinantning kattaligi: 1-xossa: satrlari mos ustunlari bilan almashtirilsa - o`zgarmaydi; 2-xossa: satrlari (ustunlari) o`rinlari almashtirilsa - ishorasi qarama- qarshisiga o`zgaradi; 3-xossa: biror-bir satr (ustun) har bir elementi k haqiqiy songa ko`- paytirilsa - k marta ortadi; 4-xossa: biror-bir satr (ustun) har bir elementi nolga teng bo`lsa – nolga teng; 5-xossa: ikki satr (ustun) mos elementlari o`zaro teng yoki proportsional bo`lsa - nolga teng. Quyida ta`riflanadigan 3-tartibli, ixtiyoriy n-tartibli determinantlar uchun ham yuqoridagi xossalar o`rinli. Uchinchi-tartibli determinantlar

Uchinchi tartibli determinant yoki aniqlovchi deb, Δ = a 11 a 22 a 33 + a 12 a 23 a 31 + a 13 a 21 a 32 - a 13 a 22 a 31 -a 11 a 23 a 32 - a 12 a 21 a 33 ( 1) yig`indiga teng songa aytiladi vaik 33 32 31 23 22 21 13 12 11 a a a a a a a a a a    ko`rinishda yoziladi.

Haqiqiy a ik (i, k = {1, 2, 3}) sonlarga determinantning elementlari deyiladi. a ik element i - satr va k - ustun elementi bo`lib, ularning kesishmasida joylashgan. Uchinchi-tartibli determinantda ham satr va ustunlar, bosh va ikkilamchi diagonallar bir-biridan farqlaniladi. (1) standart ifoda sodda tuzilishga ega. a ik elementlar bo`yicha hisoblanadigan Δ yig`indini Sarryus qoidasi yordamida tuzish mumkin. Determinant ustunlariga o`ngdan birinchi va ikkinchi ustunlarini ko`chirib yozib, kengaytirilgan jadval tuzamiz: Bosh diagonal yo`nalishida joylashgan elementlar ko`paytirilib mus- bat ishora bilan, ikkilamchi diagonal yo`nalishidagi elementlar ko`pay- tirilib manfiy ishora bilan olinsa, (1) yig`indi hosil bo`ladi. Δ yig`indi uchburchaklar usulida ham tuzilishi mumkin: Oldidagi ishorasi bilan birga har bir ko`paytma determinantning hadi deyiladi. Har bir ko`paytma determinantning har bir satri va ustuni element – vakillaridan tarkib topgan. (1) ifodaning standart deyilishiga sabab, uning har bir hadida ko`paytuvchi elementlar birinchi indeks - satr nomerining - - - + + +* * * * * * * * * * * * * * * * * *    

o`sish tartibida joylashtirilgan. Ikkinchi indeks ustun nomerlari esa qu- yidagi tartibda joylashgan:    2 1 3 1 3 2 3 2 1 (2)    3 1 2 2 3 1 1 2 3 (3) (2) va (3) 1, 2 va 3 sonlarining o`rin almashtirishlaridir. (1, 2, 3) tartiblangan o`rin almashtirishga asosiy o`rin almashtirish deyiladi. Agar o`rin almashtirishda uning ikki aniq elementlari o`rinlari almash- tirilsa, ushbu elementlar transpozitsiyalangan deyiladi. Transpozitsiyalanganda o`rin almashtirish tizimi boshqasi bilan almashinadi. Masalan, 1) 2, ,3( 1) 2, ,3( 3) 2, ,1(   ва h оказо.

A gar biror-bir o`rin almashtirish tizimi asosiysidan bir necha N 1 , N 2 , va hokazo transpozitsiyalash usullari bilan hosil qilingan bo`lsa, ushbu son- lar ayni vaqtda yoki juft yoki toq sonlar ekanligini ta`kidlash muhimdir. O`rin almashtirish tizimi asosiysidan juft (toq) sondagi transpozitsiyalar yordamida olingan bo`lsa, mos ravishda juft (toq) deyiladi. j = (j 1 , j 2 , j 3 ) o`rin almashtirish tizimi berilgan bo`lsin. Bu yerda, j 1 , j 2 , j 3 - 1, 2 va 3 sonlarining tanlangan biror-bir tartibi. t (j)- asosiy (1, 2, 3) o`rin almashtirishdan j o`rin almashtirishga o`tish uchun zarur transpozitsiyalar soni bo`lsin. Agar t (j) – juft (toq) son bo`lsa, j - juft (toq) o`rin almashtirishdir. (2) o`rin almashtirishlar tizimi juft, (3) o`rin almashtirishlar tizimi esa toqdir. Yuqorida keltirilgan tushunchalardan foydalanib, uchinchi tartibli determinantni boshqa teng kuchli ta`rifini berish mumkin. Uchinchi-tartibli determinant yoki aniqlovchi deb, quyidagi yig`in- diga teng Δ songa aytiladi:    j 3j3 2j2 1j1 )j(t , a a a )1 ( bu yerda , ј ( ј 1 , ј 2 , ј 3 ) - asosiy (1, 2, 3) o ` rin almashtirishdan hosil bo `- lishi mumkin bo ` lgan o ` rin almashtirishlar . Ushbu ta`rif n- tartibli determinantni ta`riflashda umumlashtirilishi mumkin. n - tartibli determinantlar n – tartibli determinant yoki aniqlovchi deb, quyidagi yig`indiga teng Δ songa aytiladi:

    j njn 2j2 1j1 )j(t ва a... a a )1 ( nn 2n 1n n2 22 21 n1 12 11 a ... a a ... ... ... ... a ... a a a ... a a  ko`rinishda yoziladi, bu yerda, j ( j 1 , j 2 , … , j n ) - asosiy (1, 2, …, n ) o`rin almashtirishdan olinishi mumkin bo`lgan ixtiyoriy o`rin almashtirish, t( j ) – asosiydan j o`rin almashtirishga o`tishda transpozitsiyalar soni. a... a a )1 ( njn 2j2 1j1 )j(t  ko ` paytmaga determinantning hadi deyiladi . n – tartibli determinant n 2 haqiqiy son – elementlar orqali aniqlanadi va yi - g ` indi n ! ta haddan iborat . Determinantlarning xossalari Minor va algebraik to`ldiruvchilar haqida tushuncha n - tartibli Δ = | a ik | determinant berilgan bo`lib, uning ixtiyoriy i - satrini va ixtiyoriy k -ustunini o`chiramiz. Qolgan ifoda (n-1)– tartibli determinant-ni tashkil etadi va a ik elementning minori deyiladi. a ik element minori Μ ik yozuv bilan belgilanadi. a ik elementning algebraik to`ldiruvchisi yoki ad`yunkti deb, Α ik = (-1) i+k Μ ik kattalikka aytiladi. Masalan, uchinchi tartibli Δ = |a ik | determinantning a 12 elementi minori M 12 va algebraik to`ldiruvchisi A 12 mos ravishda: 12 12 2 1 12 31 23 33 21 33 31 23 21 12 M M )1 ( A , a a a a a a a a M        Determinantlarning xossalari Ixtiyoriy n- tartibli determinant o`zining asosiy xossalaridan (1 – mav-

zuga qaralsin) tashqari, qo`shimcha ravishda quyidagi xossalarga ham ega . 6-xossa: Determinantning ixtiyoriy satri yoki ustuni elementlarining o`z algebraik to`ldiruvchilariga ko`paytmalarining yig`indisi uning kattaligiga teng:     n 1 k ik ik n) 1,2,..., (i A a (1)     n 1i ik ik n) 1,2,..., (k A a (2) (1) yig`indi n-tartibli determinantni i- satr elementlari bo`yicha yoyish formulasi deyilsa, (2) yig`indi k– ustun elementlari bo`yicha yoyish formulasi deyiladi. Masala: Uchinchi tartibli Δ = |a ik | determinantni ikkinchi ustun elementlari bo`yicha yoying. Uchinchi tartibli determinantni ikkinchi ustun elementlari bo`yicha yoyish formulasini qo`llaymiz, natijada    3331 1311 22 3331 2321 123 1i 3232222212122i2i aa aa a aa aa a AaAaAaAa       ) a a a a( a ) a a a a( a a a a a a 31 13 33 11 22 31 23 33 21 12 23 21 13 11 32    ) a a a a( a 21 13 23 11 32 7-xossa: Determinant biror satri (yoki ustuni) elementlarining bosh- qa parallel satr (yoki ustun) mos elementlari algebraik to`ldiruvchilariga ko`paytmalarining yig`indisi nolga teng: n) 1,2,..., ji, j, (i 0 A a A a n 1k kj ki n 1k jk ik           Ushbu xossa determinantlarning 5- xossasi asosida isbotlanadi. 8-xossa: n -tartibli aniq bir satrlari (ustunlari) bir-biridan farq qiluv- chi, qolganlari esa aynan bir xil bo`lgan Δ 1 va Δ 2 determinantlar berilgan

bo`lsin. Berilgan Δ 1 va Δ 2 determinantlarning yig`indisi ko`rsatilgan farqli satri (ustuni) mos elementlarining yig`indisidan iborat, umumiy satrlari (ustunlari) esa o`zgarmas qoladigan n-tartibli Δ determinantga teng. Masalan, uchinchi ustunlari farqli, qolgan ustunlari aynan bir xil uchinchi tartibli determinantlar quyidagicha qo`shiladi : 33 33 31 31 23 23 22 21 13 13 12 11 33 31 31 23 22 21 13 12 11 33 31 31 23 22 21 13 12 11 b a a a b a a a b a a a b a a b a a b a a a a a a a a a a a      9-xossa: Determinant kattaligi uning biror satri (ustuni) elementlari- ga boshqa parallel satr (ustun) mos elementlarini bir xil songa ko`pay- tirib qo`shganda o`zgarmaydi. Yuqori tartibli determinantlarni hisoblashning ratsional usuli uning biror satri yoki ustunida keltirilgan xossa asosida nollar yig`ib, so`ngra shu satr yoki ustun bo`yicha yoyib hisoblashdir. Yuqori tartibli determinantni hisoblash masalasi ketma-ket ravishda quyi tartibli determinantlarni hisoblash bilan almashinadi. Masalan:               6 1 4 9 3 6 4 3 3 1 6 1 4 1 9 3 6 4 0 0 0 1 4 3 3 1 4 1 3 1 1 3 2 4 2 0 1 1 6 3 2 1 153 ) 17 ( 9 3 2 14 15 9 9 6 14 15 3 6 1 4 9 0 6 14 0 15 3               10-xossa: n- tartibli berilgan Δ 1 = |a iκ | va Δ 2 = | b iκ | determinantlar ko`paytmasi n- tartibli Δ = | c iκ | determinantga teng va uning ixtiyoriy c i κ ele-menti quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:

  n 1j jk ij ik b a cc i κ element Δ 1 determinant i - satri elementlarining Δ 2 determinant k - ustuni mos elementlariga ko`paytmalarining yig`indisiga teng. Masalan: 22 22 12 21 21 22 11 21 22 12 12 11 21 12 11 11 22 21 12 11 22 21 12 11 b a b a b a b a b a b a b a b a b b b b a a a a     

Похожие

Determinantlar

Akslantirishlar va ularning xossalari

Aniqlovchilar va ularning xossalari (matematika)

Binar munosabatlar va ularning xossalari

Binar munosabatlar va ularning xossalari