logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya

Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

223.0498046875 KB
Скачать
Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya Reja: 1. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya 2. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya limiti 3. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya uzluksizligi 4. Bir o`zgaruvchili funksiya hosilasi va differensiali 1.   Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya haqida tushuncha. Funksiyaning aniqlanish sohasi va qiymatlar to`plami. n o`lchovli haqiqiy fazoda V = { M ( x 1 ;   x 2 ;   …; x n )}   є   R n nuqtalar to`plami berilgan bo`lsin. V to`plamga tegishli har bir M(x 1 ;   x 2 ;   …;   x n ) nuqtaga aniq biror- bir y haqiqiy sonni mos qo`yuvchi f     qonunga x 1 ,   x 2 ,   …,   x n o`zgaruv- chilarning V nuqtalar to`plamida berilgan funksiyasi deyiladi. n ta o`z- garuvchilarning funksiyasi y = f   (M) yoki y = f   (x 1 ;   x 2 ;   …;   x n ) ko`ri- nishda yoziladi. f   (M) haqiqiy son u funksiyaning M nuqtada erishadigan qiymatini anglatadi. Xususan, agar V   є   R 1 bo`lib, V to`plam R 1 ={ x } haqiqiy sonlar to`p- lamining qism osti to`plamidan iborat bo`lsa, V to`plamda bir o`zga- ruvchili y = f   (x) funksiya berilgan deyiladi. Misollar: 1)   f   (x) = ln x   –   V =   { x   є   R 1     |     x >0}   to`plamda berilgan bir x o`zgaruvchili funksiya. Xususan, f   (e) = ln e = 1. 2) f(M )= 1 x12+ x22− V = R 2 \ O ( 0 ; 0 ) to`plamda berilgan ikki x 1 va x 2 o`zgaruvchili funksiya. M(- 1;   2) nuqtada f   (-1;   2) = 0,2. 3)   f(M )= √7− x1 2− x2 2− x3 2− V = {M (x1; x 2; x 3)∈ R3| x 1 2+ x2 2+ x3 2≤ 7} to`plamda berilgan uch x 1 ,   x 2   va   x 3 o`zgaruvchili funksiya. M(1;   -1;   1) nuqtada f   (1;   -1;   1) = 2. y = f   (M) = f   (x 1 ;   x 2 ;   …;   x n ) funksiya berilgan R n   fazoga tegishli to`plamga uning aniqlanish sohasi deyiladi va D ( f   ) yoki D ( y ) yozuv bilan ifodalanadi. y = f   (M) funksiya o`z aniqlanish sohasi D ( f   ) ning har bir nuqtasida qabul qilishi mumkin bo`lgan barcha qiymatlari to`plamiga esa uning qiymatlari to`plami yoki o`zgarish sohasi deyiladi. Funksiya qiymatlar to`plami R 1 haqiqiy sonlar to`plamining qism osti to`plami bo`lib, E( f   ) yoki E(y) belgilar bilan yoziladi. Misollar: Quyida berilgan funksiyalarning aniqlanish sohalarini to- ping va tegishli fazoda tasvirlang. Funksiyalarning qiymatlar to`plamini aniqlang: 1) y = l og 2 (3–x), 2) y= √4 x1− x2 2 , 3) y = arccos x 1 + arccos x 2 + arccos x 3 . 1)   bir o`zgaruvchili y = log 2 (3-x) funksiya aniqlanish sohasi D (y):   3–x   >   0 tengsizlik yechimidan iborat. Shunday qilib, D (y) = (- ∞; 3) є R 1 . Funksiya aniqlanish sohasi sonlar o`qida (- ∞;   3) ochiq nur 0 3 R1ko`rinishida tasvirlanadi: Funksiya qiymatlari to`plami esa sonlar o`qidan iborat, ya`ni E (y) = R 1 . 2)   funksiya ikki o`zgaruvchili bo`lib, uning aniqlanish sohasi D (y) = {M(x 1 ; x 2 )   є   R 2     | x 1 ≥ x2 2 4 }. Funksiya aniqlanish sohasi haqiqiy koordinatalar tekisligi R 2 da quyidagicha tasvirlanadi: х2 0 х1 0 х1 х2х3 Funksiya qiymatlari to`plami E(y)   =   [0;   ∞). 3) berilgan uch o`zgaruvchili funksiya aniqlanish sohasi D (y) = { M ( x 1 ;   x 2 ;   x 3 )   є   R 3   | -1≤ x 1 ≤ 1,   -1≤ x 2 ≤ 1, -1 ≤ x 3 ≤ 1}. Funksiya aniqlanish sohasi R 3 fazoda qirrasi 2 ga teng, simmetriya markazi koordinatalar boshida, yoqlari esa koordinatalar tekisliklariga parallel bo`lgan kubdan iborat: Funksiya qiymatlari to`plami E(y)   = [0;   3 π ]. 2. Bir o`zgaruvchili funksiya umumiy xossalari va grafigi. Tes - kari funksiya. V      R 1 nuqtalar to`plamida aniqlangan bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiyaning grafigi deb, mumkin bo`lgan barcha (x;   f   (x)), x   є   V juf- tliklarning x0y to`g`ri burchakli koordinatalar tekisligidagi aksiga aytiladi. R 1 fazoda, x = 0 nuqtaga nisbatan simmetrik, nuqtalarning V qism to`plami va unda aniqlangan y = f   (x) funksiya berilgan bo`lsin. Agar har qanday ± x   є   V   lar uchun f   (-x) = f   (x) tenglik o`rinli bo`lsa, bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiya V to`plamda juft funksiya deyiladi. Juft funksiya grafigi 0u ordinata o`qiga nisbatan simmetrikdir. Agar har qanday ± x   є   V lar uchun f   (-x) = - f   (x) munosabat o`rinli bo`lsa, y = f   (x) V to`plamda toq funksiya deyiladi. Toq funksiya gra- figi esa koordinatalar boshiga nisbatan simmetrikdir. Masalan, juft natural darajali y = x 2 n ( n є N ) funksiya juft funksiyaga misol bo`lsa, toq natural darajali y = x 2 n –1 ( n є N ) toq funksiyaga misoldir. y = f   (x) funksiya uchun shunday bir musbat   t   son mavjud bo`lsaki, funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli har qanday x va x + t nuqtalari uchun f   (x+t) = f   (x) tenglik bajarilsa, y = f (x) funksiya davriy funksiya deyiladi. t soni esa funksiya davri deb yuritiladi. Amalda funksiya davrlari ichidan eng kichigi T ni topish masalasi qo`yiladi, qolgan barcha davrlar uning butun karralisidan iborat bo`ladi. Masalan,     y = 5sin(0,25 π x) funksiyaning eng kichik musbat davriT= 2π 0,25 π = 8 . y = f   (x) funksiya V      R 1 to`plamda aniqlangan bo`lib, uning biror- bir V 1 qism osti to`plamidan ixtiyoriy ravishda tanlanadigan ikki x 1 va x 2 nuqtalar uchun x 1   <   x 2 munosabatdan f (x 1 )< f   (x 2 ) ( f (x 1 )≤ f   (x 2 )) tengsizlik kelib chiqsa, u holda y = f (x) funksiya V 1 to`plamda o`suvchi (kamayuvchi emas) deyiladi. Agarda funksiya aniqlanish sohasiga tegishli V 1 to`plamdan ixtiyoriy ravishda tanlanadigan ikki x 1 va x 2 nuqtalar uchun x 1 < x 2 shartdan f   (x 1 )> f   (x 2 ) ( f   (x 1 ) ≥ f   (x 2 ) tengsizlik kelib chiqsa, y = f   (x) funksiya V 1 to`plamda kamayuvchi (o`suvchi emas) deyiladi. O`suvchi va kamayuvchi funksiyalarga qat`iy monoton funksiyalar deyiladi. Masalan, y = e x aniqlanish sohasi R 1 da qat`iy monoton o`suvchi funksiyaga misol bo`lsa, x haqiqiy sonning butun qismi y = [ x ] esa kamayuvchimas funksiyaga misol bo`la oladi. y = f   (x) funksiya D (y)      R 1 sohada aniqlangan bo`lib, Ye(u) uning qiymatlar to`plami bo`lsin. Ushbu funksiya uchun har qanday x 1 , x 2 є D (y) lar qaralmasin, x 1   ≠   x 2 shart qanoatlantirilganda, f   (x 1 )   ≠   f   (x 2 ) munosabat bajarilsin. U holda, har bir u   є   E(y) songa f   (x) = y tenglikni qanoatlantiruvchi aniq bir x   є   D (y) sonni mos qo`yish mumkin, boshqacha aytganda, E(y) to`plamda berilgan y= f   (x) funksiyaga teskari x=g(y) funksiya ni aniqlash mumkin. Berilgan y = f   (x) funksiyaning qiymatlari to`plami E(y) teskari funksiya uchun aniqlanish sohasi bo`lsa, y = f   (x) funksiyaning aniqlanish sohasi D (y) teskari funksiya uchun qiymatlar sohasi rolini o`taydi. Biror–bir [ a ;   b ] kesmada aniqlangan, qat`iy monoton va uzluksiz y = f   (x) funksiya, o`zining [ f   ( a );   f   ( b )] kesmada aniqlangan, qat`iy monoton va uzluksiz x = g(y) teskari funksiyasiga ega. Masalan, y = sin   x funksiya [− π 2 ; π 2] kesmada aniqlangan, qat`iy monoton o`suvchi va uzluksiz bo`lganidan, [ -1 ; 1 ] kesmada aniqlangan, qat`iy o`suvchi va uzluksiz x = arcsin   y   teskari funksiyasiga ega. O`zaro teskari f   (x) va g(x) funksiya grafiklari birinchi chorak simmetriya o`qi y = x to`g`ri chiziqqa nisbatan simmetrikdir. 3. Chegaralangan funksiya. Qavariq va botiq funksiyalar haqi- da tushuncha. V 1      D (y) nuqtalar to`plamida berilgan y = f     (x) funksiyaning V 1 da erishadigan qiymatlari to`plami yuqoridan (quyidan) chegaralangan bo`lsa, funksiya V 1 da yuqoridan (quyidan) chegaralangan deyiladi. y = f   (x) funksiyaning yuqoridan (quyidan) chegaralanganligi, shunday bir K son mavjudligini anglatadiki, barcha M   є   V 1 nuqtalar uchun f   (M)   ≤   K ( f   (M)   ≥   K) tengsizlik o`rinli bo`ladi. V 1      D (y) nuqtalar to`plamida ham quyidan va ham yuqoridan che- garalangan funksiyaga, V 1 to`plamda chegaralangan funksiya deb ataladi. Ushbu holda, agar V 1 = D (y) bo`lsa, y = f   (M) funksiya aniqlanish sohasida chegaralangan deyiladi va uning qiymatlari to`plami chegaralangan sonlar to`plamidan iborat bo`ladi. Agar y = f   (M) funksiya V 1 to`plamda yuqoridan (quyidan) chegaralanmagan bo`lsa, V 1 to`plamga tegishli { M k } nuqtalar ketma- ketligi mavjudki, lim k→∞{f(M k)}=+ ∞ ( lim k→∞{f(M k)}= − ∞ ) munosabat o`rinlidir. Misollar: 1) bir o`zgaruvchili y = x 2 funksiya aniqlanish sohasi R 1 da quyidan chegaralangan funksiyadir, chunki E(y)=[0;   ∞); 2) ikki o`zgaruvchili y= √1− x1 2− x2 2 funksiya o`z aniqlanish sohasi D (y)   =   {M(x 1 ;   x 2 )   є   R 2     |     x 1 2     +   x 2 2   ≤   1} to`plamda chegaralangandir, chunki E(y) = [0;   1]. y = f   (M) funksiya qavariq V      R n nuqtalar to`plamida aniqlangan bo`lsin. V qavariq to`plamga tegishli har qanday ikki M 1 (x 1 ;   x 2 ;   …;   x n ) va M 2 (u 1 ;   u 2 ; …;   u n ) nuqtalar va ixtiyoriy 0   ≤   α   ≤   1 son uchun f   ( P )   ≤   α   f   ( M 1 )   +   (1- α )   f   ( M 2 ) ( f   ( P )   ≥   α   f   ( M 1 )   +   (1– α )   f   ( M 2 )) tengsizliklar o`rinli bo`lsa, bu yerda R( α   x 1   +(1– α )u 1 ; α   x 2   +(1– α )u 2 ; …;   αx n   +(1- α )u n ), u holda, y = f   (M) funksiya V to`plamda qavariq (botiq) funksiya deyiladi. Masalan, y = x 2 funksiya R 1 da qavariq funksiyaga misol bo`lsa, y =   -x 2 funksiya esa R 1 da botiq funksiyaga misol bo`ladi. n o`zgaruvchili chiziqli y = a 1 x 1   +   a 2 x 2   +   …   +a n x n funksiya R n fazoda bir vaqtda ham qavariq va ham botiq funksiyadir. Qavariq funksiyalar quyidagi xossalarga ega : 1.   – f   (M) funksiya V to`plamda botiq bo`lgandagina, f     (M) funksiya V da qavariq funksiya bo`ladi. 2.   f 1 (M) va f 2 (M) funksiyalar V to`plamda qavariq bo`lsa, ularning ixtiyoriy nomanfiy k 1 va k 2 koeffitsientli chiziqli k 1 f 1 (M)   +   k 2 f 2 (M) kombinatsiyasi V to`plamda qavariq bo`ladi. 3.   f   (M) funksiya V   to`plamda qavariq bo`lib, {M   є   V     |     f   (M)   ≤   b} to`plam bo`sh bo`lmasa, bu yerda b ixtiyoriy son, u holda to`plamning o`zi ham qavariq to`plamdir. Botiq funksiyalar ham yuqoridagi xossalarga o`xshash xossalarga ega. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya limiti 1. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya limiti haqida tushuncha. Ajoyib limitlar. Yaqinlashuvchi funksiya xossalari y = f   (M) = f   (x 1 ;   x 2 ;   …;   x n ) funksiya V      R n   to`plamda aniqlangan bo`lib, M 0(x1 0;x2 0;...; xn 0) nuqta V to`plamning quyuqlanish nuqtasi bo`l - sin. Funksiya limitining bir-biriga o`zaro teng kuchli Geyne va Koshi tillaridagi ta`riflari mavjud. Ko`p o`zgaruvchili funksiya limiti Geyne yoki nuqtalar ketma- ketligi tilida quyidagicha ta`riflanadi: Har bir hadi V to`plamga tegishli va M 0 quyuqlanish nuqtasidan farqli har qanday M 1 ,   M 2 ,   …,   M k ,   … nuqtalar ketma-ketligi M 0 nuqtaga intilganda, mos funksiya qiymatlari f   (M 1 ),   f   (M 2 ),   …,   f   (M k ),   … sonli ketma-ketligi b songa intilsa, u holda b soni f   (M) funksiyaning M → M 0 dagi limiti deyiladi va b= lim M→M0 f(M ) yoki b=lim¿x1→x1 0¿ x2→x2 0¿ ..............¿¿xn→xn 0 ¿¿¿f(M)¿ ko`rinishda yoziladi. Xususan, bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiya uchun: har qanday x 0 songa intiluvchi argument qiymatlari x 1 ,   x 2 ,   …,   x k ,   … sonli ketma – ketligi uchun, bu yerda x k   є   V ,     x k   ≠   x 0     ( k = 1,   2,   3,   …), funksiya qiymatlari f   (x 1 ),   f   (x 2 ),   …,   f   (x k ),   … sonli ketma – ketligi b songa intilsa, b soni f   (x) funksiyaning   x → x 0 dagi limiti deyiladi vab= lim x→x0 f(M ) ko`rinishda yoziladi. y b 0 x01 2 x(δ=min(δ1, δ2)) x0+2x0-1Funksiya limiti Koshi yoki ε   –   δ tilida quyidagicha ta`riflanadi: Har qanday oldindan tayinlanadigan ε   >   0 son uchun M 0 nuqtaning δ atrofi S δ ( M 0 ) ni ko`rsatish mumkin bo`lsaki, barcha M   є   S δ ( M 0 )   ∩   V ,   M   ≠   M 0 nuqtalar uchun | f   (M)   -   b|   <   ε tengsizlik o`rinli bo`lsa, u holda b soni f   (M) funksiyaning M → M 0 dagi limiti deyiladi. Xususiy holda, bir o`zgaruvchili y = f   (x)   funksiya uchun: Har qanday   ε   >   0 son uchun shunday bir δ   >   0 son tanlash mumkin bo`lsaki, V to`plamga tegishli va 0   <   |x   -   x 0 |   <   δ munosabatlarni qanoatlantiruvchi har bir x   uchun | f   (x)   –   b|   <   ε tengsizlik bajarilsa, b soni f   (x) funksiyaning x   →   x 0 dagi limiti deyiladi (1-rasm). Yuqorida keltirilgan ta`riflardan birini qo`llab, masalan, 1)lim x→π 2 sin x= 1 , 2) lim ¿ ¿ x1→−1¿ x2→2¿¿¿ 1 x1 2 +x2 2=0,2 ¿ yoki 3) lim x→0 cos 1 x mavjud emasligini isbotlash mumkin. 1-rasm. Quyida sanab o`tiladigan va ajoyib limitlar nomini olgan limitlar ham ta`riflar asosida isbotlanadi. 1. lim x→0 sin x x = 1 (1 - ajoyib limit asosiy shakli). 2. lim x→0 tgx x = 1 . 3. lim x→0 arcsin x x = 1 . 4. lim x→0 arctgx x = 1 . 5. lim x→0 (1+x) 1 x= e . (2 - ajoyib limit asosiy shakli). К0a xy b 6. lim x→0 log a 1+x x = log ae . 7. lim x→0 ln (x+1) x = 1 . 8. lim x→0 ax− 1 x = ln a . 9. lim x→0 ex− 1 x = 1 . Limitga ega funksiyalar o`zlarining quyidagi xossalari bilan xarakterlanadi: 1) y = f   (M) funksiya M   →   M 0 da limitga ega bo`lsa, ushbu limit yagonadir; 2)   y = f   ( M) funksiya M   →   M 0 da chekli limitga ega bo`lsa, M 0 nuqtaning δ atrofi S δ ( M 0 ) mavjudki, S δ ( M 0 )   ∩   V   to`plamda f   (M)   funksiya chegaralangan bo`ladi. 2.   Bir o`zgaruvchili funksiya uchun bir tomonlama va x   →   ∞ dagi limitlar. Bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiya biror V = (a;   ∞) nurda aniqlangan bo`lsin (2-rasm). Har qanday ε   >   0 son uchun shunday K   >   0 sonni ko`rsatish mumkin bo`lsaki, barcha |   x   |   >   K munosabatni qanoatlanti-ruvchi x   lar uchun | f   (x)   –   b   |   <   ε tengsizlik o`rinli bo`lsa, b soni f   (x) funksiyaning x   →   ∞ dagi limiti deyiladi. 2 – rasm . y = f   ( x ) funksiyaning x   →   -   ∞ dagi limiti ham yuqoridagidek ta ` riflanadi . Masalan, 1) lim x→+∞ 3 1+( 1 5 ) x= 3 , chunki x → + ∞ da ( 1 5) x → 0; 02 1b1b2 x0-1 x0 xx0+2y 2) lim x→−∞ 3 1+( 1 5) x= 0 , chunki x → - ∞ da ( 1 5) x → + ∞ ; 3) lim x→∞(1+ 1 x) x = e . Bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiya x   <   x 0   da aniqlangan bo`lib, x 0 nuqta aniqlanish sohasining quyuqlanish nuqtasi bo`lsin (3–rasm). Har qanday ε   >   0 son uchun δ 1   >   0 sonni ko`rsatish mumkin bo`l- saki, x 0 – δ 1 <   x   <   x 0 shartni qanoatlantiruvchi barcha x lar uchun | f   (x)   – b 1 |   <   ε tengsizlik bajarilsa, b 1 = f   (x 0 –0) son f   (x) funksiyaning x→x 0 da chapdan limiti deyiladi va f(x0− 0)= lim f(x) x→x0−0 ko`rinishda yoziladi. y = f   (x) funksiyaning x   →   x 0   da o`ngdan limiti ham shunga o`xshash aniqlanadi va f(x0+ 0)= lim f(x ) x→ x0+0 ko`rinishda yoziladi (3 – rasm ). 3- rasm . Masalan , 1) lim x→−0 1 1+5 1 x = 1 ; 2) lim x→+0 1 1+5 1 x = 0 . y = f     ( x ) funksiyaning x 0 nuqtada limiti , funksiya shu nuqtada chapdan va o ` ngdan limitlarga ega bo ` lib , f     ( x 0 –0) = f     ( x 0 +0) tenglik bajarilganda , mavjud bo ` ladi . 3.   Limitlar haqida asosiy teoremalar. Cheksiz kichik va cheksiz katta funksiyalar. Limitlar haqidagi asosiy teoremalar quyidagilardan iborat: 1.   Agar y   =   f   (M)   =   C   (C   –   o`zgarmas) bo`lsa, u holda lim f(M ) M→M0 = C . 2.   lim f(M ) M→M0 mavjud bo`lsa, u holda ixtiyoriy k son uchun lim M →M0 [kf (M )]= klim f(M ) M→M0 3. Agar lim f(M ) M→M0 va lim g(M ) M→M0 mavjud bo`lsa, a )   lim [f(M )± g(M )] M→M0 ham mavjud bo`ladi va lim [f(M )± g(M )]= M→M0 lim f(M ) M→M0 ± lim g(M ) M→M0 . b) lim [f(M )⋅g(M )] M→M0 mavjud bo`ladi va lim [f(M )⋅g(M )]= M→M0 lim f(M ) M→M0 ⋅ lim g(M ) M→M0 c) lim g(M ) M→M0 ≠ 0 o`rinli bo`lganda, lim M→M0 f(M ) g(M ) ham mavjud bo`ladi va lim M →M0 f(M ) g(M ) = lim f (M ) M→M0 lim g (M ) M →M0 . d) M 0 nuqtaning biror atrofida f   (M)   ≤   g (M) munosabat bajarilsa, u holda lim f(M ) M→M0 ≤ lim g(M ) M→M0 tengsizlik ham o`rinli bo`ladi. Limitlar haqidagi teoremalar bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya li- mitlarini hisoblashda qo`llaniladi. Masalan, lim ¿x1→−1¿ x2→2¿ ¿ 1 x1 2 +x2 2= 1 lim ¿ x1→−1¿ x2→2¿ x1 2 +lim ¿x1→−1¿ x2→2¿ ¿x2 2 ¿¿= 1 (−1) 2 +2 2=0,2 ¿¿ . Agar lim α(M ) M→M0 = 0 bo`lsa, α (M) funksiya M   →   M 0 da cheksiz kichik funksiya deyiladi. Xususan, agar lim α(x) x→x0 = 0 bo`lsa, bir o`zgaruvchili α (x) funksiya x   → x 0 da cheksiz kichik deb ataladi. Masalan, α(x)= x+1 x2 funksiya x   →   -1 va x   →   ∞ larda cheksiz kichik funksiyadir. Cheksiz kichik funksiya o`zining quyidagi xossalariga ega: 1) M   →   M 0 da α (M) cheksiz kichik funksiya bo`lib, f   (M)   =   b   +   α (M) bo`lganda, lim f(M ) M→M0 mavjud va aynan b ga tengdir; 2) chekli sondagi va har biri M   →   M 0     da cheksiz kichik funksiyalarning yig`indisi yoki ko`paytmasi cheksiz kichik funksiyalardir. 3)   M   →   M 0 da cheksiz kichik funksiyaning, M 0 nuqtaning biror atrofida chegaralangan funksiyaga ko`paytmasi, cheksiz kichik funksiyadir. Agar lim γ(M ) M→M0 = ∞ (yoki     -   ∞) bo`lsa, γ (M) funksiya M   →   M 0 da cheksiz katta funksiya deyiladi. Xususan, agar lim γ(x) x→x0 = ∞ (yoki     -   ∞) bo`lsa, γ (x) funksiya x   →   x 0 da cheksiz katta bir o`zgaruvchili funksiya deb ataladi. Masalan, γ(x)= x+1 x2 funksiya x   →   0 da cheksiz kattadir. 4.   Ekvivalent cheksiz kichik funksiyalar. Funksiyalarni taqqos- lash. Bir o`zgaruvchili f   (x) va g(x) funksiyalar berilgan bo`lib, x   ≠   x 0 da f   (x)   ≠   0, g(x)   ≠   0 va lim x→x0 f(x) g(x)= l mavjud bo`lsin. U holda, quyidagi h hollarning biri o`rinli bo`ladi: a)   Agar l   ≠   0 va l   ≠   ∞ bo`lsa, f   (x)   va   g(x) funksiyalar x   →   x 0 da teng tartibli funksiyalar deyilib, f   (x)   =   0 * (g(x)) ko`rinishda yoziladi; b)   Agar l   =   1 bo`lsa, f   (x)   va     g(x) funksiyalar x   →   x 0 da ekvivalent yoki teng kuchli deyilib, f   (x) g(x) yozuvda ifodalanadi; c) Agar l   =   0 bo`lsa, f   (x) funksiya x   →   x 0 da g(x) funksiyaga nisbatan yuqori tartibli kichik deyiladi va f   (x) = o (g(x)) yozuvda yoziladi; d)   Agarda l   =   ∞ bo`lsa, unda g(x) = o ( f     (x)). Masalan: 1. x   →   0 da tg(2x)   = 0*(5x), chunki lim x→0 tg 2x 5x = 2 5 .S 2.   x   →   0 da x 3   =   o(x 2 ), chunki lim x→0 x3 x2= 0 . 3.   x   →   ∞ da x 2 = o(x 3 ), chunki lim x → ∞ x 2 x 3 = 0 . 4.   x   →   0 da tg   2x sin   2x, chunki lim x→0 tg 2x sin 2x = 1 . Agar x   →   x 0   da α (x) funksiya cheksiz kichik bo`lsa, quyidagi teng kuchliliklar (ekvivalentliklar) o`rinli: 1.   sin   α (x) α (x); 2.   tg   α (x) α (x); 3.   arcsin   α (x) α (x). 4. arctg   α (x) α (x); 5.   log a [1   +   α (x)] α (x)   log a e. 6. ln [1   +   α (x)] α (x); 7. 1   –   cos   α (x) α2(x) 2 . 8.   a α (x) - 1 α (x)   ln a; 9.   e α (x)   -   1 α (x). 10.   [1   +   α (x)] n   -   1 n   α (x); 11.   n √1+α(x)− 1 α(x) n . Yuqorida keltirilgan ekvivalentliklardan funksiyalar limitini hisob- lashda foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, lim x→0 ln (1+x3) (1− cos x)arctgx = lim x→0 x3 x2 2 x = 2 . Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiya uzluksizligi 1. Bir va ko`p o`zgaruvchili funksiyaning nuqtadagi uzluksizligi y   =   f   (M)   =   f   (x 1 ;   x 2 ;   …;   x n ) funksiya V      R n to`plamda aniqlangan bo`lib, M 0(x1 0; x2 0; ...; xn 0) nuqta V to`plamning quyuqlanish nuqtasi va M 0   є   V bo`lsin. Funksiyaning nuqtada uzluksizligini, funksiya limitini ta`riflagan kabi, ikki teng kuchli ta`riflardan biri orqali aniqlash mumkin. Har bir hadi V to`plamga tegishli va uning M 0 quyuqlanish nuqtasiga yaqinlashuvchi har qanday M 1 ,   M 2 ,   …,   M k ,   … nuqtalar ketma- ketligi uchun, mos funksiya qiymatlari f   ( M 1 ),   f   ( M 2 ),   …,   f   ( M k ),   … sonli ketma-ketligi f   (M 0 ) songa intilsa, u holda f   (M) funksiya M 0 nuqtada uzluksiz deyiladi. Har qanday oldindan tayinlanadigan ε   >   0 son uchun M 0 nuqtaning shunday bir δ atrofi S δ ( M 0 ) ni ko`rsatish mumkin bo`lsaki, barcha M   є   S δ ( M 0 )   ∩   V nuqtalar uchun | f   (M)   -   f   (M 0 )   |   <   ε tengsizlik bajarilsa, f   (M) funksiya M 0 nuqtada uzluksiz deyiladi.S S S S S S S S S S S SS y   =   f   (M) funksiyaning M 0 nuqtada uzluksizligi lim f(M ) M→M0 ning mavjudligini va uning funksiyaning M 0 nuqtada erishadigan qiymati f   (M 0 ) ga tengligini anglatadi, ya`ni lim f(M )= M→M0 f(M 0) . lim f(M )= M→M0 f(M 0) shart lim [f(M )− f(M 0)]= 0 M→M0 shartga teng kuchli ekanligini e`tiborga olsak, argumentlar orttirmalari deb ataladigan x1− x1 0= Δx 1 , x2− x2 0= Δx 2 , …, xn− xn 0= Δx n almashtirishlar va ularga mos funksiyaning M 0 nuqtadagi orttirmasi deyiladigan f   (M)   -   f   (M 0 )   = Δ f   (M 0 ) almashtirish kiritsak, shartlar limΔf(M0)¿Δx1→0 ¿ Δx2→0¿ ............¿¿Δxn→0¿¿¿=0¿ ko`rinishda yoziladi. Bu esa, funksiyaning nuqtada uzluksizligi, shu nuqtada barcha argumentlarning cheksiz kichik orttirmalariga funksiya- ning ham cheksiz kichik orttirmasi mos kelishini anglatadi. Xususiy holda, yuqorida keltirilgan ta`riflarni bir o`zgaruvchili funksiya uchun bayon qilishda M ni x bilan almashtirish kifoya qiladi. Masalan: 1)   y   =   cos   x funksiya har bir x 0   є   R 1 nuqtada uzluksiz, chunki lim Δf (x0)= Δx →0 lim (cos (x0+ Δx )− cos x0) Δx →0 = = − 2lim (sin Δx 2 sin (x0+ Δx 2 ))= 0 Δx →0 2)   y   =   a 1 x 1   +   a 2 x 2     +   …   +a n x n chiziqli funksiya har bir M ( x 1 ;   x 2 ;   …;   x n )   є   R n nuqtada uzluksiz va hokazo. 2. Uzluksiz funksiyalar xossalari. To`plamda uzluksizlik Nuqtada uzluksiz funksiyalar quyidagi xossalar bilan xarakterlаnadi : 1.   f   (M) va g(M) funksiyalar M 0 nuqtada uzluksiz bo ` lsa , u holda M 0 nuqtada quyidagi funksiyalar ham uzluksiz bo ` ladi : a)   f   (M)   +   g(M); b)   k   f   ( M ) ( k   –   o`zgarmas); c) f   (M)   ·   g(M); d)   f(M ) g(M ) (g(M 0 )   ≠   0). 2.   Agar f   (M) funksiya V to`plamda aniqlangan bo`lib, M 0   є   V nuqtada uzluksiz va f   (M 0 )   >   0   ( f   (M 0 )   <   0) bo`lsa, u holda M 0 0a c b f (a)f (b) y xnuqtaning shunday bir δ atrofi S δ ( M 0 ) mavjudki, barcha M   є   S δ ( M 0 )   ∩   V nuqtalar uchun f   (M)   >   0 ( f   (M)   <   0) tengsizlik o`rinli bo`ladi. To`plamning har bir nuqtasida uzluksiz funksiyaga to`plamda uzluksiz funksiya deyiladi. To`plamda uzluksiz funksiyalar esa quyidagi xossalarga ega: 1. Agar f   (M) funksiya ixcham (chegaralangan va yopiq) V to`plamda uzluksiz bo`lsa, u holda f   (M) funksiya V to`plamda chegaralangandir. 2. Agar f   (M) funksiya ixcham V to`plamda uzluksiz bo`lsa, u holda f   (M) funksiya V to`plamda o`zining eng katta va eng kichik qiymatlariga erishadi. Bir o`zgaruvchili funksiya uchun yuqorida qayd qilingan xossalardan tashqari, qo`shimcha quyidagi xossa o`rinli: 3.   Agar f     (x) funksiya [ a ;   b ] kesmada uzluksiz va kesmaning chetki nuqtalarida turli ishorali qiymatlarga erishsa ( f     (a)   ·   f     ( b )   <   0), u holda (a; b ) intervalga tegishli kamida bitta c nuqta topiladiki, f     (c)   =   0 tenglik bajariladi (1-rasm). 1-rasm. 3. Bir tomonlama uzluksizlik. Bir o`zgaruvchili funksiyaning uzilish nuqtalari. Bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiya argumentning x   ≤   x 0 (x   ≥   x 0 ) qiymatlarida aniqlangan bo`lsin. Agar lim f(x) x→x0−0 = f(x0) ( lim f(x) x→ x0+¿0 =f(x0) ¿ ) munosabat bajarilsa, f   (x) funksiya x 0 nuqtada chapdan (o`ngdan) uzluksiz deyiladi. Masalan, f(x)=¿[2 1 x, x <0, [0, x =0, [ funksiya 0 nuqtada chapdan uzluksiz, chunki, lim f(x) x→−0 = lim 2 1 x x→−0 = 0= f(0) . y   =   f   (x) funksiya [ a ;   b ] kesmaning har bir ichki nuqtasida uzluksiz bo`lib, a nuqtada o`ngdan va b nuqtada chapdan uzluksiz bo`lgandagina [ a ;   b ] kesmada uzluksiz bo`ladi. Bir o`zgaruvchili y   =   f   (x) funksiya x 0 nuqtaning biror atrofida aniqlangan bo`lsin. Funksiyaning x 0 nuqtaning o`zida aniqlangan bo`li - shi shart emas. Agar f   (x) funksiya x 0 nuqtada uzluksiz bo`lmasa, funksiya x 0 nuqtada uzilgan yoki x 0 nuqta uning uzilish nuqtasi deyiladi. y   =   f   (x) funksiyaning x 0 nuqtada chapdan va o`ngdan limitlari mavjud bo`lib, o`zaro teng bo`lmasa, ya`ni lim f(x) x→x0−0 = f(x0− 0)≠ f(x0+0)= lim f(x) x→x0+¿0 ¿ u holda x 0 nuqta funksiyaning birinchi tur uzilish nuqtasi deyiladi. Masalan, f(x)= 1 1+2 1 x funksiya x 0   =   0 nuqtada birinchi tur uzilishga ega, chunki lim f(x) x→−0 = 1≠ 0= lim f(x) x→+¿0 ¿ (2   –   rasm). Agar x 0 nuqtada funksiyaning chapdan va o`ngdan limitlari f   (x 0   –   0) va f   (x 0   +   0) lar o`zaro teng bo`lib, funksiyaning x 0 nuqtada erisha - digan qiymati f   (x 0 ) dan farq qilsa, unda x 0 nuqta uzliksizlikni tiklash mumkin bo`lgan uzilish nuqtasi deb ataladi (3   –   rasm). y   =   f   (x) funksiyaning x 0 nuqtada chapdan yoki o`ngdan limitlarining biri mavjud bo`lmasa (xususan, cheksiz bo`lsa), u holda x 0 nuqta funksiyaning ikkinchi tur uzilish nuqtasi deyiladi. 2 10 xy x00 xy f (x0) b 2-rasm. 3-rasm. Masalan, f(x)= 2 1 x funksiya x 0   =   0 da ikkinchi tur uzilishga ega, chunki f   (+0)   =∞. Bir necha o`zgaruvchili funksiyalar uzilish nuqtalaridan tashqari, uzilish chiziqlari, sirtlari va hokazolarga ega bo`lishlari mumkin. Bir o`zgaruvchili funksiya hosilasi va differensiali 1. Hosila haqida tushuncha. Funksiya differensiali Bir o`zgaruvchili y = f   (x) funksiya x nuqtaning biror atrofida aniqlangan bo`lsin. f   (x) funksiyaning x nuqtadagi birinchi tartibli hosilasi deb, shu nuqtada funksiya orttirmasi Δ y = Δ f   (x) ning argument orttirmasi Δ x ga nisbatining, Δ x nolga intilgandagi chekli limitiga aytiladi va f      (x), y  , y x , df (x) dx , dy dx ifodalarning biri orqali yoziladi. Ta`rifga ko`ra, f&#39;(x)= lim Δx →0 Δy Δx = lim Δx →0 f(x+Δx )− f(x) Δx . Agar f   (x) funksiya x nuqtada uzluksiz bo`lib, lim Δx →0 Δy Δx = ∞ (yoki     - ∞) bo`lsa, u holda f   (x) funksiya x nuqtada cheksiz hosila ga ega de-yiladi va f      (x)   =   ∞ (yoki     -   ∞) shaklda yoziladi. Chekli yoki cheksizligidan qat`i nazar, f&#39;−(x)= lim Δx →−0 f(x+ Δx )− f(x) Δx va f&#39;+(x)= lim Δx →+0 f(x+ Δx )− f(x) Δx limitlarga, mos ravishda, f   (x) funksiyaning x nuqtada chapdan va o`ngdan hosilalari deyiladi. f   (x) funksiyaning x nuqtada bir tomonlama, chapdan f&#39;−(x) va o`ngdan f&#39;+(x) hosilalari mavjud bo`lib, o`zaro teng bo`lgandagina, funksiya x nuqtada hosilaga ega bo`ladi va f&#39;(x)= f&#39;−(x)= f&#39;+(x) . Berilgan f   (x) funksiyaning hosilasi f&#39;(x) ni topish amaliga funk - siyani differensiallash deb ataladi. Masalan: 1)   y   =   x 3 funksiya har qanday haqiqiy x da chekli hosilaga ega, chunki y &#39; ( x ) = lim Δx → 0 ( x + Δx ) 3 − x 3 Δx = lim Δx → 0 3 x 2 Δx + 3 x ( Δx ) 2 + ( Δx ) 3 Δx = lim Δx →0 [3x2+3xΔx +(Δx )2]= 3x2 . Shunday qilib, (x 3 )  = 3x 2 (x   є   R ). 2) y= 3 √x funksiya x = 0 nuqtada cheksiz hosilaga ega: y&#39;(0)= lim Δx →0 3√0+ Δx − 0 Δx = lim Δx →0 1 3 √(Δx )2=+ ∞ . 3)   y   =   |   x   | funksiya esa x = 0 nuqtada har ikki bir tomonlama hosilalari y&#39;+(0)= lim Δx →+0 eΔx− 1 Δx = 1 ; y&#39;−(0)= lim Δx→−0 e−Δx− 1 Δx = − 1 mavjud bo`lishiga qaramasdan, hosilaga ega emas, chunki y&#39;+(0)   ≠   y&#39;−(0) . Erkli o`zgaruvchi yoki argument x ning differensiali deb, uning orttirmasi Δ x ga aytiladi va dx orqali belgilanadi, ya`ni dx   =   Δ x. Agar y   =   f   (x) funksiyaning x nuqtadagi Δ y   =   f   (x   +   Δ x)   -   f   (x) orttirmasi, Δ y   =   A(x)dx   +   α (dx) ko`rinishda tasvirlansa, bu yerda A(x) – o`zgaruvchi, dx   →   0   da α (dx)   =   0(dx), u holda f   (x) funksiya x nuqtada differensiallanuvchi deyiladi. Masalan, y   =   x 3 funksiya ixtiyoriy x nuqtada differensiallanuvchi, chunki Δ y   =   (x   +   Δ x) 3   -   x 3   =   3x 2 dx   +   3x( Δ x) 2   +   ( Δ x) 3   =   3x 2   Δ x   +   α (dx). y   =   f   (x) funksiyaning x nuqtadagi birinchi tartibli differensiali deb, shu nuqtada funksiya orttirmasi Δ y ning dx ga nisbatan bosh chiziqli qismi A(x)dx ga aytiladi va dy yoki d f   (x) yozuv bilan belgilanadi. Ta`rifga binoan, dy   =   A(x)dx va Δ y   =   dy   +   α (dx). Agar f   (x) funksiya x   nuqtada differensiallanuvchi bo`lsa, u holda funksiya shu nuqtada uzluksizdir. Funksiyaning nuqtada uzluksizligi uning differensiallanuvchanligining zaruriy sharti hisoblanadi, ammo yetarli emas. Masalan, yuqoridagi misolimizda, y   =   |   x   | funksiya x   =   0 nuqtada uzluksiz bo`lgani bilan differensiallanuvchi emas. y   =   f   (x) funksiyaning x nuqtada chekli f    (x) hosilasining mavjudligi, f   (x) funksiya shu nuqtada differensiallanuvchanligining 0 M0 x0 xy M1 y dy f(x0)f(x0+x) x0+xxyetarli shartidir. Ushbu holda, A(x) = f    (x) va dy = f      (x)dx tengliklar o`rinli. Masalan, y = x 3 funksiyaning ixtiyoriy x   є   R nuqtadagi differensiali dy   =(x 3 )    dx   =   3x 2   dx. Agar Δ y   =   dy   +   0( Δ x) tenglikda Δ x yetarlicha kichik bo`lsa, taq - ribiy hisoblarda qo`llaniladigan Δ y   ≈   dy yoki f   (x   +   Δ x)   ≈   f   (x)   +   f    (x)dx formulalarni olamiz. Masalan, taqribiy hisoblash formulasini qo`llab, 3√124 ni hisoblash talab etilsin. y= 3 √x funksiya uchun taqribiy hisoblash formulasi 3√ x+ Δx ≈ 3√x+ 1 3 3 √ x2Δx ko`rinishda yoziladi. Natijada, 3√124 = 3√125 − 1≈ 3√125 + 1 3 3 √125 2(− 1)= 5− 1 75 = 474 75 . Agar f   (x) funksiya biror-bir ( a ;   b ) oraliqning har bir nuqtasida differensiallanuvchi bo`lsa, shu oraliqda differensiallanuvchi funksiya deyiladi. Bundan tashqari, agarda f    (x) ushbu oraliqda uzluksiz bo`lsa, u holda funksiya oraliqda uzluksiz differensiallanuvchi deb yuritiladi. 2. Hosila va differensialning geometrik va fizik ma`nolari. y   =   f   (x) funksiya x 0 nuqtaning biror atrofida aniqlangan va shu atrofda grafigi chizilgan bo`lsin. y   =   f   (x) funksiya grafigining M 0 (x 0 ;   f   (x 0 )   ) nuqtasiga o`tkazilgan urinma deb, M 0 M 1 kesuvchining M 1 (x 0   +   Δ x;   f   (x 0   +   Δ x)   ) nuqta grafik bo`ylab M 0 (x 0 ;   f   (x 0 )   ) nuqtaga ixtiyoriy ravishda intilgandagi limit holatiga aytiladi (rasmga qarang). M 0 M 1 kesuvchining burchak koeffitsienti tg ϕ= Δy Δx ga teng bo`lib, uning Δ x nolga intilgandagi limiti, bir tomondan urinma burchak koeffitsienti k = tg   α ga teng bo`lsa, ikkinchi tomondan hosila ta`rifiga ko`ra, y   =   f   (x) funksiyaning x 0 nuqtadagi birinchi tartibli hosilasi f  (x 0 ) ga teng: k= tg α= lim Δx →0 Δy Δx = f&#39;(x0) . Bundan esa, birinchi tartibli hosilaning geometrik ma`nosi kelib chi - qadi. y   =   f   (x) funksiyaning x 0 nuqtadagi f    (x 0 ) hosilasi, funksiya grafigining x 0 abssissali nuqtasiga o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientiga teng: f      ( x 0 )   = k . Hosilaning geometrik ma`nosidan foydalanib, y   =   f   (x) funksiya grafigining M 0 (x 0 ;   f   (x 0 )   ) nuqtasiga o`tkazilgan urinma va normal teng - lamalari , mos ravishda, quyidagicha yozilishi mumkin: y   –   f   (x 0 )   =   f    (x 0 )(x   -   x 0 ) va y   -   f   (x 0 )   =   - 1 f&#39;(x0) (x   –   x 0 ). Masalan, y= 3√x funksiya grafigining x 0   =   1 abssissali nuqtasiga o`tkazilgan urinma tenglamasi: y− 3√1= 1 3 3 √12(x− 1) yoki y− 1= 1 3 (x− 1) y   =   f   (x) funksiyaning x 0 nuqtadagi birinchi tartibli differensiali du esa, kattalik jihatdan, funksiya grafigining M 0 (x 0 ;   f   (x 0 )   ) nuqtasiga o`t - kazilgan urinmasining x 0 nuqta x 0   +   Δ x nuqtaga o`tganda mos ordinata orttirmasiga teng Rasmdan, agarda Δ x yetarlicha kichik bo`lganda, taq - ribiy tenglik Δ y   ≈   dy ning o`rinli ekanligini uqish qiyin emas. y   =   f   (x) funksiya x nuqtada chekli f      (x) hosilaga ega bo`lsa, uni shu nuqtada erksiz o`zgaruvchi y ning erkli o`zgaruvchi x ga nisbatan o`zgarish tezligi sifatida talqin qilish mumkin. Funksiya orttirmasini uning differensiali bilan almashtirilishi esa, erksiz o`zgaruvchining o`zga - rishini argumentning kichik o`zgarishiga nisbatan chiziqli jarayon sifati - da hisoblash imkonini beradi. Masalan, moddiy nuqtaning to`g`ri chiziq bo`ylab harakat qonuni S   =   S ( t ) funksiya bilan berilgan bo`lsin. U holda, ixtiyoriy t vaqt onidagi v oniy tezlik kattaligi harakat qonuni - dan vaqt bo`yicha olingan birinchi tartibli hosila qiymatiga teng: v( t )   =   S  ( t ). dS   =   v ( t )   ·   dt differensial esa, moddiy nuqta t va t   +   dt vaqt onlari oralig`ida t momentdagi oniy v tezligi bilan tekis harakat qilganda bosib o`tishi mumkin bo`lgan masofani aniqlaydi. 3. Hosilaning iqtisodiy tatbiqlari. Amaliy iqtisodiyotda tayyorlangan mahsulot hajmi bilan xom ashyo sarfi orasida bog`liqlikni o`rnatuvchi ishlab chiqarish funksiyalari , tarmoqlar rivojini ta`minlashda, optimallash masalalarida keng qo`llani - ladi. Masalan, ikki o`zgaruvchili (faktorli) Kobb   –   Duglas ishlab chi - qarish funksiyasi tayyorlangan mahsulot hajmi y bilan ishlab chiqarish fondlari kattaligi K va jonli mehnat sarfi hajmi L orasidagi munosabatni quyidagicha aniqlaydi: y   =   q   ·   K    L 1   -    . Bu yerda, q va α tanlanadigan o`zgarmas sonlar. Ishlab chiqarish funksiyalari differensiallanuvchi deb taxmin qilin - sa, hosila tushunchasi bilan bog`liq ularning differensial xarakteristika - lari muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, agar y   =   f   (x) ishlab chiqarish funksiyasi tayyorlangan mahsulot hajmi u bilan xom ashyo sarfi hajmi x orasidagi bog`liqlikni ifodalasa, f    (x) limit mahsulot deyiladi. Agarda, y   =   f   (x) ishlab chiqarish xarajatlari u bilan mahsulot hajmi o`rtasida munosabatni aks ettirsa, f  (x) limit xarajatlar deb yuritiladi. y   =   f   (x) funksiya elastikligi x argumentning kichik nisbiy o`zgarish jadalligiga nisbatan u funksiyaning nisbiy o`zgarish unumini aniqlaydi. Elastiklik koeffitsienti ε quyidagicha hisoblanadi:ε= dy y :dx x yoki ε= y&#39;⋅x y . Elastiklik koeffitsienti tovarlarga bo`lgan ehtiyoj talabi masalalarini, tovarlarning bahosi va iste`molchilarning daromadiga bog`liq holda, tekshirishda keng qo`llaniladi. Elastiklik koeffitsientining yuqoriligi ehtiyoj qondirilish darajasining bo`shligini anglatsa, uning past darajaligi ushbu ehtiyojning qondirilmay ko`p turib qolganini anglatadi. Ikki faktorli Kobb   –   Duglas ishlab chiqarish funksiyasi uchun hosila bilan bog`liq asosiy iqtisodiy   –   matematik tushunchalar (differensial xarakteristikalar) quyidagilar: y  K - limit fond unumdorligi; y  L - limit mehnat unumdorligi; y  K · K y - fondlar bo`yicha elastiklik koeffitsienti; y  L · L y - mehnat resurslari bo`yicha elastiklik koeffitsienti.

Похожие

Ko`p o`zgaruvchili funksiyaning differensial hisobi. Aniq integral
Kompleks o`zgaruvchili funksiya va uning limiti
Ko`rsatkichli funksiya va ko`rsatkichli tenglama
Ko`p pog‘onali turbinalar
Kompleks o`zgaruvchili funksiyaning hosilasi