Yusuf Saryomiy badiyati, vazni va qofiyasi - Литература - Рефераты

Yusuf Saryomiy badiyati, vazni va qofiyasi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2168.5 KB

Yusuf Saryomiy badiyati, vazni va qofiyasi Reja: 1. Yusuf Saryomiy she’riyati va unda badiiy tasvir vositalari. 2. Yusuf Saryomiy ijodida badiiy san’atlar 3. Shoir asarlarida tazod, iyhom, tasbig’, tavze`, tasdir, o’xshatish va e`not san`ati 4. Saryomiy lirikasida radifli g`azallar.

Yusuf Saryomiy badiiy tasvir vositalari va she`riy vaznlardan foydalanishda ham o`z badiiy mahoratini yorqin namoyish eta olg an shoirdir. Shoir lirikadagi turli xil badiiy murakkablik va shaklbozlikka zid ravishda g`azallarining badiiy sodda, samimiy va tabiiyligi uchun kurashadi. Bu borada A.Rustamovning «badiiy asarda haqiqat ham, uning ifoda vositalari ham badiiy tus oladi» degan fikri o`rinlidir. Shuningdek, Sharq poetikasining «fikrni ravon va nafis ifodalash yo`llari va vositalari, badiiy san`atning (priyomlar, vositalar) turlari hamda xususiyatlari kabi muhim masalalarini o`z ichiga oluvchi» sohasi bo`lmish ilmi bade` Saryomiy lirikasida o`zining chiroyli ifodasini topgandir. Biz bu yerda asosan shoir ijodidagi ilmi bade`ning, she`riy san`atning ma`nosi bilan bog`liq bo`lgan guruhi ma`naviy san`atlarga to`xtalamiz. Saryomiy ilmi bade`ning she`riy fikrlarga qanot bag`ishlaydigan, mazmunni ta`sirli qiladigan, fikrni bo`rttirib, ohangdorlikni kuchaytiradigan tazod, iyhom, tajohul-ul-orif, tajnis, tavze`, ta`dil, tasbih, takrir, istixroj, iltizom va boshqa shu kabi ko`plab an`anaviy usullardan o`z ijodida mahorat bilan foydalangan. Fikrimizning dalili uchun Saryomiy she`riyatida qo`llanilgan badiiy san`atning eng muhim turlariga to`xtab o`tamiz va shoir ijodidan ularga xarakterli misollar keltiramiz. Badiiy vositalar ichida iyhom san`ati o`ziga xos murakkabligi bilan ajralib turadi. Atoulloh Husayniy bu san`atga shunday ta`rif beradi: «Ul andin iboratturkim, kalomda bir lafz keltirurlarkim, andin ikki ma`no anglashilur, bir ma`nosining anglami yaqin, ikkinchisining anglami yiroq bo`lur va murod anglami uzoq ma`no bo`lub, aning yashirin ma`nodoshig`a, xoh o`shul kalomda bo`lsun, xoh andin tashqarida bo`lsun, tayanilur». Mazkur san`at shoirdan katta mahorat, o`quvchidan esa ziyraklik talab qiladi. Shuningdek, Saryomiy ham o`z asarlarida bu san`atdan ko`p va mohirona foydalangan. Abdulxalil qorii ilmi adab panoh, Diydamg`a xayri maqdaming, ey mond, hoyi roh. Sharqi sipehr fazlida to banda misli mehr,

G`arbi kamol avjida monandi badru moh. (123-b.) Bu baytda «shafqat», «lutf» ma`nosidagi «mehr» bilan «quyosh» ma`nosidagi «mehr» bir joyda berilgan. Natijada shoir bir necha baytda berilishi kerak bo`lgan fikrni bir baytda ifodalab beradi. Quyidagi baytda ham «bemehr» ikki (shafqatsiz va quyoshsiz) shakldosh so`zni o`z ichiga olgan: Bemehrlar xayoli ko`zdin yubordi uyqu, Chun zarri oni istab hargiz qaror topmay. (81-b.) Saryomiy foydalangan muhim san`atlardan yana biri tazoddir. Tazod san`atida shoir zid ma`noli so`zlardan foydalanadi. Lekin misollarga qaraganda, tazod faqat so`z ma`nosi bilangina chegaralanmasdan, vasf qilinayotgan hodisa va narsalarni ham o`z ichiga oladi. Saryomiy bu san`at turini mukammal egallagan bo`lib, bu holatni quyidagi g`azalda ham ko`rish mumkin: Visoli jannatig`a doxil aylab shum raqiblarni, Firoqi do`zaxi birlan mani qattiq azob etmish. (68-b.) Bu baytdagi «visol-firoq», «jannat-do`zax» tazodi yaxshi chiqqan. Mana bu ruboiyda esa, «shoh-gado» tazodi juda go`zal va ta`sirli ifodalangan: Har kimki munda bo`lsa gado anda shohdur, Kim munda shoh, anda, biling, xoki rohdur. (77-b.) Yuqoridagi misollardan ham seziladiki, shoir o`ziga xos tazod yarata olgan. Bu holat Saryomiy devonidagi g`azallarning g`oyaviy-badiiy qiymatini oshirishga imkon bergan hamda tazod shoir ijodidagi yetakchi san`atlardan biriga aylangan. Badiiy adabiyotda «bilguvchini o`zini bilmaslikka solish san`ati tajohulul orif» deb ataladi. Saryomiy bu san`atning ham chiroyli namunalarini yaratgan. Masalan, quyidagi g`azalning badiiyati tajohuli orifga asoslangan: Ko`ringki fursati qish o`tti, navbahor qani?! Havoi sayri chaman gashti guluzor qani?! Maqomi dilkash nazihat fazoi ma`mani yo`q, Sharobi soqiyu ud tarab bu shior qani?! (126-127-b.) Bundan tashqari, shoir asarlarida tasbig` (tashobihul atrof)ning namunalarini uchratamiz. Mazkur san`at takrorga asoslangan bo`lib, misra yoki bayt oxiridagi

so`z yoki so`zlar birikmasi keyingi baytning boshida takrorlanib, misra yo baytlarning o`zaro aloqasini, izchilligini zanjir halqalaridek bir-biriga bog`laydi. Quyidagi baytlarga diqqat qiling: Ey ko`ngil, hijroni yor dilrabodin nola qil, Shomi furqatda mani qilg`an adodin nola qil. Nola qil, ey ne saripoi lab har bandadin, Qayda ko`rsang holi mandek benavodin nola qil. Yoki: Ko`rdum yuzini durida oliyjanob xat, Gardanida o`yla hola chekib moxitob xat. Xatini fikri mahva qilibdur savodi dil, G`am shomi chekti, sha`sha`adin oftob xat. Ushbu misollardan ham ko`rinadiki, tasbig` san`ati shoirning so`z ustidagi uzoq, davomli izlanishlari, ixtirochiligi, birdan-bir munosib, yorqin va mavzun so`z qidirib topishi natijasi, mehnat va mahorat samarasi sifatida yaratilgan. Shuning uchun ham shoir yaratgan bu tasviriy usulda har bir so`z shoirona his etiladi. Badiiy adabiyotda bir xil yangroq tovushga ega bo`lgan so`zlardan foydalanishni bade`shunoslar «tavze`» deb ataganlar. Saryomiy bu san`atdan ham o`rinli foydalangan: Adash yori hamdam Yusufiy, boray adash o`ldi, Adashib sani alardankim sani aytur adashimdur. Ushbu baytda «a»lik so`zlar uyushtirilgan bo`lib, mazkur san`at to`g`ri qo`llanilgan, chuki yangroqdoshlik tufayli ma`noga zarar yetkazilmagan, aksincha g`azalning ta`sirchanligini oshirgan. Muayyan so`zlar ma`lum bir ichki mantiqiy tartib bilan izchillikda beriladi. Masalan: bir, ikki, uch...; oq, qizil, qora... va hokazo. Ushbu san`atni Atoulloh Husayniy shunday ta`riflaydi: «Ani siyoqatu-l-a`dod ham derlar. Arab fusahofi va ba`zi ajam shuarosi qoshinda sodda otlarni bir tartibu bir tariqada keltirmakdur». Adabiyotshunos S.Rafiddinov esa quyidagicha ifodalagan: «Bu san`atda baytdagi

ot yoki boshqa gap bo`laklarini (masalan sonni) birin-ketin tartib bilan ifodalab beriladi». Shoirning quyidagi baytlarida ta`dil mohirona qo`llangan: Bo`lsa bu kech hamdami dono bir, ikki, uch, Ahbobi xo`b tal`ati tanho bir, ikki, uch. (32-b. Yoki Qilmoq tamoshai jamol yor oldida ozoda sham`, Kuyub, yonub, giryon bo`lub, jonon qo`lida soda shayx. So`z takroriga asoslangan san`atlardan yana biri tasdirdir. Yusuf Saryomiy ijodida ham tasdir san`atiga qator namunalarni uchratamiz: 1. Bayt bir so`z bilan boshlanib, shu so`z bilan tugaydi. Masalan, quyidagi baytlarning birinchisi «ishq» so`zi bilan boshlanib, shu so`z bilan tugagan: Ishq borin jumla ashyo chekkali ojiz kelib, Bu haziz xok bo`ldi, oqibat darkor ishq. 2. Baytning birinchi misrasi boshida so`z ikkinchi misrada ham takrorlanadi: Birni bozor muhabbatda sotar, qulliq uchun, Birni ajlolu karomatda qilur ahror ishq. Ba`zi sarkaram sadoi gulgun noqus der, Ba`zi sarmast may zavqi haram zavvor ishq. 3. Birinchi misra o`rtasidagi so`z ikkinchi misra oxirida qaytariladi: Yetti shahar ishq kezgan ko`hko` devonavor Orifi billohi Fariduddin erur, Attor ishq. 4. Baytning birinchi misra o`rtasida so`z ikkinchi misra boshida takror keladi: Mundog` ota-onasida farzand furqatin, Farzand ota-ona uchun aylarmu oh-voh. 5. Ushbu baytda tasdirning beshinchi turi ham bor, ya`ni birinchi misra o`rtasidagi ota-ona so`zi ikkinchi misra o`rtasida qaytariladi. Ko`rinadiki, tasdir san`atini keng qo`llash orqali shoirning so`zga munosabati, uning rangin ma`no qatlamlarini his qilishi va so`zning zarurini qofiya va vazn jihatidan ham o`z o`rniga qo`yib ishlata bilish mahorati anglashiladi.

Shoir voqeiy, tasviriy va mantiqiy uyg`unlikdan tashqari yana tilning o`zining ichki uyg`unligidan ham unumli foydalanadi. Yusuf Saryomiy foydalangan muhim san`atlardan yana biri muvashshaxdir. Ushbu san`atning murakkabligi shundaki, har bir baytning bosh harflari orqali shoir o`zi bilgan biror shaxsning nomini nazarda tutadi. Bu o`rinda bir misol bilan cheklanamiz: Gulchehrai gul pirahan zebo qadu siymin badan, Shirin labi, shakkar dahan, yoqut yo la`li Yaman?! Ruxsora aylab otashin, bazm ichra sham`i bodadin, Qotil ko`zi aylab kamin, o`lturmadi hasratdaman, Ochmay ruhi tobonini, oquzdi ashkim qonini, Mushkin xati rayhonini iskatmay ul rashki chaman, Mast sharob noz o`lub, huru paridin soz o`lub, Ko`p qahru lutfi oz o`lub, ilkida zulfidin rasan. O`lturgali kelsa yetib, ilkida hanjar berkitib, Tursam o`zum qurbon etib, ul yuz charog`i anjuman. La`li zumuraddin asar, ko`rsatti guftori guhar, Yo`qtur xato, chin so`z magar, xolu xati mushki Xo`tan. Dog`i jamoli loladur, qaddiga qumri voladur, Bir sho`x ra`no boladur, mastonai beboki fan. Yoqamni chok aylay desam, o`zni halok aylay desam, Savsan chekub tig`i dudam, istar fidosi jonu tan. Nolamni ko`rgach andalib, so`rdi fig`on aylab kelib, Man yig`lasam gullar kular, turfa gula aylab shikan. Xandona lab ul nozanin, har dam dilida mehru kin, Doim bilur yalg`onni chin, aylar g`azab ul chindin. Oh ul gulum qilmay jafo, ko`rsatsa bir mehru vafo, Har subhidam dasti duo, aylay haqiga borman. Nomingni Yusuf chekti, har misra boshiga toji sar, Ey nozanin tarse` etib, ziynat uchun durri Adan. (113-b.) Ushbu g`azalda shoir Kiromiddinxon nomi ziynatlangan.

San`atlar orasida so`z qaytarig`iga asolangan san`atlardan biri takrirdir. Mazkur san`atda kuchaytiruv, ta`kid va hayajon bir so`z yoki iborani takrorlash yo`li bilan ifoda qilinadi. Tubandagi baytlarda Saryomiy takrirning chiroyli namunalarini yaratgan: Qilurg`a sayri chaman chiqti ul muanbar soch, Beliga chirmashibon kokili quloch-quloch. Yuzin gulini asirin navosi o`zgachadur, Ani qoshida chaman bulbuli erur qoch-qoch. (33-b.) Shoirona ehtiros va did bilan topilgan ushbu takrir poetik obraz elementi sifatida asosan she`r g`oyasini ochib berishga so`ngra shoir olami, ijodiy individualligi haqida ma`lum tasavvur tug`dirishga qodir bo`ladi hamda uning iste`dodi va she`riy uquvini, emotsional va intelektual iqtidorini namoyon qiladi. Saryomiy ijodida so`z takroriga asoslangan san`atlarning deyarli hamma turi uchraydi. Shuningdek, iltizom san`atining vazifasi – shoir bir yoki bir necha so`zni bayt yoki misralarida qaytarib, o`quvchiga shu so`z orqali ifodalanayotgan ma`noning muhimligini anglatadi va bayon qilinayotgan fikrning kishi xotiridan mustahkam o`rin olishini ta`minlaydi. Quyidagi g`azalda Saryomiy «so`z» so`zining iltizomidan ustodona foydalangan: So`z dema, barqi jahon so`zdur bul andin boxabar, Boisi sudi ziyon ham kufru iymon keldi so`z. Yusufiy so`z qadrini kim bildi topdi iqtidor, Sharbati yuhyil i`zom la`li jonon keldi so`z. (63-b.) Shoir bu g`azalida so`zning qadri nechog`ligini, uning qudrati, g`oyaviy- ma`naviy va badiiy ifodaviy funksiyalarini chuqur his qilib, so`zning ichki imkoniyatlarini to`la tasavvur etgan holda san`atkorona joylay oladi. Saryomiy san`atlarning til qoidalari va uning grammatik xususiyatlariga asalangan ishtiqoq turining yangi-yangi namunalarini yaratdi: Bog`u gulzoru chaman, gulshani gulistonu bo`ston, Orazing ko`rmoq uchun guldin qizil ruxsor qon. (109-b.) Mazkur baytda «gul» o`zagidan, tuzilgan so`zlar bilan ishtiqoq yasalgan. Shoir o`zakdosh so`zlarni uyushtirish natijasida gap bo`laklari orasida sintaktik

aloqalardan tashqari o`zak nuqtai nazaridan ham bog`liqlik hosil qiladi. Bu esa shoirning aytmoqchi bo`lgan fikrini kuchaytirishga, ta`kidlashga yordam beradi. Badiiy tasvir vositalari ichida istixroj san`ati o`ziga xos o`rin egallaydi. Bu san`atning lug`aviy ma`nosi – «qazib chiqarmoq», ya`ni tekstda tilga olingan harflardan so`z qazib chiqariladi. Quyidagi baytlarga e`tibor bering: Kel, ey dil aylama hargiz tazoi` avqot, Umiding o`lsa sani haq qoshida favzi najot. Asosi mabnai Islom keldi, besh adad, «Alif»ki avvalidur, bilki tayyiba kalimot. Ikkinchi «sin»i yeturgay sani salomatga, Bo`lurg`a noil o`lub, bo`ldi sanga farz salot. Uchunchi «lom» o`ttiz kun, bir oy ro`zani farz, Chu qildi hazrati Haq bandasiga bori hayot. «Alif» binoi chorum kimiki bo`lsa g`ani, Ba amri shar` erur aylamas adoi zakot. Beshinchi «mim» ila Islomu din topti kamol, Ki farzi hajji Haram bo`lsa roh be ofot. Shoir har bir baytga bittadan harfni sochib, Islom so`zini hosil qiladi, ya`ni _______________ harflaridan __________ so`zi vujudga keldi. Shoir buni o`ta mohirlik bilan ifodalaydiki, bu bilan g`azalning vazni yoki ma`nosiga putur yetmaydi, aksincha g`azalning ta`sirini oshirib purma`no beradi. Badiiy nutqda maqol, masal va hikmatli so`zlardan foydalanish «irsoli masal» san`ati deyiladi. Baytda irsoli masalni o`rinli qo`llash, asarni mazmunan chuqur, lekin sodda yozish shoirning yuksak iste`dodidan darak beradi: Notavonlig` kishini rohatidur Rohati go`shai qanoatidur. Bir masal bor, el aro mashhur: «Chumolining qanoti ofatidur». (138-b.) Yusuf Saryomiy asarlarida mubolag`adan ham mohirona foydalanadi. Saryomiyda mubolag`aning aqlga sig`adigan, solim zavq nuqtai nazaridan ma`qul

bo`ladigan maqbul, ig`roq turlari ko`proq uchraydi. Shoirning mubolag`alari voqeiylik, mantiq nuqtai nazaridan asosli, tasavvurimizda yoqimlidir. Masalan, quyidagi baytni olaylik: Devona xotirimg`a juz yodi kelmas, Bir yo`l so`rarg`a holim na o`ldi nigor kelmas. Qon bo`ldi ko`zda ashkim istab shabu visoli, Gulgunuzor mohiro` ruh lolazor kelmas. (68-b.) Bu baytdagi bo`rttirish (ko`z yoshining qon bo`lishi) voqeiy bo`lmasa-da, mantiqan to`g`ridir. Undan tashqari keyingi tashbih, ya`ni shoir oy yuzli mahbuba yuzidagi qizillikni lolazorga o`xshatishi natijasida mubolag`a tabiiy tus olgan. Tubandagi baytlarda Saryomiyning oshiqni ma`shuqa yo`lidagi «ko`z yoshi» va «hijron»iga nisbatan ishlatgan mubolag`asi ham g`oyat go`zal chiqqan: Bordi bizdin bir dam ul, guldastai bog`i Eram, Yo`lida suv bo`ldi misli ashki chashmi intizor. Yaralar ko`ksumda butmas bo`ldi hijron tig`idin, Yusufiy bo`lmish raqibi badshiorim yora-yor. (58-b.) Bulardan tashqari tasvirda biror doston, afsonaviy voqea, mashhur asarlar va ularning qahramonlariga ishora qilish yo`li bilan ifodalovchi talmeh san`ati ham Saryomiy lirikasida o`rinli ishlatilgan. Masalan, tubanda keltirilgan parchalarda Manmur Xalloj insonning ilohiyligini sharaflab «Analhaq» «Men Xudoman» degani uchun musulmonlar hukmronlari tomonidan shakkoklikda ayblab qatl qilinganligi haqidagi voqeaga, keyingi g`azalda esa, Layli va Majnunning ishqiy mojarosiga ishora bor: Har tiyra tab` oldida chun gul ochilmakim, YA`ni chu shaxdi xam ila guftor qilmag`il. Mansurdek yo`lungda «Analhaq» deguzmayin, Oshiqlaring yerini sardor qilmag`il. (87-88-b.) Yana bir misol: Ishq vodiysida har kim o`zni Majnun aylagay, Qilsa arzi husn agar ul orazi Layli misol.

Shoirning mahoratini, xususan, uning tasavvur va xayol olamining boy yoki qashshoqligini ko`rsatuvchi vositalardan biri o`xshatishdir. Saryomiy o`xshatish bobida ham o`ziga xos yetukligini ko`rsatadi: Jomdek davron qo`lida elni sargardoniman, Kim bu hasratlin sabudek, yosh to`karman zor-zor. Saryomiyning o`xshatishlaridagi o`xshamish faqat shaklga emas, vazifaga asoslangan. Masalan, yuqoridagi baytda ham shoir qahramonning ko`z yoshining oqishini sabudan – ko`zachadan suv quyilayotgan holatga o`xshatadi. Bunda mubolag`aning ma љ bul turiga ham ishora bor va ko`pchilikni xayoliga kelmagan o`xshatish hosil bo`lgan. Saryomiy o`xshatishlarining yana bir xususiyati shundan iboratki, ular murakkab hodisa va mavjudotni soddalashtirib, mavhumlarini moddiylashtirib tasvirlashni ta`minlaydi: Ey xayoli orazing, har dam tanimg`a jon erur, Bevisoling hamnishinim, nolai afg`on erur. Hajr bir o`tlug` balo erkanki, kuymaklik ishim, Har damim sansiz chiqar bir otashi so`zon erur. Ey, guli bog`i malohat, qomati naxli murod. Mehri ishqing pardai, jonim aro pinhon erur. Ushbu g`urbat Ko`h dashtida manam Majnuni zor, Jonu dil bu vodiyi mehnatda sargardon erur. Xuri jannat zodisan, yoxud parizodi Eram, Bosh oyog`ing rashki bog` ravzai rizvon erur. (48-b.) Qayd etganimizdek, shoir o`xshatishlarida nimagadir o`xshatish, nisbat berish, muqoyasa qilish orqali olamning turli predmetlari, hodisalari, jarayonlari, ularning mohiyati, xarakterli belgilari, holatlari haqida kitobxonga muayyan estetik tuyg`u, hayrat, rag`bat uyg`otadi. Yuqorida Saryomiy o`z g`azallarida qo`llagan badiiy san`at, ifoda va tasvir usullariga muxtasar to`xtalindi. Shunga asoslanib, shunday xulosaga kelish mumkinki, demak, Saryomiy o`z ijodida o`zigacha mavjud bo`lgan Sharq she`riyatining rang-barang tasviriy vositalari va usullaridan ijodiy foydalangan, bu

poetik vositalarni o`z lirikasiga original ravishda tatbiq etib, g`azallarining tabiiy va badiiy yetukligiga intilgan. SHe`riy asar uchun asosiy xuusiyatlardan biri uning vaznli bo`lishidir. Saryomiy o`z lirikasida insonning turli ichki kechinmalarini yetuk shaklda bera oldi. Yuksak g`oya va chuqur mazmunni go`zal badiiy shaklda olish ham shoirdan katta bilim va mahorat talab qiladiki, bu haqda adabiyotshunos A.Rustamovning fikrlari mutlaqo o`rinlidir: «Klassik poeziyada vazn, undan to`g`ri foydalanish, vazn tufayli leksik yoki grammatik xato va nuqsonlarga yo`l qo`ymaslik shoirdan katta mahorat va so`z boyligiga ega bo`lishni talab etadi. Shuning uchun shoirning kuchini sinashda asar vaznini tekshirishning ham o`ziga yarasha ahamiyati bor». Shuningdek, Saryomiy ham o`z ijodiy faoliyati bilan Sharq poetikasining asosiy tarmoqlari ilmi aruz, ilmi bade` va ilmi qofiya kabi she`riyat qoidalarini mukammal egalladi. Saryomiy aruz vaznining bahrlaridan foydalanishda ham o`ziga xos san`atkorlik namunasini ko`rsatdi. Shoirning g`azallari va boshqa turli she`rlaridagi vaznning ularda berilmoqchi bo`lgan ruh, kayfiyatga tamoman mos kelishi – Saryomiy poetik mahorati uchun xarakterli hol. Shoir ijodida vazn asarning mazmunini to`la, yorqin, real ifoda qilishga xizmat etadi. Ayrim misollar keltiramiz? Umri chekar jonim g`aming sansiz dili vayron tutib, Jonim ichida asradim dardingni man darmon tutib. (15-b.) Ushbu g`azal aruzning «rajazi musammani solim» bahrida yozilgan bo`lib, ruknlari quyidagicha ajratilgan: Umri chekar| jonim g`aming| sansiz dili| vayron tutib - - v - - - v - - - v - - - v - mustaf`ilun mustaf`ilun mustaf`ilun mustaf`ilun Bundan ravshanki, she`r misralarida uzun, qisqa tovushlarning ma`lum o`rinda takrori – ruknlararo qisqa pauza bo`lishi she`r o`qilishida ma`lum ritmni maydonga keltirgan. Bu hodisa g`azalning umumiy ruhiga ma`lum darajada ta`sir etgan. Bu faqat vazn natijasida ro`y bergan hodisa emas. G`azaldagi tuyg`u- hislarni berishda misra, baytlar, umuman g`azal mazmuni bilan bog`liq vositalar

ham hal qiluvchi rol o`ynaydi. Saryomiy o`z lirikasida aruzning juda ko`p va xilma-xil bahrlarini qo`llaydi. Ramal bahrida yozilgan g`azallar shoir ijodida ko`p uchraydi. bizga ma`lumki, ramal bahri o`zbek mumtoz she`riyatida juda keng tarqalgan bo`lib, «turki» deb ataluvchi xalq qo`shiqlarining ko`pchiligi ana shu bahrda yozilgandir. Ulug` shoirimiz Alisher Navoiy ham ramal bahrining nihoyatda musiqiy, yoqimli jilolanib turuvchi vazn ekanligini «Mezon ul-avzon» asarida alohida ta`kidlab o`tgan edi: «Yana sururedurkim, ani turkiy debdurlar, bu lafz anga alam bo`lubtur va ul g`oyatdin tashqari dilpisand va ruhafzo va nihoyatdin mutajoyiz aysh ahliga sudmand va majolis aro suruddur va ul dog`i ramali musammani maqsur vaznida voqedur». Yusuf Saryomiy ham g`azallarining ko`pchiligida Navoiy, Gadoiy, Sakkokiy, Lutfiy va boshqa shoirlar kabi aruz vaznining ramal bahridan unumli foydalangan: Tubandagi g`azallar «ramal» bahrining turli ruknlarida yozilgan bo`lib, g`azal ruknlari quyidagicha ajratiladi: Ramali musammani mahzuf: 1. Ko`p quvonma ko`rmisham deb necha oyu yil hayot, Sud yo`qdur yuz muningdek, bo`lsa behosil hayot. (63-b.) - V - - - V - - - V - - - V - foilotun foilotun foilotun foilun ramali musammani maqsur: 2. Soqiyo tut, dam badam sog`ar manga maydin to`lo, Rahm qil, boshimg`a dur hushyorlig` qattig` balo. (3-b.) - V - - - V - - - V - - - V - foilotun foilotun foilotun foilon ramali musammani mahzuf: 3. Zulfi savdosin tilarsenkim, o`zing devona qil, Sunma ilking sochina dastu duodin shona qil. (85-b.) - V - - - V - - - V - - - V -

foilotun foilotun foilotun foilun Hazaji musaddasi mahzuf; 4. Qarilarmiz yigitlarning adosi, Yigitlardek yigitlar mubtalosi. (135-b.) V - - - V - - - V - - Mafoiylun mafoiylun faulun Shoir Saryomiy vazn, qofiya she`riyatda juda zarur va muhim omil ekanligini hamda shakl ma`nodan ajralib qolishi kerakmasligini yaxshi tushunadi va o`z g`azallarida vazn, qofiya va boshqa poetik vositalardan juda ustalik bilan foydalanadiki, ular mazmunga chuqur ta`sir etadi, mazmunni yoritishga katta xizmat qiladi. Saryomiy g`azallaridagi vazn hodisalari asar mazmuniga, bayt ma`nosiga, tasvir va fikr izchilligiga sira halaqit bermaydi, aksincha, mazmunni kuchaytirishga, asarda ifoda qilinayotgan fikrning ta`sirchanligini oshirishga yordamlashuvchi vosita vazifasini bajaradi. Shoir she`rlarining vaznlari shunday mustaham qurilganki, undagi so`zlarni na qo`zg`atib va na boshqa so`z bilan almashtirib bo`lmaydi. Bunga quyidagicha misol keltirish mumkin. Hazaji musammani solim: Tosh urg`on boshima bir ko`ngli qattiq bag`ri toshimdur, Manga bir zarra yanglig` mehr ko`rsatmas quyoshimdur. (55-b.) V - - - V - - - V - - - V - - - Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun Keltirilgan misolida vazn ravon, musiqiy. Bu parchadagi vazn bayon va tasvir izchilligiga, so`z tanlash va ularning o`z o`rnida ishlatilishiga, grammatika va uslubga, qofiya va tasviriy vositalarga hech qanday putur yetkazgani yo`q. Azaldan mumtoz adabiyotimizda hukm surgan aruz vaznida shakl talablari nihoyatda kuchli. Ko`p vaqtdan buyon davom etib kelgan an`anaga binoan aruzda biror bahni buzish undagi talablarga rioya qilmaslik katta nuqson hisoblangan. Saryomiy g`azallarida ana shu aruz vazni talablariga to`liq rioya qiladi: Ey hadising jon erur, topti labingdin jon hadis, Har kaloming jong`a jondur, ayla ey jonon, hadis.

- V - - - V - - - V - - -V - - foilotun foilotun foilotun foilun Bu g`azal misralaridagi tovushlar uzun-qisqa hijolarni o`z ichiga olgan ruknlardagi tovushlar tartibida bo`lishi bilan aruzning ramali musammani mahzuf bahrini hosil qiladi. Albatta, har bir fikr, so`z hayajon ifodasida ma`lum mantiqiy talab bo`ladi. Bularni hech qachon oldindan tanlab olingan sxemaga, qolipga joylashtirib bo`lmaydi. Shoir mahorati ana shu an`anaviy vazni shaklini mazmun talablariga bo`ysundirishda ko`rinadi. Yusuf Saryomiy juda iste`dodli, mohir san`atkor bo`lganligi tufayli uning lirikasida vazn yoki boshqa shakl talablari ustunlik qilmaydi. Aksincha, vazn va boshqa vositalarning barchasi mazmuniga mos ma`noga bo`ysungan. Shuning uchun ham uning lirikasi real, sermazmun hayotbaxsh ta`sirga ega. Chunonchi, tubandagi misralarga e`tibor bering: O`lturma boqmay holima ey sarviqad, siymin badan, Talx etma komim so`zlamay, shakkar labu shirin dahan. (102-b.) Aruzning rajazi musammani solim (mustaf`ilun mustaf`ilun mustaf`ilun mustaf`ilun) bahrida yozilgan bu parchadagi har bir satr o`ziga xos mustaqil ravishda mantiqiy fikr yaratadi va keyingi satrlarda bu fikr o`sib boradi. Bu yerda vazn yoki boshqa shakl ustunlik qilayotgani sezilmaydi, ammo vazn tamom saqlangan, xatto u fikr hodisa ichiga singdirilgan. O`zbek poeziyasida vazn bilan birga vazn hodisasi sanalgan va o`ziga xos obrazlililikning zarur elementlaridan bo`lgan qofiya muhim o`rin tutadi. SHe`rda fikrni ifoda qilish, uni yorqinlashtirishda qofiyaning o`rni katta. Shuning uchun ham she`riyatda qofiya keng qo`llaniladi. Saryomiy lirikasida xilma-xil, juda o`rinli ishlatilgan qofiyalarni ko`ramiz: Bog`lama dunyoga ko`ngil mulki moli fonidur, Kim ko`ngul bog`lar anga, nodonlar nodonidur. Har bahor ayyomi ochilg`on gul ila lolalar, Yerga kirgan guljabinlar chehrai xandonidur. Sohili maqsudga yetmay jumlai piru juvon,

Dasti hasrat boshida g`arqi fano to`fonidur. Abri nayson demagil gulshanda gul ahvoliga, Qatrai boron emasdur diydai giryonidur. Keltirilgan bu parchadan «nodon», «xandon», «to`fon», «giryon» so`zlari o`zaro qofiyalangan. Qofiya har bir bahrda o`ziga tegishli o`rinni egallaydi. Ammo vazn ham qofiya bo`lmasa but bo`lmaydi. Shu keltirilgan g`azaldagi birinchi baytning har bir misrasi bayon, izoh, xulosa sifatida ma`lum fikr tugalligiga ega. «Bog`lama dunyoga ko`ngil mulki moli fonidur», misrasida bir nima yetmaganligi fikr to`la xotima qilinmaganligi ko`rinib turadi. Shu misra uning davomi sifatida «Kim ko`ngil bog`lar anga nodonlar nodonidur» misrasi qo`shilishi bilan shaxsda bu o`tkinchi dunyoga, uning molu mulkiga ko`ngil bog`lamaslik bu faqat nodonlarga xos tuyg`u ekanligi haqida fikri oydinlashadi. Demak, she`rdagi har bir misra bayt bir-biri bilan uzviy bog`langan, bir-birini to`ldirib boradi. Ana shu bog`lash vazifasi hamda fikr jarayonini yakunlab xotima qilib borish vazifasini ham o`taydi. Agar diqqat bilan qarasak, Saryomiy qofiyadagi ma`lum tovushlar takrori va talaffuzi orqali o`z g`azalida mazmunni yorqin, ravon ifodalashga harakat qilganini ko`ramiz. Yuqoridagi g`azalda nasihat ruhi hukmron, poetik vositalar ham, qofiya ham shu ruhni berish uchun xizmat qiladi. Ammo biz bu yerda boshqa bir hodisaga e`tiborni jalb qilmoqchimiz. U ham bo`lsa shu g`azal ruhini ifodalashda «o», «n» tovushlarining takrori masalasidir. G`azalda qofiya bo`lib kelgan «nodon», «xandon», «to`fon», «giryon», «kon», «jon», «hayron», «hamon», «sulton», «darmon» so`zlari g`azal tuzilishi, tuyg`u ifodasi mustaqil vazifa va ma`noni ifodalasa-da, bu so`zlarda «o», «n» tovushlari bo`rttirilgan, ular hamma tovushlardan ustunlik qiladi. Bu narsa g`azal boshida yo`naltiruvchi fikr sifatida ta`kidlanadi, g`azal oxirigacha hamma hodisalar – so`zlar, tovushlar, talaffuzlar vositasida o`sha asosiy fikrni ifodalagan so`zdagi xususiyatlar saqlanadi, takrorlanadi. Saryomiy o`z lirikasida g`azal, mazmuni, ruhiga mos keladigan turli so`zlardan iborat ana shunday chiroyli qofiyalar yaratadi. SHe`riyatda qofiya bilan

bog`liq holda radif katta o`rin tutadi. Chunki radif obraz, xarakter yaratishda qo`shimcha kuchli badiiy vosita bo`lib xizmat qiladi. Saryomiy mumtoz she`riyatdagi bu an`anani muvaffaqiyatli davom ettirgan. Saryomiy lirikasida ham radif bilan tugallanadigan g`azallar ko`p. Ular rang-barang bo`lib, hamma joyda g`azalning asosiy mazmunidan kelib chiqadi va g`azal emotsional ta`sirni kuchaytirishga, shu yo`sinda, she`r mazmunini yorqinroq ochishga xizmat qiladi. Misollarga murojaat qilamiz: Hajringda mani zoru xarob aylama, ey do`st, Bag`rimni firoqingda kabob aylama, ey do`st. (24-b.) Bu g`azalda «aylama, ey do`st» radif bo`lib kelyapti. G`azaldagi fikr, tuyg`uni ifodalash deyarli radifga yuklatilgan. Ammo, shunga qaramay, g`azalda fikr, tuyg`u, hodisa ifodasi o`z takomiliga yetgan. Bu xilda radif tuzish mazmun tomondan ham oqlangan. Radif tuzishda radif kuchi va ta`siri g`azaldagi vaznning umumiy mazmunga qay darajada bog`langanligi bilan belgilanadi. Shu sababdan, radifda shoir mahorati orqali har qanday so`zlar chuqur ma`no kasb etishi, she`rda katta o`rin tutishi mumkin. Mani mahv ayladi bir jurai nozik fig`on hofiz, Ajab bir ofati jon, masti bulbuli hushlihon hofiz. (23-b.) Bu parchada radif – hofiz. Alohida qaraganda unchalik ahamiyatli tuyulmasa-da, ammo u she`rda nihoyat muhim o`rin tutadi. Agar shu radif bo`lmasa baytlar va ma`no ham to`la chiqmaydi, umuman, g`azaldagi tuyg`ular to`la ifodalanmaydi. Saryomiy lirikasida radifli g`azallar juda ko`p va xilma-xil. Unda hamma so`zlardan o`rinli foydalangan.har bir g`azal ko`zlangan maqsadini o`quvchiga yetkazadi. Masalaning muhimligi shundaki, radif go`yo g`azalning mazmunini belgilab berayotganday bo`ladi. Biroq shoirning konkret fikrlar ifoda qilgan radiflari borki, g`azallardagi mazmun go`yo faqat shu fikr atrofida boradi. Misollardan ko`rinadiki, Saryomiy shakl asosida ish ko`radigan shoirlardan emas, u hamma shakllarni ustalik bilan, san`atkorona did bilan o`z maqsadiga bo`ysundiradi.

SHe`riyatda faqat vaznning o`zi mazmun yarata olmaganidek, qofiya ham bir o`zi mazmunga chuqur ta`sir qila olmaydi. Saryomiy g`azallarida ham deyarli hamma so`z bo`laklari, ba`zan, hatto ayrim tovushlar qofiya bo`lib keladi. Ayrim hollarda esa, o`zbek tilidagi hamma undosh tovushlar va «o», «u», «O`» unlilari qofiyada raviy bo`lib keladi. Masalan, shoirning quyidagi baytlaridagi o`zak oxirida kelgan undosh tovushlar raviydir: Suyun ey dil, yana yetushti bahor, Lutfi haqdin xazoini asror (52-b.) Qilmading, ey gul bahor ayyomi sayri bog` hech, G`uncha jabinin chok-choku, lola bag`rin dog` hech. (33-b.) Birinchi baytda «bahor» bilan «asror»dagi «r», ikkinchi baytdagi «bog`», «dog`»dagi «g`» raviydir. Qofiya ilmida raviy oldidagi unlidan avval kelgan undosh tovush oldidagi «o» tovushi ta`sis deyiladi. Chunonchi, quyidagi baytning «hosil», «komil» qofiyasidagi «o» ta`sis bo`ladi. Ko`zingni g`amzasidin yuz tavajjuh dilga hosildur, Qaro mujgon nozing har biri bir piri komildur. (60-b.) Ta`sis qofiyani ohangdoshligini ta`minlaydi va g`azalning ta`sirchanligini oshiradi. Ushbu b, n, z, r, s, f, x, sh, g`, h kabi undosh tovushlardan biri raviyning oldidan unga yondosh kelsa, ya`ni o`rtada unli tovush bo`lmasa qayd hosil bo`ladi: Man munda chashm-chashmai, san anda no`sh xand, Zulfung tanob halqau har halqa bar kamand. (42-b.) Ijodiy jarayonning murakkab nuqtalaridan biri bo`lgan qofiya qiynog`ini shoir muvaffaqiyatli ado etadi, ya`ni bunda Saryomiy bir yo`lasiga fikr va ifoda, so`z va ma`no, ritm va ohang kabi muammolarni hal qila olgan. Raviydan keyin keladigan undosh va unli tovushlar vasl deb ataladi. Chunonchi quyidagi bayt qofiyasidagi «s» undoshi vasldir: Qarilarmiz – yigitlarning adosi, Yigitlardek yigitlar mubtalosi. (135-b.)

Yusuf Saryomiy g`azallarida e`not san`ati o`zining chiroyli ifodasini topgan. bu san`atda shoir qofiyada raviydan oldin takrorlanishi zarur bo`lmagan tovushlarni ham takroran keltiradi: Bahori husni ayyomida, ey gul, sayri gulzor et, Behishte qil chamanni, yuz ochib firdavsi bozor et. (24-b.) Bu baytdagi «z» tovushining takrorlanishi natijasida g`azalning jarangdorligi ortadi, qofiya esa yanada go`zal chiqadi. Saryomiyda qo`sh qofiyali baytlar ham uchraydi. bular qofiya ilmida «zulqofiyatayn» deb ataladi. Quyidagi bayt qo`shqofiyaning ajoyib namunalaridir: Qaro ko`zungni asiri mudom surmai noz, Zamona ko`rmadi bir san kabi buti tannoz. (62-b.) Tajnis lafzdosh so`z va iboralarga asoslangan san`at bo`lib qofiyada ham ishlatiladi. Qofiya tajnisi Saryomiyning g`azallarida quyidagicha uchraydi: Novaki andozi qazoya nigohi tirverar, Soidi fitnaya abro`lari shamshirverar. (47-b.) Yuqoridagi misollarimizdan Saryomiyning g`azallari shaklan naqadar go`zalligi ochiq-oydin ko`rinib turibdi. Lekin qofiyaning shakliy go`zalligining o`zigina shoir mahorati ko`rsatmaydi. Shoir g`azallarining qofiyasi o`zining ajoyib intonatsiyasi bilanoq maxsus musiqiy lavha obraz darajasiga ko`tariladi. Ayniqsa, bunda shoir qo`llagan radiflarning roli katta. Radiflar g`azal qofiyasiga ma`naviy ifodaviy jilo berishda ayniqsa, qofiya silsilasini tuzishda faol qatnashadiki, har bir baytda qofiyaga yorqin individuallik bag`ishlaydi. Saryomiyning nazmning ma`naviy va shakliy tomoniga zarracha zarar keltirmaydi, aksincha naf keltiradi. Shoirning qofiyadagi so`zlari shaklan yetuk bo`lishi bilan birga ma`nan ham komil. Saryomiy ijodida shakl vazn hamda qofiyalarning xususiyatlari haqida quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: Saryomiy mumtoz adabiyotdagi poetik san`atlardan foydalanishda har bir g`azalning ichki mantig`idagn kelib chiqib ish ko`radi. poetik san`atlar shakli rang- barangligi uchun emas, balki ma`noning chuqur va komil bo`lishi uchun xizmat qiladi;

Shoir aruz vazni imkoniyatlaridan tugal foydalanish barobarida ko`p hollarda vazn faqatgina musiqiy ohangdorlikka emas, balki mazmun ko`lamining kengayishiga va o`quvchiga yetib borish tezligining oshishiga xizmat qiladi; Shoir g`azallarining mazmuni qofiyaga emas, qofiya unga bo`ysunadi; Asarlardagi qofiya shoirga o`z hukmini o`tkaza olmaydi, balki shoir qofiyani o`zi istagan yo`lga soladi va undan hohlagancha foydalanadi; Shoir g`azallarida qofiyadosh so`zlarning hammasi til qoidalariga, badiiy uslub talabiga hamda asar mazmuniga muvofiqdir; Saryomiy qofiyalari shoir ijodini badiiy jihatdan yetuk, ma`naviy jihatdan pishiq qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Saryomiy lirikasi nihoyat ta`sirchan, uning g`azallarini o`qir ekan, kishi hech qanday zo`rlik, mashaqqat tuyg`usini sezmaydi. Ular go`yo buloqdan ravon oqib chiqadi. Bunga Saryomiy mahorat orqasidan, ya`ni g`azalda ko`rsatilgan maqsadga barcha she`riy vositalar, shakl talablarini bo`ysundirish natijasida erishgan degan umumiy xulosaga keldik.

Похожие

Yusuf Saryomiy

Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi

Yusuf Saryomiy she`riyati

«Devoni Mavlaviy» Yusuf Saryomiy

So`ngi yaqin o`n yilliklarda Yusuf Saryomiy hayoti va ijodining o`rganilishi