Юсуф хос Ҳожиб 5 - Литература - Рефераты

Юсуф хос Ҳожиб 5

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Юсуф хос ҳожиб XI асрнинг иккинчи ярмида Шарқий Туркистонда (Қошғарда) ва Марказий Осиё ҳудудида қорахонийлар салтанати мустаҳкамланди. Бу салтанатнинг маркази Қошғар (Ўрдукент) бўлиб, унинг шимолида Бол о соғун (Кузўрду), ғарбида Самарқанд каби йирик сиёсий ва маданий марказлар бор эди. Йирик шоир ва файласуф Юсуф Хос Ҳожиб худди мана шу даврда яшаб ижод қилди. Юсуфнинг қачон ва қаерда туғилгани, вафот этган йили маълум эмас, унинг асаридан маълум бўлишича, ватани Бол о соғун бўлган. Унинг «Қутадғу билиг» («Бахт-саодатга элтувчи билим») асари 1069-1070 йилларда Қошғарда ёзиб тугалланган. Шоир ўз асарини қорахонийлар ҳукмдори Тамғач Буғрохонга тақдим қилади. Асар Буғрохонга маъқул бўлади ва шоирга Хос Ҳожиблик лавозимини беради. Юсуф Хос Ҳожиб бу асарни ёзиш учун катта тайёргарлик кўради: Чин (Хитой), Мочин (Шарқий Туркистон), Эрон ва Турон (Туркистон ва умуман туркий халқлар яшайдиган ўлкалар) бўйлаб сафар қилади. У ерлардаги турли маданий-адабий, тарихий ёдгорликларни ўрганади. Шунинг учун ҳам у асарига ўз даври учун ни ҳ оятда аҳамиятли бўлган ранг-баранг мавзуларни қамраб олади. Шоир қаламга олган мавзуларнинг барчасини бу ўринда санаб ўтишнинг имкони йўқ. Шу сабабли асарда илгари сурилган етакчи ғоя, асарнинг мақсадидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, мамлакатни идора этиш усуллари, оддий кишилардан тортиб давлатни бевосита идора этувчи юксак мартабали мансабдорларгача, шунингдек, бошқа турли табақа ва тоифа вакилларининг (масалан, ҳарбийлар, савдогарлар, деҳқонлар, ҳунармандлар каби) феъл-атворлари қандай бўлиши лозимлиги, уларнинг вазифаларини баён этишдир.

Кўриниб турибдики, «Қутадғу билиг» панднома жанрининг йирик ва ноёб намунасидир. Шунинг учун шоир нима ҳақда, ким тўғрисида ёзмасин, фақат панд-насиҳат қилиш, уни тўғри йўлга солиш, фойдали ў г ит беришни бош мақсад қилиб олади. Юсуф Хос Ҳожиб ўз замонасининг донишманди, турли илмлар бўйича баҳс юритишга қодир олими, илғор фикрли кишиси бўлган. Мана шунинг учун ҳам у ўз асарида илм-фан, касб-ҳунар ҳақида, уларнинг кишиларга келтирадиган фойдалари ҳақида кўпгина ибратли фикрлар баён қилган. Унинг фикрича, ақл-идрокли одамгина ҳар бир ишнинг бошида бўлишга лойиқ. Жоҳил ёки беғам, билимсиз ва калтабин кишиларнинг иш бошидан йироқ турганлари маъқул. Чунки ақл-идрок чегараси йўқ эзгуликдир. Инсоният тараққиётининг барча даврлари учун бир хилда маърифий аҳамият касб этган мана шу фикрни шоир бир тўртликнинг дастлабки икки мисрасида нозик дид билан баён этган: Уқувли-идрокли бўлса қай одам, Киши деб атагин, мақтагин ҳар дам. Шошқалоқлик, енгил-елпи иш қилувчи кишиларни бирон ишнинг бошига қўйиб бўлмайди. Чунки улар аслида нодондирлар. Киши заковатли, ақлли, билимли бўлса, у ёмон бўлса ҳам, яхши дегин, унинг ёши кичик бўлса ҳам, уни кат т а деб бил ва улуғла, деб ёзади шоир. Ёвузни эзгу тут, кичикни катта Уқув-идрок, билим бўлса унда жам. Асар асосида тўртта нарса ётади. Бу ҳақда шоир шундай ёзади: Бири тўғриликка таянч – Адолат, Бири Давлат эрур, у қутли ғоят. Учинчи – улуғлик Ақл ҳам зако, Тўртинчи – Қаноат эрур бебаҳо. Асарда бу тўрт нарса алоҳида образлар орқали берилган. Масалан, Адолат Кунтуғди деб номланган ва асарда подшо (элиг) вазифасида келади.

Давлат Ойтўлди образида берилган. Асарда у вазир вазифасини адо этади. Заковат, ақл эса Ўгдулмиш образида мужассамланган. У Ойтўлдининг (вазирнинг) ўғли сифатида намоён бўлади. Қаноат эса Ўзғурмиш образида берилган. У асарда вазирнинг қариндоши сифатида намоён бўлади. «Қутадғу билиг»да ёритилган мавзулар қанчалар кенг қамровли бўлмасин, улар ягона бир масала – инсон ва унинг ижтимоий моҳияти, унинг ҳаётдаги ўрни масаласига бориб боғланади. Асарда оддий меҳнаткаш инсон алоҳида муҳаббат билан тасвирланган. Айниқса, деҳқонлар, чорвадорлар, ҳунармандлар ҳақидаги боблар диққатга сазовордир. Асарда ёритилган барча масалалар Кунтуғди, Ойтўлди,Ўгдулмиш ва Ўзғурмишларнинг ўзаро суҳбатлари, ўгит ва насиҳатлари орқали баён этилади. «Қутадғу билиг» асосан маснавий (иккилик) шаклида ёзилган бўлса ҳам, унда баъзан туркий халқлар шеъриятида кенг тарқалган тўртлик бандлар ҳам учрайди. Маълумки, мазмунан бир фикрни изчил давом эттирувчи ягона қофия тартибига эга бўлган, тўрт мисрадан ташкил топган шеърий банд тўртлик деб юритилади. Агар тўртликлардаги мисраларни ўзаро бирлаштириб турувчи қофияланган сўзлар шаклан бир хил, аммо мазмунан бутунлай бошқа-бошқа маъноларни англатса, яъни омоним сўзлардан иборат бўлса, бундай қофиялар тажнисли қофия саналади. Юсуф Хос Ҳожиб ақл-заковат ҳақида сўзлар экан, заковатли кишиларни ҳар қанча мақтаса ва улуғласа арзийди, деб ҳисоблайди. Бу ҳақда у қуйидаги тўртликда шундай ёзади: Қайи ерда бўлса уқуш била ўг, Ани ер атагил, неча ўчса ўг. Уқуш, ўг, билиг кимда бўлса тугал, Явуз эрса қаз те кичиг эрса – ўг. Мазмуни : Қайси бир кишида ақл ва заковат бўлса,

Уни (ҳақиқий) киши деб атагин, қанча мақтасанг мақта. Заковат, ақл, билим кимда етук бўлса, Ёмон бўлса (ҳам) яхши де, кичик бўлса (ҳам) катта деб бил (улуғла). «Қутадғу билиг»дан келтирилган юқоридаги тўртликда «ўг» сўзи биринчи, иккинчи ва тўртинчи мисралар охирида такрорланиб, «ақл», «мақта», «улуғла» каби маъноларни ифодалайди. Демак, тўртлик бир хил шаклдаги, аммо бутунлай бошқа-бошқа маъноларни англатувчи тажнисли қофияга асосланган. Асарда шоир фикрини гўзал образлар, ҳаётий ўхшатишлар ва бетакрор истиоралар воситасида баён этади. Чунки у бадиий сўз қудратини, туркий тилнинг имкониятлари кенглигини яхши билади. Бу ҳақда у асарда: «Мен туркий сўзларни ёввойи тоғ кийигидек билдим. Шунга қарамай уларни асраб-авайлаб қўлга ўргатдим», - деб ёзади. «Қутадғу билиг» асари ҳижрий 462 йилда (милодий 1069-1070- йилларда) ёзилган. Шоирнинг хабарига кўра, китоб ўн саккиз ойда, яъни бир ярим йилда ёзилган. Ҳозир асарнинг Қоҳира, Вена ҳамда Намангандан топилган нусҳалари мавжуд. Унинг Наманган нусҳаси 1971 йилда изохлар билан тилшунос Қаюм Каримов томонидан чоп этилган. «Қутадғу билиг» асари жуда кўп туркий тилларга, шунингдек, рус, инглиз ва немис тилига тўлиқ таржима қилиниб нашр этилган. Асарнинг айрим қисмлари эса Европанинг жуда кўп тилларига таржима қилинган. Хуллас, Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асари XI асрдаги мумтоз адабиётимизнинг ноёб намунаси бўлганлиги билан бирга ана шу даврларда яшаган боболаримизнинг юксак маданиятга, чуқур билимга, ҳайратомуз фалсафий даҳога эга бўлганликларини намойиш этганлиги билан ҳам катта маърифий-таълимий аҳамият касб этади. Юсуф Хос Ҳожиб ижоди ва унинг «Қутадғу билиг» асари филология фанлари доктори, профессор Боқижон Тўхлиев томонидан чуқур тадқиқ қилинган. Савол ва топшириқлар: 1. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асари қайси адабий асарга мансуб?

2. Китоб қандай шаклда ёзилган? 3. Асардаги етакчи образларни санаб кўрсатинг ва уларнинг рамзий вазифаларини айтиб беринг. 4. Асарнинг нечта нусхаси мавжуд ва улар қандай номланади? 5. Илк бор асар қачон, қаерда ва ким томонидан тўлиқ чоп этилган? Назарий маълумот: маснавий ҳақида тушунча Маснавий арабча, « иккилик » сўзидан олинган бўлиб, Шарқ поэзиясидаги шеърий банд шаклларидан бирини англатади. Маснавийнинг ҳар бир байти а-а, б-б, в-в, г-г, д-д каби жуфт қофияланувчи мисралардан ташкил топади. Масалан, Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достонидан келтирилган қуйидаги тўрт мисра а-а, б-б шаклида қофияланган иккита маснавий байтдан иборат. Хушдурур боғи коинот гули - а Барчадин яхшироқ ҳаёт гули, - а Сурди чин ровий ул дақиқ мақол, - б Анга ҳам бўлди шаҳ муфатиши ҳол. - б Маснавий ҳажм жиҳатидан ихчамлиги ва турли вазнларда ёзилиш имкониятларига эгалиги сабабли Шарқ шеъриятида йирик эпик асарлар яратишда кенг қўлланган. Шарқ адабиётидаги хамсанавислик анъанаси, умуман, достоннавислик, фақат маснавий шаклида олиб борилган. Шунинг учун мумтоз адабиётда маснавий термини достон, яъни эпик асар маъносида ҳам қўлланилади. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асари ҳам ўзбек адабиётида маснавий шаклида ёзилган илк асарлардандир. ХХ аср ўзбек шеъриятида ҳам шоирлар ўрни билан маснавий шаклига мурожаат этганлар. Масалан, Ойбекнинг «Навоий», «Зафар ва Заҳро», «Гули ва Навоий» каби достонлари, Ҳ.Олимжоннинг «Ўзбекистон» шеъри маснавий шаклида яратилган.

Похожие

Муҳаммад Юсуф 5

Юсуф Хос Хожиб асарларининг тарбиявий ахамияти

Юсуф Хос Хожиб ва Махмуд Кашгарий асарларида социал масалалар

Мухаммад Юсуф

Юсуф Сарёмий шеърияти