Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va o’rganilish tarixi - Литература - Рефераты

Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va o’rganilish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.7978515625 KB

Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos x ususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va o’rganilish tarixi Reja: 1. Folklor haqida umumiy tushuncha : xalq — folklorning ijodkori ; folklor - jamoa ijodi ; folklor - og ’ zaki ijod . 2. Folklorda an’anaviylik, variantlilik, ijodiy metod. 3. Folklorshunoslik — folklor haqidagi fan. 4. Folklor namunalarining qadimgi yozma obidalar orqali yetib kelishi. 5. O’zbek folklori va folklorshunosligining taraqqiyot davrlari. 6. O’zbek folklorining janriy tarkibi va tizimi.

Folklor haqida umumiy tushuncha. «Folklor» atamasi aslida «folk» — xalq va «lore» — donolik so’zlaridan yasalgan bo’lib, «xalq donoligi, xalq donishmandligi» ma’nolarini anglatadi. Uni birinchi marta 1846-yilda Vilyam Toms ilmiy istiloh sifatida qo’lladi. Shundan boshlab bu istiloh xalqaro miqiyosda ilmiy taomilda o’zlashib ketdi. Shunga qaramay, Angliya, AQSh va boshqa ingliz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarda bu mavhum keng ma’noda xalq ijodining barcha sohalarini - xalq poeziyasi, xalq nasri, musiqasi, raqsi, rassomlik, o’ymakorlik, diniy e’tiqodi va odatlarini ifodalasa, boshqa tillarda so’zlashuvchi xalqlarda, asosan, so’z san’atini — xalq og’zaki poetik ijodi tushunchasini ifoda etadi. Xalq musiqasi tushunchasini ifodalashda «musiqa folklori», xalq san’atining boshqa turlarini, chunonchi, o’ymakorlik, zargarlik, zardo’zlik, kashtachilik (patdo’zlik) singarilar «xalq amaliy san’ati» termini ostida tushuniladi. «Xalq raqsi» tushunchasi xalq xoreografiyasi (grekcha «choreuo» — xor jo’rligida raqsga tushmoq va «grapho» — raqs harakatlarini maxsus belgilarda yozib olmoq) deb yuritiladi. O’zbek folklorshunosligi tarixida «folklor» istilohi nisbatan keyinroq ilmiy iste’molga kirdi. U dastlab «el adabiyoti», «og’zaki adabiyot», «og’zaki ijod» tarzida qo’llanildi. 1935-yilda H.Zarif va Sh.Rajabiylarning «O’zbek sovet folkloridan namunalar» kitobi bosilib chiqqandan keyin mazkur istilohni qo’llash taomilga kira boshladi va asta-sekin o’zbek folklori tushunchasi zamirida o’zbek xalq og’zaki poetik ijodi tushuniladigan bo’ldi. Hodi Zarifning oliy o’quv yurtlari uchun tuzgan ikki jildlik «O’zbek folklori» (1939 va 1941-y.) xrestomatiyasi nashr etilgach, u yanada barqarorlashdi. O’zbek folklori xilma-xil janrlardan tarkib topgan og’zaki so’z san’ati bo’lib, xalqimizning dunyoqarashi, badiiy zavqi, ijodiy salohiyati, simpatiya va antipatiyasini, orzu va intilishlarini aks ettiradi. Binobarin, folklorni maxsus fan sifatida oliy o’quv yurtlarida o’qitish hayotiy zaruriyat taqozosi tufayli amalga oshdi. Folklor — so’z san ‘atining boshlang’ich namunasi bo’lib, u behad qadimiy so’z san’ati sanaladi, unda uzoq o’tmishda yashagan ibtidoiy ajdodlarimizning hali yozuvni bilmagan zamonlardagi turish-turrausbi, dunyoqarashi va e’tiqodi, kurash

va mag’lubiyatlari ifodalangan. Folklorda tasvirlangan voqelik vaqt (zamon) e’tiboriga ko’ra o’tmishga daxldor, undagi u yoki bu janr tabiatida, til xususiyatlarida buning izlarini ko’rish mumkin. «Xalq poeziyasining qaysi bir yodgorligi xususida o’ylab ko’rmang, uning zamirida diniy-hayotiy yoki diniy- marosim, uy-xo’jalik yoki «xalqaro siyosiy g’oya» yarqirab turishini ta’kidlar ekan, E.V.Anichkov folklorda ifodalangan poetik obrazlar genetik asosi o’sha qadimiy e’tiqodlardan suv ichishini nazarda tutgan. 1 V.M.Miller esa xalq ijodiyotiga «xalqshunoslikning tarkibiy qismi» 2 sifatida qarab, uning xalq rasm- rusumlarini ifodalagan etnografik mohiyatini ta’kidlaydi. Folkloming betakror so’z san’ati sifatidagi mohiyati xalq turmushini ifodalaganligi tufayli etnografiya bilan, xalq ruhiyati va e’tiqodiy qarashlarini aks ettirib ruhshunoslik va din tarixi bilan, xalq axloqiy qarashlarini ifodalab tarbiyashunoslik bilan, musiqa, raqs va harakatlarga omuxtaligi bois san’atshunoslik bilan va nihoyat jonli so’zlashuv tilida yaratilganligi sababh tilshunoslik fanlari bilan singishganligida namoyon bo’ladi. Bu uning ko’p vazifali hodisaligini ta’minlagan omildir. Folklor asarlari jonli ijro jarayonidagina yashaydi. Uning ayrim janrlarida so’z va kuy omuxtaligi yetakchi bo’lsa, ayrimlarida sahna san’ati unsurlari ustun turadi. Bu hoi folklor asarlariga sinkretiklik xususiyatini baxsh etgan. Folklor namunalari ijrosi xilma-xil san’at turlariga xos unsurlarni o’zida mujassamlashtirgan. Uning talay namunalari so’z va kuy uyg’unligida ijro etiladi. Chunonchi, doston va termalarni do’mbira jo’rligida kuylash an’anaviy bo’lsa, qo’shiq dutor, childirma jo’rligida kuylanadi. Aksariyat folklor asarlarida so’z yetakchi o’rinni egallaydi. Ertak, afsona, naql, rivoyat, latifa, maqol va topishmoq janrlari shunday xarakterga ega. Xalq ertaklarida, xalq dramasida harakat va mimika muhim qimmat kasb etadi. Biroq ko’pgina asarlar ijrosida kuy g’oyaviy- badiiy mazmunni ifodalashda bir qadar qimmat kasb etsa-da, baribir so’z mazmunini ochuvchi asosiy vosita bo’lib qolaveradi. Bu folkloming so’z san’ati sifatidagi mohiyatini to’la-to’kis tasdiqlaydi. Xalq —folkloming ijodkori. Folklor qabila, urug’, elat, xalq yoki millatning mafkurasi va psixologiyasini aks ettiradi. Uning paydo bo’lishida hal qiluvchi rol

o’ynaydi. Boshda ijod g’ayrishuuriy holda bo’lgan. Ijodkor g’ayriixtiyoriy tarzda mohiyatni tushunmagan holda ijod etar edi. Chunonchi, ovchi cho’qqida hayvon rasmini beixtiyor chizar yoki uni qanday qilib ov qilganligini urug’doshlariga aytib bera turib, badiiy obraz yaratilayotganligini o’zi anglamas edi. Shu asnoda amaliy mulohazalar zamirida «san’at asari» tug’ilardi: rasm ovchiga yo’l ko’rsatar, raqs qushlar va hayvonlar harakatini takrorlash asosida ko’rinmasdan ularga yaqinlashish yo’li vazifasini bajarsa, qo’shiq mehnat jarayonining ritmik regulyatori — sozlovchisi edi. Ibtidoiy jamiyatda folklor hayot bilan mustaqil kurash vositasiga aylanib shakllandi. Qoyalardagi tasvirlar, bolta va boshqa mehnat qurollari qadimiy ajdodlarimizning tabiiy tuyg’ularini shakllantira bordi, hayvonlardan farqli o’laroq, badiiy ijod qilish iqtidorini uyg’ota boshladi, ulardagi ma’naviy kuchning qo’pol amaliy ehtiyojlar asirligidan qutulishiga ko’maklashdi. Albatta, eng qadimiy mehnat quroli - boltaning ixtirosi hali san’atning ifodasi bo’la olmas, lekin ibtidoiy inson unda o’z «ijodiyoti»ni ko’rib, qanoat tuyg’usini kechirdi. Asta-sekinlik bunday takrorlash va takomillashtirish ehtiyojga aylana bordi. Endi insonga boltaga dasta yasash kamlik qilar, shuning uchun o’sha dastaning qulay bo’lishi zarurligini anglab yetdi. Natijada mehnat qurolining ko’rkam va qulayligi uchun kurash estetik tafakkur rivojiga turtki bera bordi. Odamlar endi mehnat qurollariga turli-tuman rasmlar chizadigan bo’ldilar. Boshda ovchi qanday ov qilganligini dalillardan chekinmay hilcoya qilgan bo’lsa, bora-bora shu hikoyasiga o’z hayotiy tajribalarini qo’shgan holda, hayot epizodlarini bir-biriga solishtirgan holda, ko’rgan-kechirganlari bilan boyitilgan holda xayoliga erk berib ifodalaydigan bo’ldi. Xayolga erk berish zamirida ibtidoiy odamda estetik tuyg’u shakllana bordi, go’zallikni tushunish va anglash teranlashdi va shular zaminida xalq og’zaki ijodiyotining dastlabki namunalari yuzaga keldi. Shunga qaramay, M.Gorkiy uqtirganidek: «Kishilar juda qadimgi davrdayoq orzu qilganlar. Faeton, Dedal va uning o’g’li lkar hamda «uchar gilam» haqidagi afsonalar shundan dalolat beradi. Odamlar yerda tez harakat qilishni o’rganganlar; daryoga uning oqimidan ham tez suzish istagi eshkak va yelkanni ixtiro qilishga olib keldi,

uzoqdan turib dushman yoki maxluqni yo’q qilishga intilish esa palaxmon va kamonlaming vujudga kelishiga sababchi bo’ldi. Insonlar bir kechada juda ko’p mato to’qishni, eng yaxshi turar joy, hattoki qasr, ya’ni dushman hamlasiga chidash bera oladigan mustahkam qo’rg’on qurishni xayol qildilar. Bu yo’lda ular qadimiy mehnat qurollaridan charxni va mato to’qish uchun ibtidoiy dastgohni yaratdilar hamda dono Vasilisa haqidagi ertakni ijod etdilar». 3 Shu zaylda mehnat jarayoni, ijtimoiy taraqqiyot tufayli mehnatning turli tarmoqlarga taqsimlanishi esa, o’z navbatida, so’z san’atini ham shaklan, ham mazmunan xilma-xil xarakter kasb etishini ta’minladi. Aytaylik, og’zaki so’z san’ati paydo bo’lishi jarayonida odam so’zning magik (ilohiy, sehrli) qudratiga sig’inar, shu asosda o’z xatti- harakatlarini belgilar va o’z mehnatining samarasini baholar edi. Natijada so’z marosim bilan bog’lana boshladi, u yoki bu marosim mohiyatini ifoda etdi. Jamiyat taraqqiyoti o’zgargan sari ijtimoiy tabaqalanish chuqurlasha bordi: xalq ikki ijtimoiy guruhga — hukmronlik mavqeyidagi xo’jayinlar va ularga itoat qilishga mahkum qilingan mehnatkashlar toifalariga bo’lindi. Bu hoi manfaatdorlik nuqtayi nazaridan ular o’rtasida ma’turn ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Natijada folklorda zolimlardan norozilik, zolim kuchlarga nafrat motivlari paydo bo’la boshladi. Mazlum omma hayot haqidagi tushunchalarini, ijtimoiy-siyosiy, tarixiy- falsafiy, badiiy-estetik, diniy-axloqiy qarashlarini ifoda etish bilan folklor asarlarining g’oyaviy mazmundorlik jihatidan xalqchilligini ta’minladi. Ilg’or g’oyaviylik — folklor xalqchilligi negiziga aylandi. Xalq og’zaki ijodi namunalarida aks etgan ijtimoiy-tarixiy voqealar hamisha oddiy mehnat kishilari — umumxalq manfaatlari nuqtayi nazaridan baholanadi. Buning mohiyatini M.Gorkiy shunday izohlagan edi: «Folklor eng qadim zamonlardan boshlab o’ziga xos ravishda hamma vaqt tarixga hamroh bo’lib keladi. Folklor Lyudovik XI va Ivan Grozniyning faoliyatini o’zicha baholaydi. Uning fikri monarxlarning feodallar bilan urushi va xalq hayotida qanday karomat ko’rsatganligi masalasi bilan qiziqqan kishilar tomonidan yozilgan baholardan keskin farq qilib turadi». 4 Bu holni xalqning Amir Temur va Zahiriddin Boburga xayrixohlik va chuqur muhabbatini ifodalovchi qanchadan-qancha afsona va rivoyatlarida, tarixiy

dostonlarda ko’rish mumkin. Qolaversa, shu xalqqa zulm-u taaddini haddan oshirib, nafratga giriftor bo’lgan Abdullaxon I haqida «Abdullaxon — beustaxon» topishmog’ini yaratib, uning burgaday qonxo’rligiga shama qilgan edi. Xalq o’z ijodiyotiga hamma zamonlarda ham mehnatni va mehnat kishisini, uning yuksak ma’naviy jismoniy go’zalligini kuylashdan tolmadi. Uning g’oyaviy va estetik qarashlari insonning buyukbunyodkorlik faoliyati, jismoniy va axloqiy sog’lomlasha boruvi, ma’naviyati va e’tiqodining teranlashuvi bilan takomillasha bordi. Natijada xalq o’z ijodida barcha yovuzlig-u yomonliklarni, noxushlig-u toshbag’irliklarni, shafqatsizlig-u qabohatlarni, ezgulikni sharaflashga xizmat qiluvchi motiv tarzida talqin qildi, shu sababli folklorda mehnat kishisi — hamisha g’olib, mag’lublikni bilmaydi. Folklorda xalq optimizmi yengilmas qudratga ega pafos darajasiga ko’tarilgan. Folklor yuksak badiiyligi bilan ham ajralib turadi. Unda voqelikni ifodalashning doston, ertak, maqol, qo’shiq, topishmoq, afsona, rivoyat va askiya singari xilma-xil janrlari shakllangan. Xalq ijodiyotining voqelikni badiiy umumlashtirish oyin (prinsip)larida, shuningdek, bir qator kompozitsion usul (priyom)larida, chunonchi, sujet va uning uzvlari, obrazlilik, tasviriy vositalarida talay o’ziga xosliklar mayjud. Folklorda tasvirlangan voqelik vaqt (zamon) e’tiboriga ko’ra o’tmishga daxldor, shu sababli u yoki bu janr tabiatida, shuningdek, til xususiyatlarida o’sha qadimiy izlargina saqlanib qolgan. Buni badik, kinna, olqish va qarg’ishlarda ibtidoiy ajdodlarimizning so’zning magik qudratiga sig’inganlari, shuningdek, folklor namunalari tilida arxaik ifodalar va dialektizmlarning farovonhgi yaqqol tasdiqlaydi. Folklor asarlari till — jonli so’zlashuv till, shu bilan birga arxaik ifodalar va dealiktizmlar ular uchun me’yor sanaladi. Bu xususiyati bilan folklor tili adabiy jihatdan sayqallangan badiiy adabiyot tilidan farq qiladi. Folklor tili — muttasil harakatdagi jonli so’zlashuv tili bo’lib, hamma zamonlarda ham adabiy tilning boyish manbayi bo’lib keldi va shunday bo’lib qoladi. O’zbek xalq ijodiyotida ifodaviy-tasviriy vositalarning badiiy adabiyotdan farq qiluvchi o’ziga xos butun bir tizimi ishlangan. Bu xalq qo’shiqlaridagi ramziy

obrazlar, doimiy sifatlashlar, an’anaviy qoliplar (klishelar), turg’un iboralarning ko’p va xo’bligida, folklor asarlari tilida erkalovchi, kichraytiruvchi qo’shimchalarning serobligida, ayniqsa, muvoziylik (parallelizm), mubolag’a va sajning behad faol va o’ziga xos qo’llanilishida yorqin ko’rinadi. Folklor — jamoa (kollektiv) ijodi. Folklor asarini aniq ijodkorga nisbat berib bo’lmaydi. Ularning yaratilishi paytini ham aniq ko’rsatishning imkoni yo’q. Chunki folklor asari uzoq muddatli ijodiy jarayonda og’izdan-og’izga, avloddan- avlodga, ustozdan shogirdga o’tib, yuzaga keladi va yashaydi. Folklor asarlari muallifining noaniqligi — anonimligi (grek. anonumis-noma’lum) o’sha asarning qachonlardir individual ijodkor tomonidan yaratilganligini inkor etmaydi. V.G.Belinskiy aytganidek, folklorda «mashhur nomlar yo’q, uning muallifi hamisha xalqdir. Uning navqiron xalq yoki qabila ichki va tashqi hayotining jimjimalarsiz va aniq tasvirlangan oddiy va soddagina qo’shiqlarini kim to’qiganini hech kim bilmaydi va bu qo’shiq urug’dan urug’ga, avloddan avlodga o’tadi va vaqtlar o’tishi bilan o’zgarib boradi; goh uni qisqartirishsa, goh uzaytirishadi, goh yangidan to’qishadi, goh unga boshqa qo’shiqni ulashsa, goh unga qo’shimcha qilib, boshqa bir qo’shiqni to’qishadi, shunda qo’shiqdan doston chiqadi. Faqat xalq unga o’zini muallif sanay oladi. Adabiyot — boshqa ish; endi xalq emas, balki xalq hayotining turli tomonlarini o’z aqliy faoliyatlarida aks ettiruvchi alohida shaxslar uning arbobi. Adabiyotda shaxs to’la huquq bilan maydonga chiqadi va adabiy bosqich hamisha shaxslaming nomi bilan ajralib turadi». 5 Ko’rinadiki, folklor asarlari qachonlardir noma’lum shaxs (individ) tomonidan to’qilsa-da, og’izdan og’izga, avloddan avlodga o’tish jarayonida jamoa (kollektiv) ijodkorligi namunasiga aylanadi; jamoa ijodiy salohiyatidan to’lishib, mukammallashib, g’oyaviy-badiiy kamolot kasb eta boradi. Abdurauf Fitrat bu masalaga o’z munosabatini biidira turib, og’zaki va yozma adabiyotlarning o’zaro tafovutli xususiyatlariga to’xtalarkan, «buning ayirmasi yozma bo’lmasligida, yo egasining ma’lum emasligini»ni ta’kidlab, «har bir doston, maqol, topishmoq, ashula, asosan, bir kishi tomonidan chiqoriladir-da, so’ngra umumiylashib ketadir», — deya folklor asari ham individual ijoddan

boshlanajagiga, so’ngra «umumiylashib» jamoa ijodi mahsuliga aylanishiga ishora qiladi. Shu bilan birga, u folklorning asl mohiyatini xalqona ruhga sug’orilganligida ko’radi: «...el adabiyotini «adabiyot»dan (tor san’atkorona adabiyotdan) ayirg’on narsa, uning yozilmaganligi emas, uning ruhidir. (Ta’kid muallifniki — O.S.) U soddadir, tabiiydir, ko’pchilikning zavqiga yararlikdir!» 6 Shu ma’noda folklor betimsol og’zaki badiiy-ma’naviy boylik ijodkori bo’lgan xalqning o’z badiiy tarixidir. Shuni aytish o’rinliki, folklor qadim zamonlarda jamoaning ommaviy ijodi sifatida yuzaga kelgan edi. Ilk namunalariyoq hammabop va ommabop to’qilgan bo’lib, uning ijrosiga mo’ljallangan. O’sha zamonlarda shaxsiy ijodkor jamoadan hali to’la-to’kis ajralib chiqmagan edi. Ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning takomillasha borishi, xalq estetik tafakkurining o’sishi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi jarayonida davrlar o’tishi bilan alohida ijrochilar — qo’shiqchilar, ertakchilar, baxshilar, qissasoz-u qissaxonlar, latifago’ylar (bazlago’ylar), hazzollar (hazilkashlar), qiziqchilar, xalfalar o’z mahoratlari bilan yarqirab ko’rina boshladilar. Ammo bu talantlar ham jamoa dahosi bilan ijodiy oziqlanib, og’izdan- og’izga, avloddan-avlodga, ustozdan shogirdga o’tib kelgan asarlarni kuylar, ijro etar va albatta, shu jarayonda o’zidan ham nimanidir qo’shib, individual mahoratlarini namoyon etar edi. Tilla kampir, Sulton kampir, Jolmon baxshi, Bo’ron shoir, Jumanbulbul, Jassoq, Xonimjon xalfa, Bibi shoira, Ernazar baxshi, Riza baxshi, Suyar baxshi, Amin baxshi, Yo’ldoshbulbul, Sultonmurod, Qurbonbek, Xidir shoir, Yo’ldosh shoir, Suyar shoir, Sherna yuzboshi, Mulla Xolnazar, Haybat soqi, Qunduz soqi, Fozil Yo’ldosh o’g’li, Ergash Jumanbulbul o’g’li, Po’lkan Jonmurod o’g’li, lslom Nazar o’g’h, Saidmurod Panoh o’g’h, Abdulla shoir, Umir Safar o’g’li, Nurmon Abduvoy o’g’li, Xolyor Abdukarim o’g’h, Bola baxshi, Bolta baxshi, Qodir baxshi Rahim o’g’li va boshqalar o’z individual ijrochiliklari tufayli jamoa dahosi bilan yaratilgan asarlarni avloddan avlodga yetkazib keldilar. Ularning ba’zilari esa shu jamoa ijodkorligiga xos an’analarga mustahkam tayangan holda o’zlari ham ijod eta boshladilar, aniqrog’i, an’anaviy dostonlar kuychisi darajasida qolib ketmay, baxshilikdan shoirlik

darajasigacha ko’tarildilar. Og’zakilik va improvizatsiya (badihago’ylik) — xalq ijodining yashash va yaratilish tarzi. Chunki u hali yozuv kashf qilinmagan uzoq o’tmishdagi ajdodlarimiz turish-turmushining, dunyoqarashi va e’tiqodining, kurashlardagi zafari va mag’lubiyatlarining ifodachisi sifatida yuzaga kelgan. A.A.Potebnya fikricha, folklor «xotira manbayidan», aniqrog’i, xotiraning og’izdan og’izga o’tib yurish inersiyasidan tug’iladi. Uningcha, «xotira manbayi» — bir yoki bir qancha kishilarning shunchaki tushunchasi bo’lmay, balki butun bir xalqning duv-duv gapi, mish-mishi, og’zaki fikridir. Bu mish-mish yoki og’zaki fikr ustozdan shogirdga (otadan-bolaga), urug’dan-urug’ga, avloddan-avlodga o’tib, yangi davr ruhidan, yangi ijrochi va ijodkor salohiyatidan sayqal topib yashaydi. Bunday sayqallanish u yoki bu folklor asarining shakli va mazmuniga qandaydir o’zgarish kiritilishi-nimaningdir qo’shilishi, nimaningdir tushirib qpldirilishida zuhur etadi. Aytaylik, biror tarixiy dalilning unutilishi tufayli asardan tushirihb qoldirilishi murnkin. Yoki dostondagi qo’shiq qismining unutilishi oqibatida u ertak shaklida yashashi murnkin. Yoxud aksincha. Ertak dostonga o’sib chiqishi ham mumkin. Bular og’zakilikning jonli harakatdagi jarayoni sifatida folklorning yashash tarziga xos belgilari sanaladi. Zotan, folklor og’izdan og’izga o’tib yashasa, badiiy adabiyot yozuv vositasida yashaydi. Folklor asari og’zaki aytiladi (ertak, maqol, topishmoq, rivoyat, afsona, latifa, naql va boshqalar), ijro etiladi (doston, og’zaki drama, lof, askiya va boshqalar), kuylanadi (qo’shiq). Badiiy adabiyot esa faqat o’qiladi, ijrosiga xos xususiyatlar esa folklordan ijodiy o’zlashtirilgan. Qolaversa, og’zakilik u yoxud bu asarning shunchaki og’zaki ijrosigina bo’lmay, balki og’zaki ijro jarayonida yuzagsha kelishi holati hamdir. Folklor asari og’izdan-og’izga o’tishi tufayli shaklan va mazmunan qanaqa o’zgarishga uchramasin, bu hoi uning g’oyaviy-badiiy, ijtimoiy-estetik qimmatini tushirmaydi. Chunki unda ijodkor xalqning voqelikka munosabati aks etgan. Folklor asarlarining og’izdan og’izga o’tib, uzoq asrlar davomida yashab kelayotganligining asosiy sababi shunda. Improvizatsiya - lotincha «improviso» so’zidan yasalgan bo’lib, lug’aviy

jihatdan «oldindan kutilmagan yoki ko’rilmagan, to’satdan yoki birdan degan ma’nolarni anglatsa-da, istilohiy ma’noda badiiy ijod sohasida maxsus tayyorgarlik ko’rmay, zaruriyat tug’ilgan lahzaning o’zidayoq og’zaki ijro jarayonida ko’ngilni junbushga keltirgan hodisa yoki voqea ta’sirida to’qilgan asardir. Bunday asarlar badihalar ham deyiladi. Aslida bunday asarlar xotira qatlari zamirida saqlangan bo’lib, nogohoniy taassurot tufayli yangidan dunyoga keladi. Shu ma’noda har qanday improvizatsiya azaliy ijodiy tajriba, malaka va tayyorgarlikning hosilasidir. Improvizatsiyada ijodkorning og’zaki badiiy ijod qonun-qoidalaridan xabardorligi ayricha ahamiyatga ega. U shu qonunlami qancha puxta bilsa, to’qigan asari saviyasi ham shu qadar mukammallik kasb etadi. Xalq ijodkori o’z asarini xilma-xil davralarda, xilma-xil sharoitlarda ijro etishi jarayonida tinglovchilarning yoshi, kasb-kori va qiziqishlarini hisobga ohb, o’sha asarining qay bir epizodini, bayti yoki bandini tashlab ketishi, qay bir yangi epizod, bayt yoki bandni qo’shib kuylashi mumkin. Shu asosda o’sha folklor asarining xilma-xil variantlari yuzaga kelishi mumkin. Binobarin, folklordagi variantlilik, asosan, improvizatsiya natijasidir. Improvizatsiya u yoki bu janrga mansub matnning muttasil harakatda bo’lishini ta’minlaydi va hatto alia, yig’i singari janrlarda nisbatan faolroq namoyon bo’lib, faqat badihaviylik hosilasi sifatida yuzaga kelishini ta’minlaydi. An’anaviylik xalq ijodida u yoki bu asar matnining og’izdan og’izga o’tishi jarayonida nisbatan barqarorliknigina anglatib qolmay, balki o’sha asarning avloddan avlodga o’tish jarayonida dastlabki ijrosiga xos xususiyatlarni, kuyi va shaklini, tasviriy ifoda vositalarini va qahramonlarini nisbatan o’zgarmagan holda saqlab qolganligini ham anglatadi. Xalq ijodiyotida an’anaviylik g’oyaviy-badiiy mazmunda keng ko’lamga ega. Zero, mavzu mohiyatiga ko’ra uning barcha tur va janrlaridagi namunalarida vatan, xalq va mehnatni ulugiash, adolatsizlikka nafrat bilan qarash, do’stlik va birodarlikni qadrlash, chin insoniy muhabbatni sharaflash mushtarak an’anaviy motivlardir. Shuningdek, an’anaviylik folklorning har bir turi va janrining kompozitsion tarkibiga xos unsurlar umumiyligini ham namoyon etadi. Aytaylik,

qo’shiq janri tabiatiga daxldor an’anaviy unsurlarning hammasi ham doston janri tabiatiga to’g’ri kelavermaydi. Dostonlargagina xos an’anaviy epik ko’lamdorlik, epik qoliplar, umumiy tipik o’rinlar va boshqalar qo’shiqlarda uchramaydi. Lekin bular xalq eposi uchun an’anaviy unsurlar sanaladi. Yoki xalq eposini an’anaviy boshlama va tugallanma, otni egarlash va ta’riilash, otda bahodirona chopish, janglar tasviri, safarga otlangan qahramonga nasihat qilish, jangga kirish oldidan o’zini maqtashi, sevishganlar uchrashadigan chorbog’lar tavsifi, malikalar, kanizaklar, ko’sa va maston kampirlar tasvirisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bularsiz dostonlarda an’anaviy syujet qurilmasini yaratish qiyin. An’ana — jamoa ijodkorligining mahsuli, shu bilan birga, folklor asarlarini jamoaviy holda saqlab qolishning ham o’ziga xos shakli hisoblanadi. Binobarin, folklor asarlarining og’izdan og’izga o’tib yashashining o’zi an’anaviyligidir. Og’zakilik folklorning o’zgarmas shakli bo’lib, o’z navbatida, xotirada saqlamoqni, yodlab eslamoqni taqozo etadi. Buning uchun esa, kuchli hofiza zaruriyatga aylanadi. O’zbek baxshi va shoirlari orasida qirqdan ziyod an’anaviy dostonlarni, tag’in qanchadan - qancha termalarni bilgan, kuylagan, yana o’zi to’qiganlarning borligi shu an’anaviy ehtiyojning hosilasidir. Sirasini aytganda, an’anaviylik folklorninggina emas, balki xalq musiqasi. raqsi va amaliy san’atining ham xos belgisi sanaladi. An’anaviylik o’zining ijtimoiy-tarixiy manbalariga ega. Chunonchi, folkorning ilk namunalari ibtidoiy jamiyatda yaratilgan, ularda o’sha zamon kishilarining nisbatan qaror topgan urf-odatlari va hayotga oid qarashlari aks etgan. Bu hoi folklor asarlari shakli, obrazlari va motivlari muayyan barqarorlik kasb etishini ta’minlagan. Xalqning asrlar davomida shakllangan badiiy zavqi, didi bor, folklor hamisha shu xalqona estetik prinsipga amal qilib yashaydi. Bu - folklor uchun obyektiv qonuniyat. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning xalq estetikasiga ko’rsatadigan ta’siri folklordagi an’anaviylikni harakatga soladi. Masalan, ijtimoiy tafakkur taraqqiyoti xalq e’tiqodida yasagan tub burilishlar oqibatida badik, kinna, burey-burey janrlari, shuningdek, «Sust xotin», «Choy momo», «Barot keldi» marosimlari so’nib,

iste’moldan chiqib ketdi. XX asrning ikkinchi choragidan boshlab yangi voqelikning yuzaga kelishi tufayli doston yaratish an’anasi ham so’nish sari yuz tutdi, qo’shiq, maqol, askiya, og’zaki hikoya davom etmoqda, ayrim yangi shakl - janr, jumiadan, tarixiy qo’shiq yuzaga keldi. Shuningdek, an’anaviy qo’shiq motivlari o’zgardi. Yangi voqelik mazmuniga mos obrazlar va qarashlar evaziga to’lishdi. Ayrim janrlar poetik tizimida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Jumiadan, yangi dostonlarda, garchi an’anaviy dostonchilikka xos, epiklikka, tayyor qoliplarga, motivlarga suyanilsa-da, biroq bular endi an’anaviy dostonlardagidek g’ayritabiiylik asosida emas, balki hayotiy reallikka, obyektivlikka asoslangan holda ifodalanadigan bo’ldi. An’anaviy dostonlarning ideal qahramonlari g’ayritabiiy kuchlar madadkorligida harakat qilib g’alaba qozonsa, yangi dostonlarning qahramonlari real tarixiy shaxsiar bo’lib, ular yangi voqelikka suyanib harakat qiladi va o’z maqsadiga erishadi. Bunday farqni an’anaviy dostonlar bilan yangi dostonlar konflikti misolida ham ko’rish mumkin. Konflikt an’anaviy dostonlarda yakka shaxs manfaati taqozosi, yangi dostonlarda esa omma manfaatlari taqozosi hosilasidir. Binobarin, yangi dostonlar konflikti hayotiy zaminga ega va uning yechimi ham realdir. Anonimlik aslida folkloming jamoa ijodi sifatida yuzaga kelishi natijasi o’laroq paydo bo’lgan xususiyatidir. Anonim yunoncha «anonumos» so’zidan olingan bo’lib, lug’aviy jihatdan «nomsiz, nomi noma’lum» ma’nolarini anglatsa-da, istilohiy ma’noda xalq ijodiyotiga xos xususiyatini bildiradi. Binobarin, ayonlashayotirki, folklor asarlari yaratuvchisi nomining noma’lumligi — uning anonimligini tayinlaydi. Folklordagi anonimlik hodisasi yozma adabiyotdagi taxallus vositasida asl nomni yashirishdan farq qiladi, albatta. Og’zaki asarlar qachonlardir kim tomonidandir ijod qilinganiga shubha bildirib bo’lmaydi. Biroq o’sha ilk ijodkor uni o’z asari sifatida qabul qilmagan, aniqrog’i, unga mualliflikni da’vo etmagan. U og’zaki aytgan, kuylagan yoki ijro etgan o’sha asar og’izdan og’izga, otadan farzandga, avloddan avlodga, urug’dan urug’ga, qabiladan qabilaga ko’chib,

zamon elagidan o’tib, didlar ta’sirida sayqallanib, individual ijodkoriga taalluqliligini yo’qotib, jamoa ijodi hosilasiga aylana borgan va muallifi noma’lumlashib qolgan. Bu hodisa xalq ijodiyotining anonimligi xususiyatini shakllantirgan. Variantlilik va versiya. Xalq ijodiyoti namunalari jonli ijro jarayonida xilma- xil variantlardagina yashaydi. Variantlilik -folklorning jonli yashash tarzi. «Variantlilik, - deb yozadi T.Mirzayev, - folklor tabiati, uning estetikasi, yaratilishi va jonli ogzaki ijroda yashash qonuniyatlari hamda funksiyasidan kelib chiqqan xususiyatidir. U folklorning hamma tomonlari va elementlarini - sujeti, obrazliligi, stilistikasini, umuman, poetikasi va janr xususiyatlarini qamrab oluvchi belgisidir». 7 Binobarin, variant ma’lum bir asarning jonli og’zaki epik an’ana zaminida vujudga kelgan, bir-birini inkor etmasdan yonma-yon yashay oladigan va o’zaro farqlanuvchi turli-tuman matnlaridir. Chunonchi, «Alpomish» dostonining yigirma sakkiz dostonchidan yozib olingan o’ttiz uchta to’liq, parcha, ertak va mazmunidan iborat variantlari mavjud. Xalq ijodiyotida variantlar bir-birlaridan, awalo, asar matnining saqlanishi, ya’ni to’laligi, qisqarganligi, parcha holiga kelganligi yoki kontominatsiya (lotincha: contaminatio — bir-biriga tegdirmoq, aralashtirmoq, qorishtirmoq)ga uchraganligi, so’ngra esa, badiiy shaklining o’zgarib turishi, aytaylik, band yo bayt tarldbining o’zgarib turishi, bir matnning goh u va goh boshqa bir janr tarkibida o’rin almashtirishi natijasida farqlihk kasb etadilar. Shu sababli folklorda har bir variant to’la va teng huquqqa ega mustaqil asar sanaladi. Variantlilikning muhim xususiyati, versiya ichida harakat qilishidir. Binobarin, versiya mohiyatan ancha keng hodisa bo’Ub, «kompozitsion va g’oyaviy-badiiy tasvir vositalari jihatidan bir-biridan prinsipial ravishda keskin farq qiluvchi xalq og’zaki poetik ijodining bir sujet va janrdagi namunalari (tekstlari)» 8 dan tashkil topgan. Chunonchi, «Alpomish» dostonining o’zbek, oltoy, tatar, boshqird, qoraqalpoq, qozoq va boshqa xalqlarga mansub versiyalri kabi. Gohida birgina doston birgina xalqning o’zida ham ikki va undan ortiq versiyaga ega bo’lishi mumkin. Masalan, «Shirin bilan Shakar» va «Sohibqiron» dostonlari

o’zbek xalqi orasida ikki versiyada tarqalgan. Shunday qilib, variantlilik folklor asarlarining xalqchilligini hamda tarqalish chegarasini belgilaydi, folklorda kechayotgan o’zgarish-larning sabablarini o’rganish asosida xalq ijodiyotidagi jarayonlarga xos qonuniyatlarni ochish uchun boy material beradi. Folklorda ijodiy metodh&duy adabiyotdan farqli o’laroq, voqelikni in’ikos etish vositalari hamda uni tipiklashtirish prinsiplarida namoyon bo’ladi. Xalq asarlarida davming tarixiy ruhi real aks ettirilib, keng miqyosdagi tipiklashtirish prinsipiga amal qilinadi. Chunonchi, o’zbek qahramonlik eposi — «Alpomish»da Qo’ng’irot qabilasida patriarxal — urug’chilik alomatlari yemirila boshlagan davrlarda oila uchun kurashning jamiyat ijtimoiy munosabatlarida muhim rol o’ynaganligi real ko’rsatilib, bu Alpomish va Barchin obrazlarida keng miqyosli umumlashma holida tipiklashtirilgan. Ammo xalq badiiy tafakkuri hali ilk bosqichida dunyoni stixiyali materialistik tarzda anglashga, idrok etishga moyil va qodir edi. Bu hoi o’sha real hodisalarni ajabtovur mo’jizaviylik yoki sehrlilik fonida tasawur qilishga olib keldi. Natijada xalq badiiy tafakkurida reallik va fantastika o’zaro uyg’unlashib ko’rina boshladi. Shu tariqa folklorda shartlilik - fantastika va hayotiylik — reallik o’zaro singishib, tipik holga aylanib bordi. Masalan, sehrli ertaklardagi go’zal ayollar obrazlarini ko’zdan kechiraylik. Ularda xalq o’zinig estetik idealinigina emas, balki o’zbek ayoliga xos eng yaxshi fazilatlarni ham umumlashtirib ifoda etgan. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, dunyoni abstrakt — idealistik va realistik tasawur qilishning g’alati holda o’zaro qo’shilib ketishi folklor ijodiy metodining o’ziga xos xususiyatiga aylandi. Shu jarayonda fantastika va romantika mehnat ahliga o’z xayoli — o’ylarida yorqin kelajakni yaratish imkonini bergan: manzildan manzilga tezroq borish istagi — uchar gilam, g’irot, boychibor, simurg’larni; dushmandan qasos olish istagi — urto’qmoq, bir sermaganda qirq gaz cho’ziladigan keskir qilichni, ichi qovoqariga to’la tarvuzni; jahon ayvonidagi voqealardan voqif bo’lish istagi — oynayi jahonni; hayot ishqi bilan yashash istagi - insonni yashartiruvchi yoki har qanday xastaliklardan xalos etuvchi obi hayot, sehrli olma va hokazolarni yaratganki,

kishilik jamiyatining hozirgi bosqichida qachonlardir sehrlilik timsoli bo’lgan bu obrazlar tezuchar samolyotlar, tezyurar avtomobillar, avtomat, minomyot, katyushalar, televizor va hayotbaxsh dorilar tarzida reallashdi. Folklordagi bir qator janrlarda, jumladan, maishiy-hayotiy ertaklarda, tarixiy va lirik qo’shiqlarda voqelik ham, qahramon ham real ifodalanadi. Bu, shubhasiz, xalq onginig mifologik tasawurlardan qutula borib, o’z-o’zini anglashi ancha chuqurlashgan, oilaviy va ijtimoiy turmush tarzidagi o’zgarishlarni teranroq idrok eta borishi tufayli nisbatan keyinroq sodir bo’lgan hodisadir. Xalqning juda ko’p asarlarida qahramonni badiiy ifodalash prinsipi ham mushtarakdir. Xalq ideal fazilatlar egasi bo’lib, ommani ergashtira oladigan qahramonnigina qabul qilgan. Shu sababli folklor asarlaridagi qahramon beqiyos yiriklashtirilgan: Alpomish, Go’ro’g’li, Rustam, Ravshan, Avaz, Nasriddin afandi, Kal, Aldar ko’sa, Kachal polvon — bularning har birida xalq qudrati va zakovati bor salobati bilan umumlashtirilgan. Shu sababli ular hamisha, har qanaqa og’ir vaziyatda g’olib chiqadi va xalq umidvorligi (optimizm)ini tashiydi. Qahramon birinchi o’rinda turganidan folklor qahramonlarining individual ruhiy (psixologik) tavsifnomasi ikkinchi darajali sanalgan. Salbiy personajlar ham xuddi shunday o’y asosida yaratilar, shu tariqa, xalq asarida umumlashgan ijobiy va salbiy obrazlargina bo’lar edi. Ular yaxshilik va yomonlik timsollari sifatida o’zaro kurashar va har gal yaxshilik kuchlari g’alabasi bilan yakun topishadi. Folklor asarlarida ijobiy qahramon ruhiy tavsifnomada emas, balki alohida hayotiy epizodlarda o’zi xulqi, xatti-harakati va qiliqlari bilangina ko’rsatiladi. Folklor obrazlari tizimi nisbatan qat’iylashgan ijobiy va salbiy tiplarga bo’linadi: dostonlarda qahramon va uning dushmani, ertaklarda dono dehqon va zolim boy, zakovatli chol va tentak podsho; o’gay ona va jafokash qiz kabi. Asar syujeti ham shu xilda qarama-qarshi qo’yish zamirida qurilar, konflikt esa xuddi shunda zuhur etar, kompozitsiya va voqealar yo’nalishi ham shu asosda kechar edi. Bularning barchasida xalqona oddiylik sezilib turar edi. Shunday qilib, folklor asarlari romantika bilan singishib ketgan realistik metod asosida yaratiladiki, bu badiiy adabiyotdagi realistik metoddan voqeiikni haddan ziyod umumlashtirishi,

qahramonni behad yiriklashtirishi, uning shaxsiy turmushini detallashtirmay, ruhiy murakkablikda ko’rsatmay tipiklashtirishi xususiyatlari bilan farq qiladi. Folklor haqidagifan - folklorshunoslik (folkloristika) bo’lib, xalq og’zaki badiiy ijodiyotining so’z san’ati tarzidagi xususiyatlarini: folklorning paydo bo’lishi, shakllanishi va taraqqiyot bosqichlarini, undagi ijodiy jarayon va yashash tarzi qonuniyatlarini, hayotiy mazmuni, ijtimoiy tabiati, g’oyaviy mohiyati, badiiy o’ziga xosligi, janrlarining spesifikasi, shuningdek, yozma adabiyot bilan munosabati - o’zaro ta’siri va aloqalari masalalaridan bahs yuritadi. Folklorshunoslik ilmi bilan shug’ullanuvchi mutaxassis - folklorshunos (folklorist) deb yuritiladi. Folklorshunoslik sotsiologiya, etnologiya, til, tarix, arxeologiya, san’atshunoslik, musiqashunoslik va boshqa fanlar bilan aloqadoriikda ish ko’radi. Chunki folklor sinkretik so’z san’ati sifatida san’atning barcha turlari bilan chambarchas bog’langan. Folklorshunoslik adabiyotshunoslik fani bilan ham uzviy aloqadoriikda ish ko’rsa-da, ular o’rtasida bir-biridan farq qiluvchi xususiyatlar mayjud. Chunonchi, folklor asarlarining g’oyaviy-estetik tahlili folklorshunoslik qonuniyatlari talabi bilan amalga oshirilsa, badiiy adabiyot tahlili adabiyotshunoslik qonuniyatlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Bunda adabiyotshunos o’zi o’rganayotgan muammoga aniq va tayyor materialga qisman ega bo’lsa, folklorshunos ko’pincha bunday imkoniyatga ega emas. U o’rganmoqchi bo’lgan muammosiga taalluqli materialni xalqdan yig’ishdan ish boshlaydi. Bu jarayonning o’ziga xosligi va qiyinchiligi shundaki, u folklorshunosdan uzoq muddatli yig’uvchilik faoliyati bilan shug’ullanishini taqozo etadi. Yozib olingan u yoki bu folklor asarining qay bir marosimga daxldorligiga, kuyiga, teatrga xos unsurlarga egaligiga, tilining jonliligiga e’tibor berishni ham diqqat markazida tutmog’i lozim. Buning uchun o’sha to’plovchining o’zi shu sohalardagi bilimlardan xabardor bo’lmog’i shart. Folklorshunoslik fani uch tarmoqdan tarkib topgan holda shakllangan: 1. Xalq ijodiyoti namunalarini to ‘plash. Folklorshunoslik, dostawal, xalq ijodiyoti namunalarini yozib olish (to’plash)dan boshlanadi. Bu jarayon

individual va jamoa shakllarida ilmiy ekspeditsiya uyushtirish zamirida amalga oshiriladi. 2. Xalq og’zaki ijodiyoti bo’yicha to’plangan namunalarni nashr etish. Bu soha folklor matnshunosligi (tekstologiya) sanaladi. Bunda u yoki bu folklor asari variantlari chog’ishtirilib, g’oyaviy-badiiy jihatdan mukammallarini tanlab ohshga, har bir asarning jonli ijro xususiyatlarini to’la va mukammal saqlab qolishga, tilining jonli ifodaviyligiga xos tabiiyligini ta’minlashga alohida e’tibor beriladi. O’zbek folklorshunosligi bu sohada boy tajriba to’pladi. Ergash Jumanbulbul o’g’lining besh tomlik «Bulbul taronalari» va rus tilidagi uch tomlik «Pesnya Bulbulya» kulliyotining, shuningdek, ellik tomga mo’ljallanib chiqarilayotgan «O’zbek xalq ijodi» ruknida o’ttiz to’qqiz jildining chop etilgani ana shu tajribaning jiddiy samaralaridir. Endilikda yuz jildlik «O’zbek folklori yodgorliklari» ko’p tomligi singari bebaho nashrning amalga oshirilishida bu tajribaning asqotishiga shubha yo’q. 3. Xalq og’zaki badiiy ijodini tadqiq qilish. Ma’lumki, xalq qo’shiqlari kuy bilan aloqador, ma’lum qismi raqs bilan uyg’unlikda ijro etiladi. Folklorshunos ana shu xususiyatlarini yaxlit va bir butun holida o’rganish maqsadida musiqashunoslik va xoreograflar bilan hamkorlik qiladi. Folklor asarlari xalq urf-odatlari, rasm-rusumlarini chuqur aks ettiradi. Bu jihatdan, ayniqsa, marosim folklori namunalari alohida ajralib turadi. Ana shu jarayonlarni tadqiq etishda folklorshunos etnografiyaga tayanadi. Aks holda uning tadqiqoti bir yoqlama bo’lib qoladi. Xalq asarlari tilinig o’ziga xosligi dialektologiya bilan hamkorlikda o’rganilsa, folklorda xalq pedagogikasi (etnopedagogika) ifodalanganligidan ilmiy pedagogika bilan ham hamkorlik qiladi. Shunday qilib, folklor o’ziga xos bo’lganidek, uning haqidagi fan -folklorshunoslik ham o’z spesifikasiga ega. U o’zbek filologiya ilmida alohida mavqega molikligi tufayli ajralib turadi. Folklor va adabiyotning о ‘zaro tarixiy hamkorligi, bir-biriga ta’siri va aks ta’siri. Folklor yozma adabiyotning bunyodga kelishi va rivojlanishiga genetik manba bo’lib xizmat qiladi. Badiiy asar yozish sohasidagi ilk urinishlar folklor

tajribasiga suyanish va uni ijodiy o’zlashtirish negizida kechganligi, qolaversa, bunda folklorga xos sujetlar, obrazlar, motivlar, uslub va tasviriy vositalardan ijodiy foydalanilganligi hech kimda shubha uyg’otmaydi. Kishilik ma’naviyati tarixida bu beminnat sarchashmadan bahramand bo’lmagan biror so’z san’atkorini tasawur qilish amri maholdir. Chindan ham «Shohnoma» xalqdan olib yozilgani tufayli Abdulqosim Firdavsiyga mangulik baxsh etatii. Ulug’ Alisher Navoiy ham xalqning serjilo og’zaki adabiyotidan ta’lim olib, jahonshumul shuhrat qozongan «Xamsa» va «Xazoyinul-maoniy» singari o’lmas asarlarini yaratdi. Poshshoxo’ja «Gulzor» va «Miftohul-adl» asarlarini bevosita folklor ta’sirida yozgani ma’lum, Muhammadsharif Gulxaniyning «Zarbulmasal»i folklordan ijodiy ilhomlanishning ko’rkam namunasi sanaladi. Og’zaki va yozma adabiyotlaming o’zaro ta’siri va hamkorligi barcha xalqlarning adabiyotlariga xos hodisa bo’lib, o’sha adabiyotlaming shakllanishi va yuksalishini ta’minlashda, ularda xalqchil realistik tasvirning tantana qilishida, yangi obrazlar, yangi mavzular, yangi motivlar, yangi shakllar va xalqona ruhni ta’minlovchi obrazlilik va ifodaviy vositalar hisobiga to’lisha borishiga, shuningdek, folklor va yozma adabiyotga xos janrlarning o’zaro sintezlashuvi asosida badiiy ertak va uning xilma-xil ichki ko’rinishlari (ertak-drama, ertak- qissa, ertak-roman, ertak-opera)ning yuzaga kelishida, barmoq she’r tizimining yozma adabiyot arsenaliga o’tib, barqarorlashuvida muhim rol o’ynab kelmoqda. Shuni ham ta’kidlash kerakki, badiiy adabiyot ham asrlar davomidagi rivojlanishi jarayonida folklorga samarali ta’sir ko’rstib, shaklan, mazmunan va ifodaviylik jihatidan yanada takomil topishini chuqurlashtirayotir. Buni mumtoz adabiyot namunalarining baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan «Malikayi Dilorom», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom», «Yusuf va Zulayho», «Rustami doston», «Sayful-Malik», «Sanobar», «Zevarxon» singari kitobiy dostonlar misolida yanada yaqqolroq ko’rish mumkin. Bu dostonlar el orasida xalq kitoblari nomi bilan mashhur va keng tarqalgandir.

Badiiy adabiyotdan ijodiy o’zlashtirishning boshqa bir ko’rinishi--xalq dostonlaridagi qahramonlar ruhiy holatini ifodalashda emotsionallikni yanada kuchaytirish maqsadida mumtoz she’riyat bitilgan aruz vazni imkoniyatlaridan, qolaversa, g’azal va muxammas, musamman, murabba shakllaridan foydalanishdir. Chunonchi, Ergash Jumanbulbul o’g’U «Kuntug’mish» dostonida Kuntug’mishning yori va bolalaridan ayrilib, gangib qolganida, tasodifan uchragan cho’ponga murojaatini Sobir Sayqaliyning «Bahrom va Gulandom» dostonidan ta’sirlanib bitgan: Ey yori alam ko’rgan, qaydin kelasan, ayg’il, Ko’p ranj-u sitam ko’rgan, qaydin kelasan, ayg’il. Shu matla’li g’azal aslida Bahromning gado qiyofasida Gulandom qasri oldiga kelib turganida, uning kimligini bilish uchun Gulandom kanizi Davlatdan berib yuborgan nomadir. Bu noma g’azal shaklida. Ergash shoir uni birmuncha qayta ishlagan. Bunday hollar boshqa asarlardan ijodiy foydalanishda ham ko’zga tashlanadi. Shu mulohazalarning o’ziyoq folklor va yozma adabiyotning o’zaro ta’siri va hamkorligi ikki tomonlama bo’lib, ularning bir-birini boyitib, rivojlanayotganini va bu folklorizm hodisasi sifatida qaror topib, badiiy adabiyotning xalqchillik zaminini ta’minlaganini asoslash imkonini beradi. O’zbek folklorining o’rganilish tarixi. O’zbek folklorshunosligi xalqimizning o’z-o’zini anglashdan iborat intilishlari taqozosiga ko’ra vujudga keldi. Bu stixiyali jarayon tarzida ming yillar davomida sodir bo’lgan esa-da, asosan, XIX asrning so’nggi choragida izchil bir yo’nalishga kira bordi va XX asrda to’la-to’kis barqaror hodisaga aylandi. Zero, folklor asarlarini to’plash, kitobat qihsh, o’rganish va ulardagi g’oyalardan ilhomlanib yangi asarlar yaratish, bunyodkorlik ishlarini amalga oshirish barcha davrlarda ham dolzarb masalaga aylangan edi. Xalq ijodiyoti namunalarini yozib olish juda qadimiy an’ana bo’lib, folklorshunoslik shakllanishining ilk bosqichini tashkil etadi. Bu yo’nalishdagi izlanishlar tarixi juda olisga borib taqaladi. Chunonchi, qadimgi dunyo sayyohlari va tarixchilaridan Gerodot. Polien, Strabon, Xores Mitilenskiy, Apellodor, Ibn

Battutalarning yozib olib bizgacha yetkazgan afsona va rivoyatlari, turli-tuman urf- odatlar va marosimlar haqidagi qaydlari, shuningdek, yozma toshbitiklar davridan boshlangan folklorga qiziqish jarayoni xalq ijodiyotini o’rganish sari qo’yilgan ilk qadam edi. Ma’lumki, foiklor asarlari yaratilgandan so’ng uni jonli ijroda kuylash, aytish, o’ynab namoyish etish, kuylab namoyish etish, tarqatish yoki qayta ijod etish tufayli yana ikkinchi shaklda davom yetaveradi. Lekin ularning ikkinchi shakli, yoki aniqrog’i, foiklor namunalarining tarixiy va badiiy yodnomalardan, yozuvchi va bastakorlar asarlaridan o’rin olishi —folklorizmlar hisoblanadi. Folklorizmlar tarixi esa xalq ijodini yozib olish va o’rganish tarixi emas, albatta. Chunki endi ular ko’pchilikning (xalqning) emas, yakka shaxsning o’y-kechinmasi, ovozi singishgan hodisa sanaladi. Turkiy xalqlar, jumladan, o’zbek folklorining yozib olinishi va kitobat qilinishi Mahmud Qoshg’ariy nomf bilan boshlangan. «XI asming ulkan olimi, tilshunos Mahmud Qoshg’ariyni hech ikkilanmay folklorist sifatida ham baholash mumkin, — deb yozgan atoqli folklorshunos Hodi Zarif. — Uning muhim kapital asari «Devonu lug’otit turk» muallifning yuksak ma’lumot egasi, olim sifatida maqol va matallarni, mehnat, sevgi, urf-odat, mavsum-marosim qo’shiqlarini, afsona va rivoyatlarni to’plaganligini, imkoniyat doirasida ularning yaratilishi tarixi bilan qiziqqanligini, turli xil turkiy urug’lar, jumladan, o’zbek xalqining qadimiy ajdodlari o’rtasida xalq poeziyasi tenninlarini o’rganganligini yorqin ko’rsatib turibdi. Muallif tomonidan berilgan izohlar, ayniqsa, maqol va matallarning mazmuni va qo’llanish o’rni haqidagi ma’lumotlar Mahmud Qoshg’ariy keltirgan foiklor materiallarining ilmiy qimmatini yanada oshiradi» 9 . Shuningdek, xorazmlik tilshunos Abulqosim Mahmud Zamaxshariy yozib olgan maqol va matallar hamda olimiiing shu maqol va matallarning badiiy xususiyatlariga oid qaydlari, ulug’ mutafakkir Alisher Navoiyning o’zbek xalq poeziyasi namunasi sanalgan chinkalar, Abu Rayhon Beruniy, Narshaxiy, Mirxond, Sharafiddin Ali Yazdiy, G’iyosiddin Xondamir, Davlatshoh Samarqandiy, Zayniddin Vosifiy, Hofiz Tanish Buxoriylar yozib qoldirgan afsona

va rivoyatlar, Gulxaniy hamda Rojiylar yaratgan «Zarbulmasablardagi ko’p sonli maqollar, xalq askiyalari folklorni to’plash yo’lidagi izlanishlarning o’ziga xos ko’rinishlaridir. Folklorni to’plashning boshqa bir ko’rinishi ham mavjudki, uning mohiyatini H.Zarif shunday ta’riflagan edi: «Folklorni o’rganish tarixi unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlar bilan yondashilganlikni kuzatish bilangina cheklanmaydi, shu bilan birga o’zlari mansub bo’lgan sinf dunyoqarashi nuqtayi nazaridan folklorni turlicha tushungan va o’z asarlarida u yoki bu sinf manfaati doirasida undan foydalangan yozma adabiyot namoyandalarining ham xalq ijodiga qiziqishlarini hisobga olmoq va ularni diqqat bilan o’rganmoq juda ham zarurdir. O’zbek mumtoz adabiyoti yo’nalishlarini shu xilda kuzatganda qanchadan qancha topishmoqlar, maqollar, matallar, afsonalar. rivoyatlar. ertaklar va boshqa janrlar namunalarini oydinlashtirish mumkin. Sirasini aytganda, folklorga yozma adabiy manbalar doirasida bu xilda qiziqish o’zbek adabiyolida «o’z milliy folklori doirasi bilan chegaralanib qolmagan, balki ma’lum bir xalqning boshqa bir xalq bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqasining qonuniy natijasi sifatida namoyon bo’lgan. O’zbek xalqi o’zining shakllanish va tarixiy taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan xalqlardan og’zaki va yozma yo’sinda ayrim asarlarni, ba’zi sujet, motiv va obrazlami. hatto poetik vositalarni o’zlashtirganligi kuzatiladi. Bunday o’zaro ta’sir va aloqa bir-biri bilan bog’liq bo’lgan har bir xalqning o’ziga xos, mustaqil milliy folklori va yozma adabiyotini boyita bordi.» 10 Bu jarayon «Vedalar», «Mahobxorat», «Panchatantra». «Kalila va Dimna», «Avesto», «Anushirvon o’gitlari». «Ming bir kecha»larning turkiy xalqlar. jumladan, o’zbek xalqi turmushiga kirib kelishi tufayli yanada chuqurlashdi. Ammo shunisi ajablanarliki, bu jarayon adabiyotshunoslik sohasi sifatida nuqul foiklor va yozma adabiyot munosabatlari doirasidagina tadqiq qilinmoqda. Yanayam aniqroq qilib aytilsa, mazkur jarayonga ikkinchi tomondan — folkloristik yo’nahshda xalq ijodi namunalarining tarixiy asoslariga ko’ra tekshirish an’ana tusiga kirmayotir. Natijada folklorga mansub u yoki bu asaming yozib olinishi tarixini belgilash, genezisi, tadriji, sujeti, obrazlari va boshqa xususiyatlarini oydinlashtirishga oid

imkoniyat e’tibordan chetda qolib kelmoqda. Foiklor namunalarining yozib olinish tarixini bu xilda aniqlash usuli — g’oyat murakkab usul bo’lib, teran kuzatishni. chuqur tadqiqot va tahlilni talab etadi. Shunga qaramay, bu usulning samaradorligini o’zbek folklorshunosligida H.Zarif «O’zbek xalq dostonlarining tarixiy asoslari bo’yicha tekshirishlar» tadqiqoti" bilan boshlab bergan edi. Bu yo’nalish endilikda aiohida silsilaviylik kashf etayotir. Shuni ham ta’kidlash zarurki, XIX asrning 1 yarmi oxirlarigacha folklorni to’plashda qo’llangan har ikkala usulga bir xilda amal qilingani yo’q: birinchisiga — folklorni to’plashga stixiyali amal qilingan bo’lsa, ikkinchisiga — folklorga adabiy maqsad doirasida qiziqishga faolroq munosabat ko’rsatildi. XIX asrning II yarmidan chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi tufayli mahalliy xalq folkloriga qiziqish birmuncha faollashdi. Bu jihatdan H.Vamberi, N.P.Ostroumov, A.A.Divayev. V.V.Radlov va boshqalarning to’plovchilik faoliyatlarini eslash kifoya. Ular o’zbek xalq maqollari, ertaklari, latifalari, qo’shiqlari va hatto eposiga oid ayrim namunalarni yozib oldilar. Shuni aytish kerakki, bunday ishni ularning ayrimlari xolis niyat bilan amalga oshirgan deyish qiyin. Bu davrda tipografiya va litografiyalarning paydo boiishi natijasida o’zbek folklorini nashr ctish harakati yuzaga keldi, shu tariqa, folklorni yig’ish va chop qilish uzviyligi sodir bo’Ia boshladi. Shunisi xarakterliki, bunday nashrlar boshqa tillarga originalni tarjimalari bilan yonma-yon holda berish asosida amalga osha boshtedi. Bu jihatdan venger sharqshunosi Herman Vamberi e’tiborga loyiq ishlar qildi. U 1867-yilda Leypsigda bosilgan «Chig’atoy tili darsligi» kitobining xrestomatiya qismida 112 ta o’zbek maqolini arab va lotincha yozuvlarda (bunisi transknpsiya tarzida) berdi va ularning o’zi amalga oshirgan nemischa tarjimasini e’lon qildi. Bu dalil o’zbek folklorining chet el doirasidagi birinchi nashri sifatidagina emas, balki unga qiziqishning xalqaro tus ola boshlaganini tasdiqlash jihatidan ham muhim ahamiyatga ega. H.Vamberi mazkur darsligida «Yusuf bilan Ahmad», «Tohir va Zuhra» dostonlaridan parchalar berdi. «Yusuf bilan Ahmad» dostonining o’zi amalga

oshirgan to’la nemischa tarjimasini e’lon qildi. Bu Yevropada birinchi marta o’zbek eposidan qilingan tarjima edi. O’zbek xalq maqollarini nashr etish va rus tiliga o’girishda N.P.Ostroumov amalga oshirgan ishlar ham e’tiborga loyiq. U «Sirdaryo oblast statistikasiga oid materiallar to’plami»da 1110 ta (1-jildida 492 ta, 1888 -yil va 2-jildida 628 ta, 1891-yil) o’zbek maqolini originalda va o’zining rus tilidagi tarjimasida e’lon qildi. Bu yillarda o’zbek xalq ertaklari namunalarini yozib olish harakati sezilarli darajada bo’ldi. N.P.Ostroumov o’zi yozib olgan ertaklardan iborat «Sort ertaklari» (1906) to’plamini nashr ettirdi, uni so’zboshi va izohlar bilan ta’minladi. U o’zbek xalq teatri va etnografiyasiga oid materiallarni ham chop ettirdi. A.N.Samoylovich esa «Pishak afsonasi»ning Xiva versiyasi, «Anna Murot bova hikoyalari» va «Qirq yolg’on» cho’pchaklarini, A.Vasilev esa «Xirsitdin polvon», «Shahzoda Nazarmuhammad va malika Nazarbibi» ertaklarini yozib olib, o’sha davr matbuotida e’lon qilishdi. 12 Prof. H.Zarifning guvohligicha, «folklor ishqibozlari va dostonchilar tashabbusi bilan o’qish uchun va bo’lajak baxshining yodakay o’rganishi uchun xizmat qiluvchi dostonlaming qo’lyozma matnlari yuzaga kelgan. Shu munosabat bilan «Go’ro’g’li» turkumi, «Yusuf va Ahmad», «Tohir va Zuhra», «Tulumbiy» («Edegi») kabi asarlarning yangi versiyalari paydo bo’ldi. Noma’lum muallifiar tomonidan tuzilgan bu asarlar nusxa ko’chirish orqali va XIX asrning 11 yarmidan boshlab litografik yo’l bilan keng tarqaldi. Masalan, «Go’ro’g’li» turkumining bosh qismiga taalluqli va Avazga bag’ishlangan bir necha o’zbek dostonlari 1875-yilda Petropavlovka degan tatar qishlog’ida yashovchi mulla Hasan Mirbobo o’g’li tomonidan ko’chirilgan va 1880-yilda Qozonda «Hikoyati Go’ro’g’li sulton» nomi bilan nashr etilgan edi. Shundan keyin bu kitob o’zgartirilgan va qayta ishlangan holda bir necha marta Qozonda, 1915-1917 - yillarda Toshkent va Kogonda ikki ming nusxada nashr etildi. O’sha davr uchun katta miqdor sanaluvchi bunday adad turkiy xalqlar o’rtasida eposga talab nihoyatda kuchli ekanligidan dalolat beradi. Xuddi shunday «Tohir va Zuhra», «Oshiq G’arib va Shohsanam», «Sanobar», «Bahrom va Gulandom», «Dilorom», «Hurliqo va Hamro» kabi dostonlar, «Bo’z yigit», «Aldarko’sa» kabi ertaklar,

Xo’ja Nasriddin haqidagi latifalar to’plami bir necha marta turli yo’llar bilan nashr etildi» 13 . Ana shu dalillar va bayon etilgan mulohazalar asosida tubandagi xulosaga kelish mumkin: 1. XIX asrning 11 yarmidan boshlab o’zbek folkloriga qiziqish bir muncha faollashdi, hatto aytish mumkinki, baynalmilallashuv xarakterini kasb eta bordi. Buning natijasida o’zbek folklori namunalarini to’plash va nashr etish uzviyligi yuzaga keldi. Ayniqsa, eposga qiziqishining ortishi tufayli ba’zi so’z san’atkorlarining xalq dostonlarini qayta ishlashlari oqibatida folklorni yozma adabiyot bilan tutashtiruvchi oraliq hodisa —xalq kitoblari yuzaga kela boshladi. «Tohir va Zuhra», «Yusuf va Zulayho», «Bahrom va Gulandom», «Gulfarah», «Sanobar», «Bo’z o’g’lon», «Yusufbek va Ahmadbek» singari o’nlab xalq kitoblari ana shunday fazilatga ega. 2. O’zbek folklorshunosligining ayrim tarmoqlari uzoq muddatli tarixiy shakllanish jarayonini kechgan holda namoyon bo’ldi. Chunonchi, qo’shiqlarni, rivoyat va afsonalarni yozib olishda M.Qoshg’ariy, yunon tarixchilari Polien ( «Shiroq») va Gerodot («To’maris»), Beruniylar katta ishlar qildilar. Ayniqsa, o’zbek maqolshunosligi—paremiologiyasi shu xilda salkam ming yillik tarixiy an’ana kasb etdi. Xususan, lining tarkibiy qismi sanaluvchi paremiografiya- maqollarni yozib olish va nashr etish sohasi to’la-to’kis shakllanib ulgurdi va boy tajriba to’pladi. Bunda Mahmud Qoshg’ariy, Abulqosim Mahmud Zamaxshariy, Muhammadsharif Gulxaniy, Rojiy, Herman Vamberi va N.P.Ostroumovlarning xizmati katta bo’ldi. Binobarin, aytish mumkinki, o’zbek folklorshunosligi fan sifatidagi boshlang’ichini qo’shiqshunoslik va maqolshunoslikdan oladi. XIX asrning 2-yarmidan e’tiboran esa bu sohaga o’zbek eposini yozib olish va nashr etish harakati qo’shildi. Bu esa o’zbek folklorshunosligida eposshunoslikning yuzaga kelishiga shart-sharoit yaratdi. Keyinroq o’zbek xalq ertaklarini, latifalarini va qo’shiqlarini to’plash va chop etishga kirishildi. Shular barchasining oqibati oiaroq, o’zbek folklorshunosligi yuzaga keldi. Faqat XX asrning birinchi choragi oxirlaridan e’tiboran o’zbek folklorshunosligi chinakam fan tusini oldi: xalq ijodini ilmiy asosda to’plash, nashr

etish va o’rganish yo’lga qo’yildi. O’tmishda o’zbek folklorshunosligi, asosan, to’plovchilik va kitobat qilish yoki nashr etish qobig’ida amal qilgan bo’lsa, endi bu jarayonlar tadqiqotlar hisobiga to’lisha bordi. Xususan, 30-yillardan e’tiboran to’plovchilik, nashr etish va tadqiqotchilikning uyg’unlashuvi sezilarli rol o’ynay boshladi. Bunda Turkiston Respublikasi Maorif Komissariati Davlat ilmiy kengashining o’zbek bilim komissiyasi (1921-24), O’zbekiston Maorif Komissariati ilmiy markazining o’zbeklarni o’rganish komiteti (1924-29), O’zbekiston Davlat ilmiy tekshirish instituti (1929-30), Madaniy qurilish ilmiy- tekshirish instituti (1931-33) va nihoyat, Til va adabiyot instituti Folklor bo’limi (1934-2009) ayricha rol o’ynadi. Ular tomonidan tashkil etilgan folklor ekspeditsiyalari va to’plovchilik ishlariga E.D.Polivanov, A.K.Borovkov^ G’.O.Yunusov, M.Y.Elbek, H.T.Zarifov, L.P.Potapov, V.A.Uspenskiy, N.N.Mironov, E.E.Romanovskaya, Yunus Rajabiy, M.I.Afzalov, T.M.Mirzayev kabi atoqli olim va musiqashunoslar boshchiligida hamda o’zbek folklorshunoslarining barcha avlodiga mansub G’.Zafariy, Sh.Rajabiy, A.Alaviy, Sh.Rizo, B.Karimov, M.Alaviya, Z.Husainova, M.Zarifov, Sh.Abdullaeva, Y.Sultonov, T.G’oziboyev, F.Karomatov, H.Razzoqov, J.Qobulniyozov, O.Sobirov, M.Saidov, M.Qodirov, M.Murodov, Yo.Jo’rayev, T.Ochilov, G’.Jahongirov, R.Muhammadiyev, T.Ashurov, S.Asqarov, G’.Jalolov, B.Sarimsoqov, K.Imomov, O.Safarov, S.Ro’zimboyev, O.Madayev, K.Ochilov, A.Qahhorov, G’.Musina, U.Jumanazarov, M.Jo’rayev, A. Musaqulov, X.Egamov, M.Qo’shmoqov, Sh.Turdimov, J.Eshonqulov, D.O’rayeva, S.Mirzayeva singari talay zahmatkashlarning faoliyatlari tufayli ikki yuzdan ortiq xalq dostonchilari, juda ko’p ertakchilar, qo’shiqchilar, qiziqchi va masxarabozlar aniqlandi, o’zbek folklorining xilma-xil janrlariga mansub durdonalar yozib olinib, nashr va tadqiq qilindi. Ular orasida Ergash Jumanbulbul o’g’li, Fozil Yo’ldosh o’g’li, Po’lkan Jonmurod o’g’li, Islom Nazar o’g’li, Abdulla shoir kabi faqat epik an’analarni davom ettiruvchilargina emas, balki uni yangi sharoitda yanada rivojlantiruvchi ulkan san’atkorlar ham borki, bular o’zbek folklori va adabiyoti taraqqiyotiga munosib hissa qo’shdilar. Juda ko’p ertaklar, latifalar. og’zaki drama, maqollar,

topishmoqlar qatorida yuzga yaqin sujetga ega uch yuzdan ortiq xalq dostonlari yozib Olindiki, bular hozir O’zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti huzuridagi H.T.Zarifov nomi bilan atalayotgan o’zbek folklori arxivida 2000 ga yaqin saqlov birligini tashkil etadi. Shunisi e’tiborliki, o’zbek folklorshunoslari xalq ijodiyotining bu qadar boy namunalarini bevosita ijro jarayonida yozib olinishiga alohida ahamiyat berdilar. Chunonchi, o’zbek bilim hay"atining topshirig’i bilan Toshkent, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida folklor ekspeditsiyasida bo’lgan G’.O.Yunusov 1922 - yilning yozida bu yerlarda yashovchi o’zbeklardan ertaklar, qo’shiqlar, maqollar, topishmoqlar, juda ko’p dialektologik va etnografik materiallar to’pladi; Fozil Yo’ldosh o’g’li va Hamroqul baxshidan o’zbek folklorshunosligi tarixida birinchi marta «Alpomish» dostonining bir qismini yozib oldi. 1921-22-yillarda G’ulom Zafariyning Farg’ona vodiysiga, Elbekning Toshkent viloyatining Bo’stonliq tumaniga uyushtirgan ekspeditsiyalari natijasida ham ko’plab qo’shiqlar, maqollar, og’zaki drama namunalari yozib olindi, qo’g’irchoqboz va qiziqchilar haqida ma’lumotlar to’plandi. To’plangan ana shu materialarning bir qismi 1925-yilda «Ashulalar» to’plami shaklida nashr ettirilgan. Bundan tashqari, Elbek «Laparlar» («Bilim o’chog’i», 1922, 1-son), G’ulom Zafariy «Chig’atoy-o’zbek xalq teatrusi» («Bilim o’chog’i», 1923, 2-3-son) maqolalarini e’lon qilib, o’zlari yig’gan materiallarga dastlabki tavsifni bergan bo’lsalar, Bekjon Rahmonov Xorazm vohasidan 564 ta maqol va matalni yig’ib, «O’zbekcha otalar so’zi» (1933) majmuasini chop ettirdi. Shunga qaramay, 1917 — 1925-yillar o’zbek folklorshunosligining izlanish bosqichi bo’lib qoldi. Bu davrda u jadal material jamlash, xalq hayoti va maishiy turmushining barcha jabhalariga kirib borishga intildi, umuman, «elni tanish va elga tanilish ishlari» bilan shug’ullandi. 1925-yildan e’tiboran o’zbek folklorini barcha janrlari doirasida yig’ish va o’rganishning yangi bosqichi boshlandi. 1926-yilda «Maorif va o’qitg’uvchi» jurnalida «O’zbek el adabiyotiga tegishli ma’lumotlami to’plovchilarga qo’llanma» bosilib chiqdi. Shu yili unda yana G’ozi Olim Yunusovning «Alia

to’g’risida bir necha so’z», «El adabiyoti va inqilob», «Og’iz adabiyotida sinfiy tuyg’ular» singari qator maqolalari e’lon qilindi. Bu davrdagi o’zbek folklorshunosligining buyuk kashfiyoti - Ergash Jumanbulbul o’g’li, Fozil Yo’ldosh o’g’li va Muhammadqul Jonmurod o’g’li kabi noyob xalq san’atkorlarining aniqlanishi bo’ldi. Ulardan «Alpomish», «Yodgor», «Shayboniyxon», «Rustam», «Go’ro’g’lining tug’ilishi», «Ravshan» singari xalq dostonlari yozib olina boshlandi. Eng muhimi, bu davrda o’zbek xalq og’zaki ijodining favqulodda boyligi ravshan tortib qolgan edi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bu davrdagi folklorshunoslikning chinakam ilmiy tus va keng miqyos olishida, ayniqsa, Hodi Zarif (1905-1972) zo’rtashabbus va katta jasorat ko’rsatdi. U 20-yfflaming qiyin sharoitlarini yengib, folklorshunoslik uchun jiddiy ilmiy qimmatga ega bo’lgan tajribalar o’tkazishdan ham tolmadi. Chunonchi, bir asarni ikki baxshidan yozib olish yoki uning bir qismini birovidan, davomini boshqasidan yozish: - 1927-28-yillar davomida «Yusuf bilan Ahmad» dostonini Po’lkan va Fozil shoirlardan ana shu taxlitda yozib olgan edi (doston qo’lyozmada 1006 sahifani tashkil etadi); shuningdek, bir asarni bir baxshidan vaqti-vaqti bilan qayta-qayta yozish - Ergash Jumanbulbul o’g’lining «qirq haydagan qo’rig’i» sanaluvchi «Ravshan» dostoni va h.k. Bu masalalar o’sha vaqtda nechog’li ilmiy ahamiyatga egaligi hech kimning xayoliga kelmagan edi. Shuningdek, B.Karimiyning 1940 - yilda Toshlcent kanali, 1942 - yilda Shimoliy Toshkent kanah qurilishlari bo’ylab o’tkazgan ekspeditsiyasi, H.Zarifning Katta Farg’ona kanali, Farhod GESi bo’ylab qilgan safari, M.Afzalovning front qo’shiqlarini yig’ishi, M.Alaviyaning to’y-marosimlarda olib borgan kuzatishlari tufayli 30-yillarning birinchi yarmida, asosan, sho’ro davri folkloriga e’tibor berildi, uning an’anaviy folklordan farqli va o’xshash jihatlari aniqlandi. Xususan, o’sha davrdagi vaqtli matbuotning e’tibori, yozuvchilarning birinchi syezdida M.Gorkiyning ma’ruzasi, uning da’vati, folklorga bergan yuksak bahosi va syezd chaqirig’i tufayli folklorshunoslikda yangicha ko’tarilish yuz berbi. Shu chaqiriqqa javoban H.Zarifning «Og’zaki adabiyot haqida ba’zi mulohazalar», shoir Hasan Po’latning «Folklorni kabinetdan topa olmaysan»,

adabiyotshunos Otajon Hoshimning «O’zbek folklori to’g’risida» kabi maqolalari bosilib chiqdi. 1935 -yilga kelib, H.Zarif xalqimizning sho’ro davri og’zaki badiiy ijodi bo’yicha olib borgan tadqiqotlarining umumiy yakuni sifatida so’zboshi, izohlar va lug’at bilan ta’minlangan; sho’ro davrida yaratilgan xalq ijodi namunalari tizimlashtirib, tasnif qilgan va ilmiy jihatdan izohlab bergan edi. To’plam transkripsiya bilan nashr qilinganligi jihatidan ham xarakterhdir. 1935-yilda Miyonbuzruk Solihovning an’anaviy folklor namunalari, jumladan, «Alpomish»ning Berdi baxshidan yozib olingan varianti kiritilgan «Oktabrgacha bo’lgan o’zbek og’zaki adabiyoti(folklor)» nomli kitobi e’lon qilingan. U o’zbek folklorshunosligi tarixida ma’lum qimmatga ega. Mansur Afzalov (1910-1973) Islom shoir Nazar o’g’li repertuarini, ijodini qunt bilan o’rgandi. Bu haqda uning «Islom shoir Nazar o’g’li» maqolasi («Guliston», 1939, 11-son) e’lon qilindi. M.Afzalov Islom shoirdan «Orzigul» dostonini yozib olib, 1941-yilda nashr ettirdi. B.Karimov bilan birgalikda «O’zbek folklori» maqolasini yozib, unda o’zbek folklorshunosligining o’n besh yillik taraqqiyotiga yakun yasashga urindilar. Bu yillarda Buyuk Karimov (1906-1945) ham o’zbek xalq ertaklari ustida samarali tadqiqotlar olib borgan. U 1939- yilda «O’zbek xalq ertaklari»ni nashr ettirgan. Ertaklar bo’yicha tuzilgan birinchi yirikto’plamning so’zboshisida olim o’zbek xalq ertakchiligi va ertakcliilari, ertaklarning tasnifi va mavzuviy tahlili xususida o’z ilmiy mulohazalarini bayon etgan. Shu jihatdan to’plam ma’lum ilmiy qimmat kasb etadi. 30-yillarning ikkinchi yarmida folkloraing deyarli barcha janrlariga e’tibor kuchaydi. Sharif Rizo o’zbek xalq latifalaridan 240 tasini to’plab, so’zboshisi bilan 6 fa kitobcha holida 1941-yiida nashr ettirdi. U yana «Xalq san’atkorlari» nomli maqola e’lon qilib («Guliston», 1940,4-son), unda ilk bor qiziqchilar bilan askiyachilami bir-biridan farqlashga urindi, ular san’atiga tavsif berdi. Qo’qondagi bir guruh askiyachi va qiziqchilarning ijodiy faoliyatlarini yoritdi. 1936-41-yillarda O’zbekiston San’atshunoslik institutining ilmiy xodimi A.L.Troitskaya rahbarligida Farg’ona vodiysiga xalq teatrlarini o’rganish va og’zaki dramalarni yozib olish maqsadida ekspeditsiyalar uyushtirilishi natijasida

80 dan oshiq xalq og’zaki komediyasi va o’nlab yumoristik hikoyaiar yozib olingan. Bunda 1940-yilda Toshkentda tashkil etib o’tkazilgan xalq aktyorlarining respublika ko’rigi ham muhim ta’sir ko’rsatdi. O’zbek folklorshunoslari yozma adabiyot qatorida og’zaki adabiyotdan ham yosh avlodga ta’lim berish fikrini ilgari surdilar va 1934 -yildan boshlab uni amalga oshirishga kirishdilar. Dastawal Nizomiy nomidagi Toshkent pedinstituti (hozirgi peduniversitet), so’ngra boshqa pedinstitutlar va universitetlarning filologiya fakultetlarida o’zbek folklori mustaqil fan sifatida o’qitila boshlandi. Bu hoi folklor nashri va tadqiqotiga ehtiyojni yanada kuchaytirdi. Natijada H.Zarif tomonidan tartib berilgan ikki kitobdan iborat «O’zbek folklori» (1939 va 1940) xrestomatiyasi yuzaga keldi. Bu asarning qimmati shundaki, o’ziga qadar amalga oshirilgan barcha nashrlaming ijobiy tomonlarini qamraganligidan tashqari o’zbek folkloridagi xilma-xil janrlar namunalarini bera olganligi bilan ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi hamda keyingi nashrlar va tadqiqotlarga keng yo’l ochdi. Xususan, 1939-yilda bo’Ub o’tgan O’zbekiston yozuvchilar soyuzining 2- s’yezdida folklor masalasining alohida muhokama etilishi (unda G’afur G’ulom «Folklordan o’rganaylik» degan mavzuda ma’ruza qilgandi) xalq og’zaki ijodiyoti namunalarini to’plash va o’rganish ishlariga e’tiborni yana bir qadar kuchaytirdi. Natijada 1941—42-yillarda 12 ta doston bosilib chiqdi. Bular «Ravshan», «Malikai ayyon> (aytuvchi Ergash Jumanbulbul o’g’li, so’zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Hodi Zarif), «Shirin bilan Shakar» (aytuvchi Fozil Yo’ldosh o’g’li, so’zboshi bilan nashrga tayyorlovchi M.Shayxzoda), «Go’ro’g’lining tug’ilishi» (aytuvchi Po’lkan, so’zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Buyuk Karimiy), «Qunduz bilan Yulduz» (aytuvchi Ergash Jumanbulbul o’g’li, so’zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Yusuf Sultonov), «Murodxon» (aytuvchi Fozil Yo’ldosh o’g’li, so’zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Shokir Sulaymon), «Orzigul» (aytuvchi Islom shoir, nashrga tayyorlovchi M.Afzalov), «Rustamxon» (aytuvchi Fozil Yo’ldosh o’g’li, nashrga tayyorlovchi Zafar Diyor), «Dalli» (aytuvchi Ergash Jumanbulbul o’g’li, nashrga tayyorlovchi Umarjon Ismoilov), «Xushkeldi» (aytuvchi Ergash Jumanbulbul o’g’li, nashrga tayyorlovchi Shokir Sulaymon), «Zulfrzar bilan Avaz» (aytuvchi Fozil

Yo’ldosh o’g’li, nashrga tayyorlovchi Buyuk Karimiy), «Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» (aytuvchi Fozil Yo’ldosh o’g’li, so’zboshi va nashrga tayyorlovchi M.Afzalov) va boshqalardan iborat. 1939-yilda Hamid Olimjon so’zboshisi bilan nashr qilingan «Alpomish» (1928-yilda uni Mahmud Zarifov Fozil Yo’ldosh o’g’lidan yozib olgan) dostonini rus tiliga o’girish harakati boshlandi. Bu ishga mohir shoir va tarjimon L.Penkovskiy jalb etildi. 1943 -yilda bu . monumental dostondan parcha, 1944 - yilda esa prof. V.M.Jirmunskiy so’zboshisi bilan birinchi qismi alohida kitob shaklida bosilib chiqdi. 1941-1945-yillarda yuz bergan II jahon urushi davrida, asosan, jang manzaralari aks etgan vatanparvarlik, qahramonlikka undovchi xalq eposi namunalari, afsona va rivoyatlari, termalar to’plam holida chop etildi. Ularda jangchilarni mard, shijoatli bo’lishga, ona yurtni himoya qilishga chaqiriq ruhi yaqqol seziladi. 40-yillarning boshlarigacha o’zbek xalq ijodini to’plash va o’rganishda jiddiy yutuqlar qo’lga kiritilgan bo’lsa-da, lekin bu muvaffaqiyatlarni umumlashtiruvchi monografik tadqiqotlar yo’q edi. Shunday umumlashtiruvchi tadqiqot V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlar hamkorligida urush yillarida yaratilgan «O’zbek xalq qahramonlik eposi» kitobi bo’ldi. Ushbu kitob 5 bobdan iborat bo’lib, uning 1-bobida o’zbek xalq dostonchilari va baxshichilik san’atining o’ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Asarning 2-bobida epik repertuar tahlil etilgan va o’zbek xalq dostonlarining tasnifi berilgan. «O’zbek eposining umumiy xarakteristikasi» deb nomlangan 3-bobda xalq dosto^arining g’oyaviy mazmuni, obrazlari, poetik uslubi, yaratilish davri haqida qimmatli mulohazalar bildirilgan. Kitobning keyingi boblarida yangi dostonlar, xalq shoirlarining zamonaviy mavzudagi asarlari tahlil etilgan. O’zbek eposini o’rganishdagi galdagi vazifalar yoritilgan. Asar mazmunining qisqa bayoni 1958-yilda Germaniyada nemis tilida ham bosilib chiqqan. Urushdan keyin M.Afzalovning urush davri folklori, Bekmurod baxshi, Sherobod dostonchilari to’g’risidagi maqolalari e’lon qilindi. «Farhod va Shirin»

dostonining xalq varianti» nomli tadqiqotni yaratdi. Hodi Zarifning Ergash Jumanbulbul o’g’li, Fozil shoir, «Kuntug’mish» dostoni haqidagi maqolalari bosilgan. «Alpomish» dostoni M.Shayxzoda so’zboshisi bilan rus tilida chop ettirilgan va hakozo. 50-yillarda eposm" har jihatdan o’rganish va to’plash ishlari qizitib yuborildi. Natijada «O’zbek xalq dostonlari» 2 tomligi; «Oysuluv», «Kuntug’mish», «Yodgor», «Malika ayyor» kabi bir qancha dostonlar nashr etildi. 1956-yil 20-25-sentabrda Toshkentda «Alpomish» eposi muhokamasiga bag’ishlangan regional kengashning o’tkazilishi nafaqat «Alpomish» dostoni taqdirida, balki folklorshunoslik va eposshunosligimiz taraqqiyotida ham muhim voqea bo’ldi. Unda «Alpomish»ning qozoq, qoraqalpoq, tatar, boshqird, oltoy, tojik versiyalari ustida jiddiy muhokamalar yuritildi. Shundan so’ng dostonning Fozil shoir varianti 1957-58-yillarda qayta-qayta nashr etildi. * 1961-yilda «O’zbek she’riyati antologiyasi»ning birinchi kitobi folklor materiallariga bag’ishlandi. V.M.Jirmunskiy o’zining «Alpomish» dostoni ustida olib borgan ko’p yillik ilmiy-tadqiqiy kuzatishlarini umumlashtirib, «Alpomish» haqidagi rivoyat va qahramonlik ertagi» nomi ostida 1960 -yilda e’lon qildi. 50-yillarning oxirlarida folklorning ayrim janrlarini, uning namoyandalari ijodining ba’zi davrlarini monografik usulda tadqiq qiluvchi ayrim tadqiqotlar yuzaga keldi. Jumladan, 1926-yildan boshlab xalq qo’shiq va ertaklarini to’plashga kirishgan Muzayyana Alaviya (1909-1988) 1959-yilda «O’zbek xalq qo’shiqlari» monografiyasini nashr qildirdi. Unda xalq qo’shiqlari g’oyaviy-badiiy jihatdan ilk bor yaxlit tadqiq etilgan. Shu yili yana J.Qobulniyozovning (1919-1974) 20- yiIlardagi o’zbek folklori taraqqiyotini yoritib beruvchi «Sovet davrida o’zbek xalq poetik ijodi» kitobi ham bosmadan chiqqan. Shuningdek, L.P.Perepelisinaning «O’zbek xalq qo’g’irchoq teatri» asari ham shu yilning mahsulidir. Unda o’zbek qo’g’irchoq teatrining turlari, texnikasi, qo’g’irchoqbozlar mahorati xususida to’xtanilgan. 60-80-yilIarda xalq og’zaki ijodining poetikasi masalalarini ilmiy-nazariy tadqiq etishga e’tibor kuchaydi. Bu borada M.Saidovning «Malika ayyor» dostoni» (1964), «O’zbek xalq dostonlarida badiiy mahorat» (1969). T.Mirzayevning

«Alpomish» dostonining o"zbek variantlari» (1968), M.Murodovning «Go’ro’g’li» turkumi hamda H.Zarifovning «O’zbek xalq dostonlarining tarixiy asoslari» (1976), «Xalq ijodini nashrga tayyorlash prinsiplari» ( 1 9 7 8 ) kabi monografiya va ilmiy maqolalari fan taraqqiyotida muhim o’rin tutadi. Hodi Zarif bilan moskvalik olima N.V.Kidaysh-Pokrovskaya hamkorlikda o’zbek eposining ilk akademik nashrini 1972 -yilda amalga oshirdilar. Bu «Rustamxon» dostonining 1972 -yilda Moskvada nashr etilgan namunasidir. Doston ijrochilari va ijodkorlari haqidagi materiallarni o’rganish ishlarini H.Zarif, M.Afzalov, M.Alaviyalardan so’ng T.G’oziboev «Fozil Yo’ldosh o’g’li» (1968). O.Sobirov «lslom Nazar o’g’li» (1967), «Umir shoir Safarov» (1982). T.Mirzayev «Xalq baxshilarining epik repertuari» (1979). M.Murodov «Sarchashmadan tomchilar» (1986), M.Qo’shmoqov «Chechanlikda so’zda suvdayin oqib» (1978). «Baxshilar xazinasi» (1981) kabi monografiyalari bilan davom ettirdilar. Ularda baxshichilik san’arming o’ziga xos xususiyatlari, ustoz- shogird munosabatlari, ayrim yetakchi baxshilarning ijodi atroflicha yoritilgan. O’zbek xalq eposida xotin-qizlar obrazlarining estetik mohiyatini ochish va umumlashtirish yo’nalishida G’.Musinaning «O’zbek xalq dostonlarida xotin - qizlar obrazlari» (1983) va «Turonning alp qizlari» (1997), romanik dostonlar tabiatiga oid S.Mirzayevaning «O’zbek xalq romanik dostonlari poetikasi» (2004) singari tadqiqotlari yuzaga keldi. Ertaklar haqidagi dastlabki yirik tadqiqot M.Afzalovning «O’zbek xalq ertaklari haqida» kitobidir (1964). Bu sohadagi yana bir yirik tadqiqot K.imomovning «O’zbek satirik ertaklari» (1974) monografiyasi hisoblanadi. Unda satirik ertaklarning badiiy xususiyatlari, ertak va doston munosabatlari kabi muhim masalalar yoritilgan. G’Jalolovning «O’zbek xalq ertaklari poetikasi» (1976) «O’zbek folklorida janrlararo munosabat» (1979), «Uzbekskiy narodnoy skazochnoy epos» (1981) monografiyalarida esa sehrli-fantastik ertaklarning genezisi va morfologiyasi masalalari tahlil etilgan. X.Egamovning «Sayyor sujetlar» (1979), «Sovet sharqiturkiy xalqlari ertakchilik aloqalari tarixidan ocherklar» (1982) tadqiqotlarida o’zbek ertaklari boshqa turkiy xalqlar ertaklari bilan qiyosiy

o’rganilib, tarixiy tipologik xususiyatlarini aniqlashga urinilgan. Bu davrda ertaklarni nashr etishda M.Afzalov, Z.Husainova, X.Rasulovlarningxizmatlarini alohida e’tirof etish o’rinlidir. 198! -yilda K.lmomov og’zaki prozaning ertak va boshqa namunalarini o’rganishga bag’ishlangan «O’zbek xalq og’zaki prozasi» monografiyasini e’lon qildi. Unda og’zaki prozaning afsona, rivoyat, naql kabi janrlariga xos xususiyatlar yoritib berilgan. Bu jihatdan F.Yo’ldoshevaning «O’zbek xalq latifalarida Nasriddin Afandi obrazi» (1979) asari ham diqqatga sazovordir. Chunki unda xalq nasriga xos latifa janrining ayrim belgilari, obrazlar olami xususida fikr yuritiladi. Xalq og’zaki nasrining asotir (mif). afsona, rivoyat va ertak janrlari badiiyatini o’rganishda, ayniqsa, M.Jo’rayevning xizmatlari salmoqlidir. U «Raqamlarda yashiringan olam» (1986), «Yetti iqlimdagi yettilar» (1989. hamkorlikda), «Sehrli» raqamlar siri» (1991), «O’zbek xalq ertaklarida «sehrli» raqamlar» (1991). «O’zbek xalq taqvimi va mifologik afsonalar» (1994), «O’zbek xalq samoviy afsonalari» (1995), «O’zbek mifologiyasi va arab folklori» (2001, hamkorlikda) kabi asarlarida og’zaki nasr namunalarida raqamlar magiyasi va kosmogonik e"tiqod asoslari, afsona va rivoyatlarning *janriy tabiati, tasnifi va g’oyaviy-badiiy xususiyatlari keng miqyosda tahlil qilingan. Shuningdek, u xalq afsonalari, rivoyatlari, naqllari hamda marosim qo’shiqlarini to’plash va nashr etish sohasida ham salmoqli ishlarni amalga oshirdi. «Ipak yo’li afsonalari» (1993). «Bobolardan qolgan naqllar» (1998). «Buxoro afsonalari» (2002) va «Qizil gulning g’unchasi» (1999), «Oy oldida bir yulduz» (2000), «Ulug’ oy umidlari»(2001) kabi xalq og’zaki nasri namunalari va qo’shiqlaridan tartib berilgan to’plamlari shu asosda yuzaga keldi. Xalq qo’shiqlarini o’rganishda M.Alaviyaning «O’zbek xalq marosim qo’shiqlari» (1974) monografiyasi, K.Ochilovning mehnat qo’shiqlari, Sh.Turdimovning lirik qo’shiqlar, U.Jumanazarovning tarixiy qo’shiqlar, A.Musaqulovning terma janri va xalq qo’shiqlarining tarixiy asoslari, J.Qobulniyozov va S.Ro’zimboyevning Xorazm xalq qo’shiqlari, D.O’rayevaning o’zbek xalq qo’shiqlarida parallelizm va motam marosimi folklori tarkibi va uning

poetikasi («O’zbek motam marosimi folklori», 2004). F.Qozoqovning satirik qo’shiqlar haqidagi tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, B.Sarimsoqovning «O’zbek marosim folklori» (1986) tadqiqoti yaratilganiga qadar, o’zbek marosim folklori, asosan, qo’shiq doirasida o’rganib kelingan. Mazkur tadqiqotning qimmati shundaki. u xuddi shu chalkashlikka barham berdi. B.Sarimsoqov o’z monografiyasida mavsumiy marosim va so’z magiyasi bilan bog’liq folklor asarlarini atroflicha yoritib bergan. 60 —80-yillarda topishmoq. maqol kabi kam o’rganilgan janrlarni tadqiq etish va nashr etishda Z.Husainova va M.Afzalovlarning xizmatlari katta bo’ldi. 1961 - yilda Z.Husainova o’zbek topishmoqlari to’plamini so’zboshi bilan nashr ettirdi. 1966-yilda esa topishmoq janri bo’yicha olib borgan kuzatishlarining natijalarini maxsus kitob shaklida e*lon qildi va unda topishmoq janrining tabiatiga xos xususiyatlari. turlari. kelib chiqish ildizlari. aniq ma’nolari, badiiyati. axloqiy, ma’rifiy. estetik ahamiyati xususida to’xtaldi. «O’zbek xalq maqollari» to’plamini dastlab 1978-yilda M.Afzalov o’z so’zboshisi bilan nashr ettirganboisa, keyinchalik uning 2 tomligi 1987-1988 va yana alohida kit obi 2003 -yilda T.Mirzayev rahbarligida nashr ettirildi. 60 —80-yillarda o’zbek xalq og’zaki dramasini o’rganishga bag’ishlangan bir necha yirik monografiyalar yaratildi. Ular orasida L.P.Perepelisinaning «O’zbek xalq qo’g’irchoq teatri» (1959). R.Muhammadiyevning «Askiya» (1962). M.Qodirovning «O’zbek xalq og’zaki dramasi» (1963), «Masxaraboz va qiziqchilar san’ati» (1971). «O’zbek teatri an’analari» (1976). «O’zbek an’anaviy qo’g’irchoq teatri» (1979). «O’zbek xalq tomosha san’ati» (1981), «O’zbek xalq teatri tarixi» (2003) monografiyalari alohida diqqatga sazovordir. Folklor asarlarida hajviy yo’nalish muhim o’rin tutishini inobatga olib, 1965- yilda Hoshimjon Razzoqov «O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor» monografiyasini yaratdi. Unda satira va yumorning folklor asarlarida o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishi, komik vaziyat va holat, komik qahramon yaratish vositalari Farg’ona vodiysi folklori materiallari asosida ko’rsatib berilgan. 60-yillardan boshlab adabiyot va folklorning o’zaro munosabati muammosini

o’rganish-dolzarb ahamiyat kasb etdi. Bunda u yoki bu ijodkoming folklorga munosabati, undan ijodiy foydalanishdagi mahorati, folklorning adabiy jarayonga, yangi oraliq shakllaming yuzaga keltirishdagi ta’siri, folklorizm hodisasi va uning adabiy jarayondagi tiplari, badiiy asarda sujetning folkloriy asoslari singari qator ilmiy muammolar teksliirildi. Chunonchi, N.Mallayev «Navoiy ijodiyotining xalqchil negizi» (1973), «Alisher Navoiy va xalq ijodiyoti» (1974) hamda M.Hakimov «Alisher Navoiy lirikasi va xalq og’zaki ijodi» (1979) monografiyalarida ulug’ shoir ijodidagi folkloriy asoslar tadqiq qilindi. O.Sobirov Komil Yashin va Oybekijodida, G’.Jalolov Hamza ijodida, K.Qodirov M.Shayxzoda ijodida folklor ta’siri mohiyatini o’rgangan bo’lsalar, G’.Mo’minov 60-70-yillardagi o’zbek she’riyatida folklordan foydalanish a’analari, T.Abduqulov «70- yillar bolalar poemalari va folklor» (1977), S.Alimov «O’zbek adabiy ertaklariningshakllanishi va taraqqiyoti» (1984), I.Yormatov«60-80-yillar o’zbek adabiyotida folklorizmlartipologiyasi» (1985), D.Quwatova «O’zbek ilmiy-badiiy fantastikasida folklor motivlari» (1997), Sh.Sulaymonov o’zbek detektiv nasrida folklor an’analari roli (2002) va L.Sharipova «70-80-y Ш ardagi o’zbek she’riyatida folklorizm»(2008) muammolari bo’yicha muhim ilmiy xulosalarga keldilar. Bu davrda o’zbek folklorining boshqa tillarga tarjimalari va xorijda o’rganilish muammolarini o’rganish ham keng miqyos kasb eta bordi. Y.Nurmurodovning «O’zbek folklorining olmon tiliga tarjima qilinishi tarixi muammolari» (1983), «O’zbek folklori nemis tilida» (1987), «O’zbek-nemis folklor aloqalari» (1999), A.Saparovning «O’zbek xalq dostonlarida ritm va rus tiliga o’girish jarayonida uni ifodalash muammolari» (1989), X.Ro’zimboyevning «Xorazm folklorining xorijda o’rganilishi (XIX asr-XX asr boshi)» fl996), B.Shamsiyevaning «Chet el adabiyotshunosligida o’zbek folklori masalalari» (1994), D.Rahimboyevaning «O’zbek xalq maqollarining qiyosiy tipologiyasi» (2002) ana shu yo’nalishdagi izlanishlar natijalaridir. O’zbek bolalar folklorini to’plash, nashr etish va tadqiq qilishda ham ma’lum natijalarga erishildi. G’.Jahongirov 1975 -yilda «O’zbek bolalar folklori» risolasi bilan bu yo’nalishdagi izlanishlarni boshlab bergan bo’lsa, O.Safarov o’zbek

bolalar folklorining allalar, aytim-olqishlar, ovutmachoqlar, erkalamalar, qiziqmachoqlar, qaytarmachoqlar, yalinchoqlar, hukmlagichlar, arazlamalar, yarashtirgichlar, tegishmachoqlar, masxaralamalar, tez aytishlar, guldur-guplar, chandishlar, chorlamalar, cheklashmachoqlar, sanamalar, tarqalmachoqlar kabi yigirmaga yaqin poetik janrlardan tarkib topgan yaxlit bir tizim ekanligini, u ham kattalar, ham bolalar ijrochiligi va ijodkorligi hosilasi sifatida tarkib topganligini jiddiy tadqiq etib, «Bolalarni erkalovchi o’zbek xalq qo’shiqlari» (1983) va «O’zbek bolalar poetik folklori» (1985) monografiyalarini yaratdi. U o’zbek folklorshunosligi tarixida ilk bor o’zbek bolalar poetik folklorining barcha janriy ko’rinishlari namunalaridan tarkib topgan yirik nashrni «Boychechak» (1984) nomi ostida amalga oshirdi. O’zbek onalarining muqaddas qo’shig’i-allalardan tuzilgan «Alla-yo alia» (1999), «El suyarim.alla »(2009) to’plamilarini ommaga yetkazdi. Shuningdek, u o’zbek bolalarining harakatli va ma’naviy o’yinlarini to’plab, mingta shunday o’yinni o’z ichiga olgan «Chittigul» (2004) to’plamini ham yaratdi. Qolaversa, bu silsilada M.Yoqubbekovaning «O’zbek xalq beshik qo’shig’i-»Alla»larning janriy tabiati va badiiy xususiyatlari» (1990), N.Qurbonovaning «O’zbek bolalar marosim folklori» (1994), Sh.Galiyevning «O’zbek bolalar o’yin folklorining tasnifi va poetikasi» (1998) va S.Avezovning «Sanama janri tabiati va badiiyati» (2004), N .Safarovaning «O’zbek bolalar o’yin folklorining janriy tabiati, genezisi va badiiyati» (2005) kabi tadqiqotlari ham muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Shunisi diqqatga sazovorki, 60-80-yillarda o’zbek folklori namunalarini kitobat qilib xalqqa qaytarish va xalq ijodini keng miqyosda tadqiq etish- bir-birini to’ldiruvchi jarayonga aylandi. Bir tomondan, xalq ijodiyoti namunalarini to’plash maqsadida respublikamizning barcha viloyatlari va qardosh respublikalardagi o’zbeklar istiqomat qiluvchi hududlar (jumladan. Qozog’iston Respublikasining Turkiston. Qirg’iziston Respublikasining O’sh va O’zgan, Tojikiston Respublikasining janubiy hududlari)ga folklor ekspeditsiyalari uyushtirilib, folkloriy jarayonlar faol kuzatildi, folklorga oid xilma-xil janrlar namunalari yozib olindi. Ayniqsa, Qashqadaryo-Surxondaryo vohasidagi jonli folkloriy jarayon

qator xalq ijodkorlarini kashf etish va talay xalq dostonlarini yozib olish imkonini berdi. Natijada 60-yillarning boshlarida ular o’zbek folklorining ko’p tomligini nashr etishga tayyorlana bordilar. Nihoyat, 1964-yildan e’tiboran «O’zbek xalq ijodi»ning 50 tomligi nashrini boshlab yubordilar. Hozirgacha bu ko’p tomlikning 39 tomi bosilib chiqdiki, bu Markaziy Osiyoda misli ko’rilmagan nashr sifatida ayricha ilmiy-amaliy qimmatga molik. Bu nodir nashrning xarakterli xususiyati shundaki, unda folklor matniga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’linadi, ayrim hollarda ularni filologik, tarixiy-etnografik izohlar va tadqiqotlar bilan ta’minlashga diqqat qilinadi. Bu nashrning yana bir muhim afzalligi shundaki, o’zbek folklorshunosligi tarixida birinchi marta 2664 topishmoqdan tarkib topgan alohida to’plam kichik janr sanalguvchi hodisa haqida keng tasavvur hosil qilsa, ayrim bir tomida birgina ertakchi repertuari namunalarining joylashtirilishi ham e’tiborga sazovor. Chunonchi, 24-tomi kitoblik ertakchi Abdug’ofur Shukurov repertuaridan yozib olingan 17 ta ertakdan iboral. Bunday nashr ertakchilar repertuari xususiyatlarini tadqiq qilish uchun qimmatlidir. Askiya, latifa, maqollarga bag’ishlangan tomlari ham mazkur janrlar tabiatini anglashga yordam beradi. O’zbek folklorini nashr etish sohasidagi yana bir muhim jiddiy ish - Ergash Jumanbulbul o’g’lining o’zbek tilidagi besh tomlik «Bulbul taronalari» (1971-73) va rus tilidagi uch tomlik «Pesni Bulbulya» (1976-77) bo’ldi. Birbaxshi Ergash Jumanbulbul o’g’lidan yozib olingan dostonlar qo’Iyozmalarini puxta o’rganish natijasida yuzaga kelgan mazkur kulliyot jahon xalqlari folklorshunosligi amaliyotida misli ko’rilmagan o’ziga xos dadil tajriba bo’lib, bunday ish O’zbekistonda birinchi marta amalga oshirildi va uning Hodi Zarifboshchiligidagi Sh.Shoabdurahmonov, M.Afzalov, M.Alaviya, T.Mirzayev, Z.Husainovalardan iborat amalga oshiruvchilari Beruniy nomidagi O’zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo’ldilar. To’plangan ana shu tajribalar asosida o’zbek xalq maqollarining 2 tomlik (1987-88) akademik nashri, «Go’ro’g’li» turkumiga mansub dostonlarning ko’p tomligi (1994-1997), nashrlari amalga oshirildi. Ayni choqda o’zbek folklorini tadqiq etisb jarayoni ham kengaya bordi. Xuddi shu davrda «O’zbek xalq og’zaki ijodi bo’yicha tadqiqotlar seriyasiga

mansub «O’zbek xalq og’zaki ijodi, 1 kitob» (1967), «O’zbek sovet folklori masalalari, 11 kitob» (1970), «Ergash shoir va uning dostonchilikda tutgan o’rni, III kitob» (1971), «Fozil shoir, IV kitob» (1973), «Po’lkan shoir. V kitob» (1976), «Islom shoir va uning xalq poeziyasida tutgan o’rni, VI kitob» (1978), «O’zbek folklorining epik janrlari, VII kitob» (1981) yettita tadqiqotlar kitobi yuzaga keldi. Ularda o’zbek folklori ayrim janrlari taraqqiyoti xususiyatlari, an’ana va novatorlik masalalari. yozma adabiyot va folklor munosabati, atoqli xalq shoirlarining hayoti, ijodi va repertuariga xos xususiyatlar, doston va ertak janrlari tabiati va janrlararo munosabat, janrlarning o’zaro singishuvi va diffuziyasi hodisalari har taraflama tadqiq qilindi. Bu tadqiqotlar o’zbek folklorshunosligini yana bir pog’onaga ko’tardi. Natijada, «O’zbek folklori ocherklari» uch tomlik monografik tadqiqotining ikki jildi 1988- 1989-yiilarda bosilib chiqdi. Jamoa tomonidan yaratilgan bu monumental umumlashtiruvchi xarakterdagi tadqiqotda o’zbek folklorining taraqqiyot qonuniyatlari va tamoyillari umumlashtirilib, janriy tarkibi yaxlit bir tizimdan iborat holda nazariy asoslandi. O’tgan asrda o’zbek folklorining o’rganilishi hamda nashr qilinishi

masalasini tadqiq qilish bilan bir qatorda, shu ishlarni amalga oshirish-da alohida jonbozlik ko’rsatgan taniqli folklorshunoslarning hayoti va ijodini ham maxsus o’rganishga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Natijada taniqli folklorshunoslardan H.Zarif, M.Alaviya, T.Mirzayev-lar 14 haqida muhim ilmiy tadqiqotlar yaratildi. Istiqlol o’zbek folklorshunosligining jahoniy miqyosga intilishida keng yo’l ochib berdi. MiUiy hurlik baxsh etgan ijod erkinligi tufayli xalq og’zaki ijodi namunalarini uzoq ajdodlarimizning tarixi, turmush tarzi, ibtidoiy, diniy va e’tiqodiy qarashlari bilan bog’liq holda o’rganish imkoniyatlari tug’ildi. Natijada ilgari Sho’ro mafkurasi taqiqi tufayli nashr etilmagan «Shoh Mashrab qissasi» (1991), «Ibrohim Adham qissasi»(1991), «Hazrati Ali haqida qissalar» (1992), «Abu Muslim jangnomasi» (1992) va «Bobo Ravshan» (1992) singari diniy- axloqiy xarakterdagi xalq kitoblari keng jamoatchilik hukmiga yetkazildi. Sho’ro mafkurasi qatag’on qilgan Navro’z qayta tiklandi. Shu munosabat bilan har yili Respublika miqyosida ulkan xalq sayllari o’tkazish an’anaga aylanib bormoqda. Bu jihatdan, ayniqsa, har yili bahorda Boysunda o’tkaziladigan «Boysun bahori» ko’rik-tanlovi. xalq baxshilari ko’riklari, Jizzax viloyatining Forish tumanida o’tkaziladigan «O’zbek xalq o’yinlari» va Termizda o’tkaziladigan «Alpomish o’yinlari» tadbirlari ayricha ahamiyat kasb etmoqda. Shunisi quvonchliki, «Boysun bahori» YUNESKO qarori bilan xalqaro festival maqomini oldi va nodir ma’naviy yodgorlik sifatida ro’yxatga olindi. Bunday tadbirlar xalq qo’shiqlari tabiatini yanada chuqurroq o’rganish va ularning yangi- yangi nashrlarini yaratish ehtiyojini chuqurlashtirdi. Natijada, A.Musaqulovning o’zbek xalq qo’shiqlarining tarixiy asoslari, S.Mirzayevaning xalq afsun- duolarining, N.Qosimovaning xalq laparlarining, O.lsmonovaning kelin salomlarning janriy tabiati, genezisi va badiiy xususiyatlariga oid tadqiqotlari, shuningdek, M.Mirzayeva va A.MusaquIovlartartib bergan «Ostonasi tillodan» (1992), T.Mirzayev va M.Jo’rayevlar tuzgan «Navro’z» (1992). M.Jo’rayev va O.Ismonovalar to’plagan «Qizil gulning g’unchasi», «Kelin salomlar» (1999), M.Jo’rayev nashrga tayyorlagan o’zbek xalq marosim qo’shiqlaridan iborat «Oy

oldida bir yulduz» (2000), «Ulug’ oy umidlari» (2001) va O.Safarov to’plab, nashr ettirgan «To’y muborak, yor-yor» (2000) hamda «Bo’zlardan uchgan g’azal-ay» (2004, D.O’rayeva bilan hamkorlikda) singari to’plamlar yuzaga keldi. Bularda o’zbek nikoh to’ylari va motam marosimlariga oid xilma-xil qo’shiqlar jamlangan va shu xususiyatlari bilan ular xalqimiz ma’naviyatining tengsiz obidalari hisoblanadilar. Nihoyat, 1982-yilda «Shoir kutubxonasi» ruknida «Alpomish»ning rus tilidagi to’la tarjimasi To’ra Mirzayev so’zboshisi va izohlari bilan Sankt Peterburgda bosilib chiqdi: Bu nashrning keng jamoatchilikka manzur bo’lganini T.Mirzayev yozgan so’zboshining K.Rayxl tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib, Bonnda (GFR) «Turkiy tillarga oid tadqiqotlan> seriyasining 9-tomida e’lon qilingani misolida ham ko’rish mumkin. Shuningdek, YUNESKO qarori bilan 1999-yilda o’zbek xalqining qahramonlik eposi «Alpomish» yaratilganligining 1000 va xalqimiz mifologik tafakkurining nodir durdonasi «Avesto» yaratilganligining 2700 yilliklari o’zbek folklorshunosligi taraqqiyotida ayricha ahamiyatga ega bo’lib. jahon miqyosida o’zbek folkloriga qiziqishni kuchaytirdi. Buni «Alpomish»ning Fozil Yo’ldosh variantining turk va Saidmurod Panoh variantining olmon tillariga o’girilib, Turkiya va Germaniyada chop etilganligi ham tasdiqlaydi. Qolaversa. Fozil Yo’ldosh aytgan «Alpomish» dostonining to’la holda o’zbek va rus tillarida hamda akademik holdagi nashri. Po’lkan shoir va Ergash Jumanbulbul o’g’li, Berdi baxshi, Bekmurod Jo’raboy o’g’li, Saidmurod Panoh o’g’liga mansub variantlarning chop etilishi o’zbek alpomishshunosljgi tarixidagi muhim hodisalardir. Shu ikki buyuk asarga bag’ishlanib, 1999-yilning 23-noyabrida Termiz shahrida o’tkazilgan «Alpomish» dostoni va jahon xalqlari epik ijodiyoti «hamda 2001-yilda Urganchda o’tkazilgan «Avesto» va uning insoniyat taraqqiyotidagi o’rni» mavzularidagi ilmiy simpoziumlar va ularda o’qilgan ma’ruzalaming alohida to’plamlarda chop etilishi, shuningdek, «Alpomish» - o’zbek xalq qahramonlik eposi» (1999) va boshqa qator ilmiy tadqiqotlarning yuzaga kelganligi o’zbek folklorshunosligining xalqaro e’tirofini chuqurlashtirdi.

O’zbek folklorshunosligi istiqlol g’oyalariga yo’g’rilgan holda istiqlol sari shu xilda odimlamoqda. U yuz jildlik «O’zbek xalq ijodiyoti yodgorligi»ni nashrga tayyorlash va amalga oshirish ruhi bilan nafas olmoqda. O’zbek folklorining tarixiy taraqqiyot tamoyillari. Folklor xalq omrnasining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy. madaniy, maishiy turmush tarzi, kundalik hayoti va ijodkorhk faoliyati bilan mahkam bog’langan. o’ziga xos g’oyaviy- estetik tizimga ega og’zaki badiiy ijod sifatida yuzaga keldi va rivojlanishda davom etayotir. O’zbek folklori xalqimiz badiiy faoliyatining tarkibiy qismi, so’z san’atining og’zaki turi sanaladi. U uzoq va murakkab tarixga, taraqqiyot bosqichlariga ega. Inson nutqi shakllanishi bilan og’zaki ijod ham yuzaga kelgan. Xalq poetik ijodining dastlabki bosqichi ibtidoiy inson faoliyatining turli shakllari bilan uzviy bog’langan bo’lib, qadimiy kishilarning diniy, mifologik qarashlarini, boshlang’ich ilmiy bilimlarini, tabiat va jamiyat haqidagi tasawurlarini aks ettirganligi bilan xarakterlanadi. To’g’ri. qadimiy folklor namunalari bizgacha to’liq yetib kelmagan. Faqatgina ularning ayrim izlari-yu qoldiqlari turli tasavvur va qarashlarda. O’rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi ba’zi tarixiy yodgorliklar, ilmiy asar va yodnomalar orqaligina bizgacha yetib kelgan. Eng qadimgi folklor miflarni. jangnoma tipidagi afsonalar va rivoyatlarni, ertak va naqllarai, qahramonlik eposlari, qo’shiq va maqollarni qamrab oladi. Eng qadimgi folklor asarlarining yaratilishida animistik va totemistik qarashlar. turli mifologik ishonchlar muhim rol o’ynagan. Animizm - bu ibtidoiy insonning tabiat haqidagi qarashi, o’zini tabiatdagi narsalar: tabiat kuchlari va hodisalari, jonsiz predmetlar bilan aynan bir narsa deb hisoblashi, hamma narsalarni jonli deb bilishdan iborat tasavvurlari yig’indisidir. Animizm asosida jon va running borligiga ishonch yotadi. Animistik tushuncha - tasawurlarning qoldig’i «Yoriltosh», «Qilich botir», «Oqbilakxon» kabi ko’plab ertaklar tarkibida saqlanib qolgan. Chunonchi, «Yoriltosh»da toshning inson murojaatiga quloq tutib yorilishi mo’jizasi, «Qilich botir»da qahramonning joni

tanasida emas, balki unga tegishli predmetda saqlanishi, «Oqbilakxon» ertagida esa yigitning toshga aylanib qolishi kabi motivlar bevosita animistik tushunchalar qoldig’idir. Totemizm — odamning biror hayvon yoki o’simlik turi bilan o’zini qondosh deb bilishdan iborat ishonch-e’tiqodi tizimidir. Totem — u yoki urug’ning e’tiqod qo’ygan himoyachisi hisoblanadi. Turkiy xalqlar, jumladan, qadimgi ajdodlarimiz ot. ho’kiz, ilon, bo’ri, it kabi hayvonlarga. ayrim qushlarga va parrandalarga e’tiqod qo’yganlar. Shular orasida ot va bo’rini totem hayvon sifatida alohida e’zozlashgan. Totemlar bilan bog’liq bir qancha geneologik afsonalar ham mayjud. Ularda u yoki bu urug’ — qabilaning kelib chiqishi ko’pincha ona bo’ri obraziga bog’lab talqin etiladi. Bo’ri totemiga aloqador ertaklar ham anchagina: «Cho’loq bo’ri», «Bo’ri qiz» kabi ertaklar shular jumlasidandir. Fetishizm — fransuzcha «fetiche» so’zidan olingan bo’lib, ibtidoiy ajdodlarimizning qadimiy e’tiqodiga ko’ra, narsalarga irim qilib sig’inish yoki ularga magik kuchga ega deb qarash asosida sig’inishni anglatadi. Xalq ertaklarida uchrovchi oyna, qilich, igna, marjon, tosh, taroq va boshqa shu xildagi predmetlar magik kuchi tufayli qahramonlarga yordamchi vositaga aylangan. Qadimgi ajdodlarimiz o’z turmush-tirikchiligida otdan keng foydalanganlar. Ot ularga ham oziq, ham uzoqni yaqin qiluvchi ulov, ham chorvani boqishda ko’makdosh ish hayvoni sifatida xizmat ko’rsatgan. Hatto otning yolidan turli kasalliklarni davolashda foydalanilgan. Ot kalla suyagi yovuz ruhlardan himoya qiluvchi vosita hisoblangan. Otdan shunchalik katta naf ko’rgan qadimgi odam uni kult darajasida ilohiylashtirib, e’tiqod timsoliga aylantirgan. Tabiiyki, bunga otning jozibadorligi ham ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan. Ot kultiga aloqador qarashlar natijasida ftlklor asarlarida otning epik badiiy timsoli paydo bo’lgan. Jumiadan, o’zbek xalq dostonlaridagi G’irot, G’irko’k, Boychibor, Jiyronqush, Majnunko’k kabi epik ot obrazlari bunga yorqin dalil bo’la oladi. Ot kultiga aloqador urug’ nomlari va geografik joy nomlari ham bor. Bu

haqda «Hazorasp» nomli toponimik afsona yaratilganligi ma’lum. Eng qadimgi davr folklorining ilk bosqichida ko’p miflar yaratilgan. Miflar qadimgi davr folklorida alohida o’rin tutadi. Ularda dunyoning paydo bo’lishi, tabiat hodisalari, xudolar va hayvonlar haqida to’qima hikoya qilinadi. Miflarning bizgacha yetib keiishida zardushtiylik (otashparastlik) dinining muqaddas kitobi «Avesto» muhim rol o’ynaganligini alohida e’tirof etish lozim. Eng qadimgi davr folklorida jangnoma tipidagi epik asarlar ham muhim o’rin egallaydi. Ular tarixiy voqea va hodisalar bilan bog’liq holda yuzaga kelgan. «To’maris» va «Shiroq» kabi rivoyatlar buning yorqin namunalaridir. Bosh qahramoni To’maris va Shiroq bo’lgan ushbu qadimgi epos namunalarida vatanparvarlik va qahramonlik madh etiladi. «To’maris» rivoyatining qisqacha mazmuni Gerodotning «Tarix» asarida keltirilgan. Unda Eron shohi Kir bilan massagetlar qabilasi o’rtasida yuz bergan jang voqealari tasvirlanadi. Massagetlar qabilasi boshlig’i To’marisning vatanparvarligi va qahramonligi alohida qayd etiladi. Xalq rivoyatida To’maris obrazi qadimgi jangovor ayollarning tipik vakili sifatida talqin etiladi. Uning jasuriigi, o’ktamligi, donoligi tarannum qilinadi. «To’maris» rivoyatining yaratilishiga matriarxat jamiyatida (onalik saltanati davrida) yashagan qahramon jangchi ayollar — amazonkalar timsoli yetarli ta’sir ko’rsatgan. Rivoyatda hikoya qilinishicha, adolatli, tadbirkor, mustahkam idorali, jasur va jangovor ayol, qabila boshlig’i To’maris Eron shohi Kirning hiyla- nayranglarini donolik bilan idrok etib, Kir boshlagan fitna-jangdan el-yurtini omon saqlab qoladi. Qabila mustaqilligini himoya qilish uchun jang boshida turib kurashadi va mardlarcha g’alaba qozonib, Kirni yo’q qiladi. Keyinchalik «To’maris» rivoyati asosida «Oysuluv» dostoni yaratilgan. «Shiroq» rivoyatining yaratilishiga Eron shohi Doro bilan shak qabilalari o’rtasida yuz bergan tarixiy janglar asos bo’lgan. Bu rivoyatning qisqacha mazmuni yunon tarixchisi Polienning «Harbiy hiylalar» nomli kitobi orqali yetib kelgan. Unda hikoya qilinishicha, Doro shak qabilasiga qarshi yurish qilganda, shu qabila otboqari harbiy holatni muhokama qilib o’tirgan qabila boshliqlari Saksfar,

Omarg va To’maris huzuriga tashrif buyurib, agar bolalari va nabiralarining tirikchihgi ta’minlansa, Doro qo’shinlariga qarshi borib, ularni bir o’zi yengishini aytadi. Shak hukmdorlari uning taklifiga rozi bo’Igach, otboqar o’z quloq va burnini kesib, go’yo qabiladoshlaridan ozor ko’rgan qiyofada Doro qo’shinlari huzuriga boradi va ularni aldaydi. Shiroqning achinarli holatini ko’rgan Doro uning gaplariga ishonadi va u boshlagan yo’ldan yuradi. Shiroq uni yetti kun yurdirib, jazirama cho’lning o’rtasiga ohb boradi. Shiroqning yetti kunlik suv va ovqat olish taklifi bilan yo’lga chiqqan qo’shinning suvi va ovqati tugab, hammasi charchaydi. Yettinchi kuni ham shaklardan darak topolmagan qo’shin aldanganini sezadi. Qo’shin boshlig’i Shiroqni aldab-suldab yo’lga solmoqchi bo’ladi. Lekin u shuncha qo’shinni bir o’zi yengganligini aytib, faxrlanadi. Qo’shin lashkarboshisi Ranosbat g’azablanib, Shiroqni chopib tashlaydi. Ko’rinyaptiki, rivoyatda vatan uchun jon fidolik, tinchlik va ozodlik uchun kurashda mardlik, jasorat va qahramonlik g’oyalari madh etUmoqda. Bu motivlar esa qadimiy eposga xos an’anaviy motivlardir. Yana bir qahramonlik eposi xalq qahramoni, pahlavon Rustam nomi bilan bog’liq. Rustam haqidagi qahramonlik eposlari qadimdan O’rta Osiyo, Eron va Afg’onistonda keng tarqalgan. Ularda Rustam obrazi turlicha talqin etiladi. Masalan. bir dostonda u arab bosqinchilariga qarshi kurashuvchi qahramon qiyofasida gavdalansa, yana boshqa birida shaharlar bunyod etgan kuchli bahodir, bunyodkor qiyofasida namoyon bo’ladi. Qadimgi sug’d eposi parchalarida esa Rustam devlar bilan olishib, ularni mahv etgan pahlavon qiyofasida tasvir etiladi. O’t nafasli oti Raxsh hamisha unga hamrohlik va madadkorlik qiladi. Rustam - ideal qahramon. Qahramonlik eposlarida u hamisha xalq madadkori sifatida talqin etiladi. Rustam — xalq orzu qilgan bemisl kuch-qudratning ramziy ifodasi. U har doim elat va xalq manfaatlarini himoya qilib. o’z kuch-qudrati orqali adolat va tinchlik o’rnatib yuradi. Shu bois u bir joyda muqim turib qolmaydi. U mamlakatdan bu mamlakatga o’tib, hammaga yordam berib yuradi. Rustam haqidagi afsonalar qadimiy dualistik miliar zamirida yaratilgani bois ularda hamisha yaxshilik bilan yomonlik o’rtasida kurash ketadi. Bunda dev, ajdar kabi

persohajlar yomonlik timsoli bo’lib kelsa, Rustam va uning vafodor oti Raxsh yaxshilik timsoli sifatida talqin etiladi. Keyinchalik Rustam haqidagi afsonalar «Rustam», «Rustam Zol o’g’li», «Pahlavon Rustam» kabi ertaklarning yaratilishi uchun zamin bo’lgan. Rustam Firdavsiyning «Shohnoma»sida ham asosiy qahramonlardan bin vazifasini o’tagan. Eng qadimiy folklor-qo’shiqlar va maqollardan ham tashkil topgan. Uiarning dastlabki namunaiari Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asari orqali bizgacha yetib kelgan. «Devon»dagi qo’shiqlar mazmunan rang-barangdir. Jami 750 satr atrofida bo’lib, to’rtlik, uchlik va ikkilik shaklidagi 210 she’riy parchadan iborat. Ular meloddan awalgi VII asrdan meloddan keyingi XI asrgacha 18 asrlik vaqt ichida yaratilgan va o’sha zamonlar voqeligini aks ettiradi. Uiarning ko’pchiligini ovchilik, chorvachilik, mavsum-marosim, lirik-ishqiy, qahramonlik va didaktik qo’shiqlar tashkil etadi. Bu silsilada ayniqsa, ovchilik bilan bog’liq qo’shiqlar katta o’rin egallaydi. Ularda ov qilishning ilk ko’rinishlari - it. qush yordamida, shuningdek, o’q-yoy bilan ov qilish tajribalari haqida kuylangan: Ov qushlarin ushlashib, Tulki to’ng’iz tishlatib, Itlarimiz ishlatib, Hunar bilan gerdaydik. «Devon»dagi qo’shiqlarda xalqning hayot tajribalari. har bir faslning yaxshi va yomon jihatlari, suv toshqini, uylanish, oilada ota-onaning roli, nasihatlarining ahamiyati, qahramonning jang maydonida el-u yurtini, xalqini deb halok bo’lishiga daxldor ruhiy kechinmalari o’z aksini topgan. Shuningdek, «Devon»da Alp Er To’nga marsiyasi keltirilgan. Unda xalq qahramoni Alp Er To’nganing vafoti munosabati bilan elning qattiq qayg’uga botganligi, chuqur ruhiy iztirobga tushgani bayon etilgan. Yusuf xos Hojib Alp Er To’ngani forslar Afrosiyob deb atashganini ma’lum qiladi. Alp Er To’nga - yo’lbars kabi kuchli, bahodir odam degani. Marsiyada Alp Er To’nganing o’limi achchiq qismat, dahshatli fojea, o’mini to’ldirib bo’lmaydigan yo’qotish sifatida baholanadi. «Devon» orqali bizgacha «Oltin qon» nomli afsona matni hamda afsona

janrining qadimda «sav» deb yuritilganligi, uning ijrosi xususidagi malumotlar ham yetib kelgan. Shuningdek, «Devon»dan 300 tacha xalq maqollari o’rin olgan. Xullas, ibtidoiy kishilarning dunyoqarashi, tasavvur-tushunchalari, ishonch- e’tiqodlari va mehnat, turmush tarzi bilan bog’liq holda vujudga kelgan eng qadimgi folklor namunaiari, dastawal. qadimgi odamlarning qarashlarini ifodalash vazifasini o’tagan va asosan, ta’limiy ahamiyat kasb etib yangidan — yangi afsona, rivoyat. ertak va dostonlarning yaratilishiga asos bo’lgan. Feodalizm davri o’zbek folklori VI asrdan XX asrning I-yarmigacha yaratilgan xalq og’zaki ijodi namunalarini o’z ichiga oladi. Bu davrda yaratilgan folklor asarlarida feodal munosabatlar bilan patriarxal -urug’chilik munosabatlarining, o’troq dehqonchilik bilan ko’chmanchilik hayoti tartiblarining yonma-yon yashaganligi, murakkab iqtisodiy munosabatlar, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. qadimiy tasavvur va qarashlarning izlari ifodasini topganligi kuzatiladi. Chunonchi. folklor asarlari ijtimoiy taraqqiyotga bog’liq tarzda ijod etilgan. Ular xalq hayotidagi tarixiy o’zgarishlar bilan birga o’zgara borgan. Sinfsiz jamiyatdan sinfiy jamiyatga o’tish yuz bergach, folklor asarlari janriy jihatdan boyidi. Yangi- yangi janrlarda og’zaki ijod namunaiari paydo bo’ldi. Jumladan, ertaklar, eposning arxaik shakllari yuzaga keldi. Jlk feodal davlatlaming shakllanishi davrida qahramonlik dostonlari yaratilgan. Keyinroq esa epik, lirik va tarixiy qo’shiqlar. og’zaki drama paydo bo’lgan. O’zbek dostonchiligida XVI asr boshlaridan muayyan yangilanish bosqichi boshlangan. XV1I-XV1II asrlarda dostonchilik taraqqiyotida jiddiy ko’tarilish yuz bergan. XIX asrda esa u gullab-yashnagan. Demak, an’anaviy dostonlarning hammasi feodalizm davri mahsulidir. Ularning ko’pchiligida farovon o’lka va vatan mustaqilligi, chet el bosqinchilariga qarshi kurash g’oyasi muhim o’rintutadi. Jumladan, «Chambil qamali». «Rayhon arab», «Bektosh arab» kabi dostonlarda arab bosqinchilariga qarshi kurash tasvirlansa, «Guldursun» rivoyatida mo’g’ul istilochilariga qarshi xalq nafrati ifodalanadi. To’g’ri, bunda xalqning bosqinchilarga nisbatan munosabati ramziy ifodalarda, afsonaviy-mifologik salbiy

obrazlar limsolida beriladi, to’g’ridan-to’g’ri ifodalanmaydi. Feodalizm davri o’zbek folklorida ayrim tarixiy voqealar va shaxslar nomiga aloqador dostonlar, afsona va latifalar ko’p uchraydi. «Tulumbiy» (XV asr). «Shayboniyxon», «Oychinor» (XVI asr) kabilar bunga misol bo’ladi. Feodalizm davrida yashagan mashhur shaxslar Imom Ismoil Buxoriy. Abu Ali ibn Sino, Bahouddin Naqshband, Amir Temur, Ulug’bek, Alisher Navoiy, Xoja Ahrori Valiy, Bobur, Mashrab haqida xalq juda ko’plab tarixiy afsona va rivoyatlar yaratgan. Shuningdek, Mashrab va Mahmud G’aznaviy nomi bilan bog’liq latifalar ham shu davrda to’qilgan. Ularda bu tarixiy shaxslarning real biografiyasi emas, to’qima biografiyasi beriladi. Feodalizmning so’nggi bosqichlarida folklordagi antifeodal, antiklerikal motivlar yanada kuchaygan. Xalq orasida yozma adabiyot namunalari keng tarqala boshlagan. Ayrim shaxslar o’zbek folklori asarlarini yozma adabiyotga yaqin ruhda qayta ishlab yoki aksincha, yozma adabiyot namunalarini «folklorlashtirib» yangi variantdagi asarlar yaratganlar. Buning natijasida qissalar (xalq kitoblari) yuzaga kelgan. Feodalizmning oxiriga kelib, xalq ijodchilarining muayyan janrlarda professionallashuvi kuchayib, dostonchi. ertakchi, qo’shiqchi, askiyachi, masxabarbozlar ixtisoslashgan holda alohida ajralib chiqa boshlagan. Bu davrda marosim qo’shiqlari ba’zi o’zgarishlarga yuz tutdi. Ertaklar bilan topishmoqlarda majoziylik kuchaydi. Bir qator yangi janrlar (lirik va tarixiy qo’shiqlar. latifa va loflar, askiya va og’zaki drama) paydo bo’ldi. Xullas. feodalizm davrida o’zbek folklorining janriy tarkibi to’la shakllandi va boyib, mukammallik kasb etdi. XIX as ruing ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o’zbek folklori. O’zbek xalqi tarixida XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari o’ziga xos bosqich bo’ldi. Chunki bu davrda qator muhim ijtimoiy-siyosiy, madaniy voqealar yuz berdi. Ayniqsa, XIX asrning 50-yillari o’rtalarida chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi. Qo’qon xonligining tugatilishi, Turkiston general- gubernatorligining tashkil etilishi, uning siyosiy-ma’muriy tuzulishi mustamlakachilik zulmiga va o’lka xalqlarini milliy jihatdan ezishga

asoslanganligi, o’lkaning Rossiya sanoati mollarini sotish va unga xomashyo yetkazib beradigan bozorga aylantirilishi o’zbek xalqi tarixida asoratli iz qoldirdi. Istilodan so’ng o’lkada ayrim ijobiy ahamiyatga ega o’zgarishlar ham yuz berdi. Ya’ni, o’lkada feodal tarqoqlikka barham berildi, o’zaro urushlarga, toj-taxt uchun kurashlarga chek qo’yildi. Ba’zi yirik shaharlarda sanoat korxonalari ochildi. Temir yo’I, pochta. telegraf tarmoqlari ishga tushdi. Evropacha tipdagi rus-tuzem maktablarining ochilishi eski usuldagi maktab va madrasalardagi o’qish-o’qitish tartibiga ham o’zgartirishlar kiritishga olib keldi. Bosmaxonalar paydo bo’ldi. Shaharlarda sanoat korxonalarining, zavod va fabrikalarning ochilishi tufayli ishchilar sinfi shakllana boshladi. Tabiiyki, o’lka hayotida ro’y bergan bunday ijtimoiy-siyosiy. madaniy o’zgarishlar folklor asarlarida ham badiiy talqin etila boshlandi. Folklorning deyarli barcha janrlarida yangi namunalar ijod etildi. An’anaviy folklor namunalarining ijtimoiy mazmuni yanada teranlashdi. Ularda satirik yo’nalish kuchaydi. Bu davrda, ayniqsa, qo’shiq, tarixiy qo’shiq, latifa, askiya. terma va doston janrlarida barakali ijod qilindi, og’zaki dramaning ko’pgina namunalari yaratildi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida juda ko’p tarixiy qo’shiqlar yaratildi. Ulardan biri «Botirxon zulmi» qo’shig’idir. Bu qo’shiq ma’lum tarixiy voqea: Shahrisabz va Kitob atroflarida yashovchi kenagaslarning 1856 -yilda Buxoro amiri Nasrullo zulmiga qarshi olib borgan 27 yillik keskin kurashi tufayli shafqatsiz qirg’in qilinishi munosabati bilan yaratilgan. Xalq amir Nasrulloni istehzo bilan «Botirxon» deb atagan. Qo’shiqda amirning o’ta shafqatsizligi, zolimligi keskin fosh etiladi: Necha -yil qamab yotdi: Kenagas yurtlarini. Qamay-qamay, alqissa, Oldi ko’zin o’tlarini. Tayloqday bo’kirtirib so’ydi, Ne-ne azamatlarini. O’sha davrda yaratilgan tarixiy qo’shiqlardan yana bin

«Kelmas Koroskonning suvi» qo’shig’idir. Namangan uezdida yaratilgan ushbu qo’shiqda chor hukumatining mustamlakachilik siyosati natijasida g’o’zaning ko’p ekilishi sababli yuzaga kelgan suv tanqisligi, miroblarning poraxo’rligi, yollangan dehqonning og’ir ahvoli, boylarning ochko’zligi satira vositasida kuylangan: Mirobboshi bo’ldi Tolib, Pulni olib, yonga solib, Ariqlari qurib qolib, Kelmas Koroskonning suvi. Xorazmda yaratilgan «Xon zulmi», «Bevafo zolim», «Ayrildim», «O’lar bo’ldik bu xonlarning dastidan», «Xonavayron bo’lsin Xivaning xoni», «Boshing kesilsinu qoning to’kilsin» kabi ko’shiqlarda mazlum xalqning ruhiy kayfiyati, zulm-zo’rlikdan, erksizlikdan, amaldorlarning adolatsizligidan noroziligi o’z ifodasini topgan: Isfandiyor, zolimliging bildirding, Non o’rniga kunjarani yedirding, Kambag’alni qiynab, boyni kuldirding, Haddan oshding, zolim, yoning so’kilsin! Boshing kesilsin-u, qoning to’kilsin! XIX asrning oxirida yaratilgan qo’shiqlaming aksariyatida mustamlaka davrining og’ir fojealari, haqsizlikka qarshi norozilik, ikki tomonlama zulm haqida zorlanilsa, XX asrning boshlarida yaratilgan qo’shiqlaming aksariyatida 1916 -yilda yuz bergan mardikor olish voqeasi, unga qarshi xalq isyoni va noroziligi kuylanadi: Non tishlatdim bolamga, Mardikordan qaytsin, deb, Zolimlarni qarg’adim, Ilohi, yer yutsin, deb. XX asr boshlarida yaratilgan aksariyat tarixiy qo’shiqlar mardikorlikka olish voqeasi bilan bogiiqdir. Ularda xalqning mavjud tuzumdan, mustamlakachilik siyosatidan norozilik nidolari yangraydi. Xalqning isyonkor ovozi baralla jaranglaydi: So’k oshini ichmayman, Etigimni yechmayman, Qorda qarag’ay kesmayman, Hech haqimdan kechmayman.

Mardikorga olgan Nikolayni Taxtdan yiqitmay qo’ymayman. Qo’shiqda o’z haq-huquqini tanigan, hayotida siyosiy o’zgarish qilishga qurbi yetadigan o’zbek mardikorining armonli qalbi ■zarblangan. XIX asming ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida xalq hayotida yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy, madaniy o’zgarishlar baxshilar tomonidan asriy an’anaviy meros zaminida yaratilayotgan qator terma va dostonlarda ham o’ziga xos ravishda aks etdi. Jumladan, Fozil Yo’Idosh o’g’lining «Qahatchilik», «Chigirtka» termalari, «Mamatkarim polvon», «Jizzax qo’zg’oloni» dostonlari, Po’lkan shoiming «Mardikor» dostoni, Nurmon Abduvoy o’g’lining «Nomoz», lslom shoiming «Mingboshi», «So’filar», «Olloyorboy» kabi terma va tarixiy qo’shiqlari shunday asarlardan sanaladi. Bu davrga kelib baxshilar ijodida ma’lum tarixiy shaxslarning prototipi orqah tarixiy qo’shiqlar yaratish muhim o’rin tuta boshladi. Chunonchi, Ergash Jumanbulbulning «Miltiqboy hajvi» asari Nurota bozoriga saksovuldan tayyorlangan ko’mirni sotish uchun keladigan qizilqumlik qozoqlardan boj yig’ishga Buxoro amirligi tomonidan tayinlangan Miltiqboy ismli amaldor prototipi asosida yaratilgan bo’lsa, Nurmon Abduvoy o’g’lining «Nomoz» tarixiy qo’shig’i Samarqand va Qashqadaryo qishloqlarida o’z atrofiga o’ttizdan ortiq yigitlarni birlashtirib, isyonkorlik qiUb yurgan xalq qahramoni Nomoz Pirimqul o’g’li prototipi asosida yaratilgandir. Nomoz haqidagi tarixiy qo’shiq o’zbek folklorida yakka kurashchi obrazini birinchi boiib yoritib berdi. Shundan so’ng bu intilish Fozil Yo’Idosh o’g’lining Mamatkarim Polvon dostonida kuzatiladi. Mamatkarim obrazi samarqandlik polvon Muhammadkarim Abdurahim o’g’li prototipi asosida yaratilgan. Bu shaxs o’z jismoniy kuchiga tayanib, mahalliy amaldorlar va boylarning ta’zirini beradi, mehnatkashlarning manfaatlarini himoya qilishga urinadi Nomoz va Mamatkarim obrazlari yakka kurashchi obrazi namunasi bo’lsa-da, xalqning zolimlarga qarshi noroziligini, milliy ozodlik uchun intilayotganligini namoyon etadi. XX asr boshlarida mamlakatda qattiq ommaviy ocharchilik yuz berdi. Bunga

yerlarni chigirtka bosib, ekin-tikinlarga katta talofat yetkazgani ma’lum darajada sabab bo’lgan. Shu munosabat bilan bir necha mashhur termalar yaratilgan. Jumladan, Fozil shoirning «Qahatchilik», «Chigirtka» kabi termalari shunday asarlardandir. Ularda kambag’al dehqonning og’ir ahvoli, turmush qiyinchiligi real aks ettiriladi. Xullas, XIX asming ikkinchi yarmi va XX asrning boshlari — o’zbek folklori taraqqiyotida alohida bir bosqichni tashkil etadi. Bu davrda yaratilgan og’zaki ijod namunalarida davrning muhim ijtimoiy-siyosiy voqealarini kuylash, xalq ommasining sinfiy va siyosiy ongi yuksala borishini ko’rsatishga intilish, ozodlik harakatlarini tasvirlash muhim o’rin tutadi. XX asrning 20-80-yillaridagi o’zbek folklori. O’lkamizda 70 yildan ortiq hukmronlik qilgan Sho’ro tuzumi mafkurasi xalq og’zaki ijodi asarlarining mavzu ko’lamini belgilab bergan. Ularning mazmuniy asosini mamlakatda yuz bergan tarixiy voqealami kuylash tashkil etadi. Bu davrdagi o’zbek folklorining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilarda ko’rinadi: a) an’anaviy folklor asarlari bilan bir qatorda, yangi voqelikni aks ettiruvchi asarlar ko’plab yaratildi; b) yangi yaratilgan asarlarda mifologik va romantik obrazlarga emas, realistik obrazlarga duch kelinadi; v) voqelik realistik tarzda tasvirlanadi; g) folklor asarlari aniq mualliflar tomonidan yaratila boshlandi va shu sababdan keng variantlashmadi; d) o’zbek folklorining janrlari tarkibida muayyan o’zgarishlar yuzaga keldi, ya*ni afsona, rivoyat, naq] va ertak janrlariga mansub namunalar bu davrda jonli ijroda katta o’rin egallamasa-da, biroq yangi namunalarini yaratish, asosan, to’xtadi. Eposning yangi doston deb ataluvchi yangi tipi paydo bo’ldi. Aslida bu tarixiy qo’shiq bo’lib, ko’p hollarda yangi doston hodisasi sifatida namoyon bo’lgan edi. Latifa, lof, askiya, topishmoq va maqol kabi janrlar yangi voqelikni o’zlariga xos shaklda aks ettira boshladilar. Ular yangi davrda ham jamoatchilik,

anonimlik va variantlilik kabi xususiyatlarini saqlab qoldi. Chunki ularning badiiy shakli, voqelikni tasvirlash usuli

qat’iydir. Bu davrda yana tarixiy qo’shiq janrining jamoa tomonidan yaratilgan kichik hajmli tipidan tortib, aniq shaxs, professional ijrochi - ijodkor tomonidan yaratilgan yirik liro-epik tipigacha yuzaga keldi; e) o’zbek folklori janrlar tarkibining boyishi - uning yangi mazmuniy salmoq kasb etishida namoyon bo’la boshladi; y) xalq ijodkorlari yangi voqelikni badiiy jihatdan aks ettirishda an’anaviy tasvir usulidan foydalanishda davom etishdi; j) xalq baxshilarining bu davrdagi repertuari, asosan, uch janrdagi asarlardan tashkil topdi. Bular doston, tarixiy qo’shiq va termadir. Doston va termalar baxshilar repertuaridagi yetakchi janrlar bo’lib qolavergan. Ular tomonidan yaratilgan tarixiy qo’shiqlar esa-epik xarakterga ega bo’lib, tarixiy dostonlarning paydo bo’lishida epik asoslik vazifasini o’tagan. Baxshilar tomonidan yaratilgan «Baxtiyor avlodlarga», «Qoraqum», «Tinchlikjarchisi», «Dastagul» kabi tarixiy qo’shiqlar doston darajasigacha ko’tarila olmadi. Chunki ular keng epik talqin ololmay. faqat ijod etgan baxshining reperatuarida qolib ketdi. Shu vajdan XX asrning 50-yillarida o’zbek xalq dostonchiligida so’na boshlash jarayoni kuzatila boshlandi. Bu davrda yaratilgan aksariyat to’rtliklarda madhiyabozlik ustunlik qiladi. Ularda, asosan, o’tgan asrning 20-30 -yillarida ijtimoiy hayotda yuz bergan tarixiy voqealar: mamlakatni kollektivlashtirish, xotin-qizlarni paranji balosidan qutqarib, ozod qilish, maorif — maktab ishlarini jonlantirish hamda bu yo’lga g’ov bo’lgan kimsalarni qoralash bosh mavzu vazifasini o’tagan. Shu vajdan ko’pgina qo’shiqlarda milliy ozodlik uchun kurashgan, mustamlaka tuzumi va mafkurasiga qarshi chiqib jang qilgan kishilarni bosmachi deb qoralash va tanqid qilishga yo’naltirilgan siyosat ta’sirida buyurtma qo’shiqlar paydo bo’ldi. Lekin xalq o’z erki uchun jonini tikkan qahramonlarini ham yaxshi tanirdi: Ibrohimbek «huv!» — dedi, «Jom kosada suv!» - dedi. Dushmanlarni qirganda:

«Taqdiringiz shu!» — dedi. Yoki: G’azotga borar bo’lsak, Ota-onamiz rozi. O’lganlar shahid ketdi, Qolganlarimiz g’ozi. Bu xildagi qarshilik harakati ruhini ifodalagan xalq qo’shiqlari bisyor edi. Lekin ulami to’plashga jiddiy e’tibor berilmagan. Xayriyatki, G. V.Andreev 1928 - yilda yozgan «Xalq ijodida bosirachilikning ifodasi» maqolasida bir qancha namunasiga munosabat bildirgan ekan. O’shalar bizgacha yetib keldi. «Bosmachi» qabilidagi yasama qo’shiqlar o’rgatilib, tashviq qilirub kelindi. Sho’ro tuzumi va mafkurasi xalqimizni abadiy qullikda saqlash niyati bilan milliy mustaqillik, erk va ozodlik uchun kurashganlarga qarshi keskin choralar ko’rib, qo’rqituv va vahima solish siyosatini olib bordi. Ommaviy qatag’onni kuchaytirdi. Alal-oqibat o’z murodiga yetdi. Nihoyat Istiqlol yuz berib, adolat qaror topdi. Bugungi haqiqiy hur zamonda milliy ozodlik, mustaqillik uchun intilgan, shu yo’lda jonini fido qilgan xalq farzandlarining nomi iftixor bilan yana tilga olina boshlandi. Sho’ro davrida an’anaviy folklorning tabiiy taraqqiyotida uzilishlar yuz berdi. An’anaviy motivlar o’rnini zamonaviy motivlar egallay boshladi. Folklor asari yangi mazmun kasb etib, yangi g’oya va obrazlar hisobiga boyib bordi. Buning natijasida epik an’ana asosida yaratiladigan ayrim folklor janrlari (masalan: dost on, afsona kabilar) so’na boshladi. An’anaviy folklordagi qo’shiq, bolalar folkloriga oid janrlarning ham yangi namunalari yaratildi. Sho’roviy voqelik o’z badiiy ifodasini topgan edi. Ular xalq hayoti mohiyati, kurashi, ijtimoiy-axloqiy munosabatlarini teran aks ettirganligi bilan e’tiborni tortadi. Xalq shoirlarining yangi avlodi yetishib chiqdi. Ulardan dehqono-bodlik Qodir baxshi Rahimov, surxondaryolik Shoberdi baxshi, nurotalik Rahmatulla Yusuf o’g’li, jarqo’rg’onlik Mamadrayim Sodiqov, xorazmlik Bola baxshi, Qalandar baxshi kabilarning zamonaviy folklorni rivojlantirishdagi xizmatlari katta bo’ldi.

Sho’ro davrida an’anaviy folklorning og’zaki drama, qo’g’irchoq teatri, askiya kabi janrlari qaytadan zamonaviy yo’sinda jonlana boshladi. Mamlakatda teatr taraqqiyoti ushbu janrlardagi asarlarning ko’payib, boyib borishiga yetarli ta’sir ko’rsatdi. Sho’ro davrida marosim va diniy folklor tabiiy holda saqlansa-da, uning ijrosiga nisbatan moneliklar mavjud edi. Davr mafkurasi ularga eskihk sarqiti sifatida qaradi. Buning ta’sirida ularga daxldor ko’pgina urf-odatlar, poetik aytimlar unutila boshlandi. Hatto xalq qo’shiqlaridagi marosimiy va mavsumiy belgilar ham yo’qola boshladi. Sho’rolar davrida latifa, lof janrlarining saqlanishi va davom etishida «Mushtum» jurnalining xizmati katta bo’ldi, uning deyarli har bir sonida latifa va loflar alohida ruknda berib borildi. XX asr oxirlariga kelib, bolalar folklorida ham shakliy va mazmuniy o’zgarishlar yuz berdi. Asosan, bolalar uchun mo’ljallangan ertak, alia, topishmoq kabi janrlar stilizatsiyasi kuchaydi, yozma adabiy janrlarga aylana boshladi. Yozuvchi va shoirlar tomonidan zamonaviy mavzulardagi ertaklar, topishmoqlar yaratila boshlandi. Muallifii alia matnlari paydo bo’ldi. Bu esa folklor va yozma adabiyot munosbatining Yangi pog’onaga ko’tarilganligidan guvohlik beradi. Bu davrda o’zbek folklori teatr, kino, televidenie bilan munosabatini yanada mustahkamroq qilib qaror toptirdi. Folklor mavzulari asosida multfilmlar ( «Zumrad va qimmat», «Aldarko’sa va boy», «Farrux va Zumrad»), operalar («Tohir va Zuhra»), filmlar («Yetti jin», «Kulol polvon sarguzashtlari») yaratildi. 1941 —1945-yillarida yuz bergan ikkinchi jahon urushida xalqimiz o’g’lonlari ham ishtirok etdilar va ulardan juda ko’pchiligi jang maydonlarida qurbon bo’ldi. Urush yillarida yaratilgan xalq asarlarida shu urushni boshlagan nemis-fashistlarga qarshi cheksiz g’azab-nafrat, g’alabaga ishonch, botir jangchilarning qahramonligi, vatanparvarligi, mamlakat ichkarisida mehnat qilib, jangchilarni qo’llab-quwatlab turgan kishilarning istak-orzusi o’z ifodasini topgan. Ularda da’vatkorlik ruhi ustuvorluk qilardi: Menig yorim qahramon, Dushmanga bermas omon. Bosqinchi fashistlarni Qilar yer bilan yakson.

Urushdan keyingi davrda yaratilgan xalq asarlarida, asosan, urush yetkazgan talofatlarni bartaraf etish, kishilarning moddiy va madaniy turmush darajasini yaxshilash. Mirzacho’lni o’zlashtrish haqida kuylandi. Tinchliksevarlik, mehnatsevarlik, fidoiylik bu davrda yaratilgan asarlarning yetakchi pafosiga aylandi. Istiqlol va folklor. 1991-yilda O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritdi. O’zbek xalqi erkin, ozod bo’ldi. Nihoyat, istiqlolga tashna xalqning orzusi ushaldi. Barcha sohada — ilmda, ijodda, mehnatda milliy hurlikka, ijodiy erkinlikka erishildi. Azaliy urf-odatlarimiz,milliy qadriyatlarimiz tiklana boshlandi. Uning bir qismi bo’lgan xalq marosimlari, xalq ijodi namunalariga ham e’tibor kuchaytirildi. Ularni to’plash, o’rganish, ommalashtirish ishlari yanada jonlantirildi. Ularni ommalashtirishda nashriyotlarning. radio, televidiniening roli yanada oshirildi. Sho’rolar mafkurasi qatag’oniga uchragan qator an’analar qayta tiklanib, xalqimizning e’zozli qadriyatlari tarzida nishonlana boshlandi. Chunonchi, 1990- yildan e’tiboran necha ming yillik tarixga ega bahor va shodlik bayrami Navro’z yana umumxalq shodiyonasiga aylantirildi, xalqimizning vijdon erkiniigi, iymon- e’tiqodi timsoli bo’Igan Ramazon va Qurbon hayiti kabi diniy bayramlarning qayta tiklanishi muhim voqealardan bo’ldi. Har yili Navro’z va Mustaqillik shodiyonalaridagi folklor-etnografik dastalarining chiqishlarida xalq qo’shiqlari, raqslari va udumlari ijrosiga keng o’rin berilayotgani -xalqimizni o’zligini anglash va milliy qadriyatlarni e’zozlash ruhida tarbiyalashda muhim rol o’ynamoqda. Odil hukumatning sa’y-harakati tufayh xalq iste’dodlarini aniqlash va rag’batlantirish, ularnig san’atini omma orasida tarqatish maqsadida juda ko’p tadbirlar amalga oshirilmoqda. Yuziab badiiy havaskorlik to’garaklari, folklor- etnogrfik ansambllffti istiqlol davrida o’z dasturlarini yanada boyitdilar. Ular o’z repertuarlariga xalq og’zaki ijodi namunalarini, urf-odat, bayram va marosimlar folklorini kiritib, xalq ijodining barhayotligini ta’minlamoqdalar va milliy qadriyatlarimiz qayta tiklanishiga munosib hissa qo’shmoqdalar. Hozirgi paytda folklor merosimizning bugungi hayotimiz bilan hamnafasligini namoyish etishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda.

Bu jihatdan YUNESKO qarori bilan o’zbek qahramonlik eposi «Alpomish» dostoni yaratilganligining ming -yillik yubileyining 1999-yiIda va xalqimizning nodir ma’naviy yodgorligi «Avesto» yaratilganligining 2700 yilligini 2001-yilda xalqaro miqyosda nishonlanganligi; shu jarayonda O’zbekiston xalq shoiri Usmon Azim yozgan senariy asosida 2 seriyali «Alpomish» filmi yaratildi, qolaversa, endilikda an’anaga aylanib, har yili o’tkazilayotgan «Boysun bahori» xalqaro qo’shiq va musiqa festivalini o’z homiyligiga olganligi ayricha ahamiyat kasb etadi. Qadimiy va boy folklorimizda ajdodlarimizning o’tmishi, tarixi, madaniyati, ma’naviyati o’z aksini topgan. U orqali milliy tariximizni baholash mumkin. Shuning uchun istiqlol yillarida namunali faoliyat yuritayotgan ko’pgina folklor- etnografik dastalar xorijiy mamlakatlarda bo’lib, san’atimiz dorvug’ini jahonga taratmoqdalar. Shuningdek, har yili ularning respublika bo’yicha ko’rik- tanlovlarini o’tkazish an’anaga aylandi. Respublika miqyosida baxshilarning an’anaviy ko’rik-tanlovi ham bot-bot o’tkazilmoqda. Prezidentning 2000-yil 14-martidagi Farmoniga muvofiq, «O’zbekiston Respublikasi xalq baxshisi» unvoni ta’sis etilib, shu tanlov g’oliblari taqdirlana boshlandilar. Natijada hozirgacha bu faxriy unvonga surxondaryolik Shoberdi Boltayev, Boborahim Mamatmurodov, Abdunazar Poyonov qashqadaryolik Shomurod Tog’ayev, Abduqahhor Rahimov, samarqandlik Ziyodulla Islomov va xorazmlik Norbek Abdullayev, Qahhor Normatov singari baxshilar sazovor bo’ldilar. Xullas, istiqlol yillarida folklor namunalarini tashviq va targ’ib etishga jiddiy e’tibor qaratildi. Folklor - milliy qadriyatimizning tarkibiy qismi sifatida yuksak qadr topdi. Xalqning barcha janrlardagi og’zaki ijodi durdonalari ijroda saqlanib qolmoqda. Sho’ro davrida kam e’tibor qaratilgan ayrim janrlar qayta tiklanmoqda. Istiqlolni alqovchi to’rtliklar, termalar yaratilmoqda. Ularda xalqning istiqlol haqidagi azaliy orzusining ushalganligi, quvonchi, yurtboshiga minnatdorchiligi kuylanmoqda. O’zbek folklorining janriy tarkibi va tizimi. Folklor asarlari ham. barcha san’at asarlarida bo’lganidek, o’zlarigagina xos tuzilish, g’oyaviy-badiiy

xususiyatlar, qo’llanish o’rni va bajaradigan vazifalariga ega va shu fazilatlariga ko’ra muayyan guruhlarni tashkil etadilar. Bunday guruhlanishni ifodalash uchun folklorshunoslikda ham, adabiyotshunoslikda ham keng qo’llanuvchi bir qator tushuncha va istilohlardan foydalaniladi. Adabiy tur, janr va janriy xilma-xillik tushunchalari shunday hodisalardan bo’lib, ular hayotni badiiy tasvirlash usul va shakllari sifatida uzoq davrlar mobaynida vujudga kelgan barqarorlikka ega bo’lib, juda sekinlik bilan o’zgarib boradi. Tur, janr va janriy xilma-xillikni farqlash asar ijrochilari uchungina emas, balki ularni tinglovchilar uchun ham, xalq og’zaki ijodini tadqiq etuvchilar uchun ham ahamiyatli bo’lib, bu o’sha hodisalarning shakllanishi, almashinuvi, so’nishi kabi jarayonlarni kuzatish asosida adabiyot va folklorga xos qonuniyatlarni, tarixiy jarayonlarni o’rganish va umumlashtirish imkonini beradi. Demak, tur va janrlarning paydo bo’lishi, taraqqiyoti, o’rin almashishi va inqirozi folklor va adabiyot taraqqiyotida asosiy jarayon hisoblanadi. Qadimgi grek faylasufi Aristotel (eramizdan oldingi 384-322 - yillar), nemis faylasufi Gegel (1770-1831 yillar) va ulug’ rus adabiyotshunosi V.G.Belinskiy (1811-1848 -yillar) kabi mutafakkirlar badiiy ijodning uch turi — epos, lirika va drama mavjudligini e’tirof etganlar. Adabiy turlarning bu tasnifi Aristotel «Poetika»sidan boshlangan bo’lib, ilmiy taomilda hozirgacha qo’llanib kelinmoqda. Tur tushunchasi keng ma’noga ega. U o’z ichida turli janrlami qamrab oladi. Turlar voqelikni tasvirlash usullari sifatida bir-biridan farq qiladi. Epos voqelikni obyektiv holda sujetli-hikoyaviy yo’sinda ifodalasa, lirika subyektiv holda insonning voqelikdan olgan taassurotlarini, ichki hayajonlarini Iirik «men» tuyg’ulah tarzida tasvirlaydi. Drama esa, personajlar nutqi va harakati orqali hayot manzaralarini chizadi, ko’rsatadi. Turlarning har biri yana qator xillarga ega. V.Belinskiy ularni «turning butoqchalari» sifatida ta’riflaydi, bu hozir adabiyotshunoslikda, jumladan, folklorshunoslikda ham «jam» atamasi bilan yuritilmoqda. Ayrim hollarda adabiy tur va janrlarni farqlamay (nasrni ham tur, ham janr yoki lirikani ham tur va jam

tarzida) qo’llash asosida hodisalar tabiatiga e’tiboitiz qarashdan tug’ilgan noaniqlikdir. Holbuki, tur deyilganda voqelikni ifodalash yo ‘li, usuli (epik, lirik, dramatik), janr deyilganda voqelikni badiiy ifoda etish shakllari (ertak, qo’shiq, maqol) tushuniladi. Ammo har bir jam ham ichki xilma-xillikka ega, bu unda ifodalanuvchi mavzu mohiyatidan kelib chiqadi. Chunonchi, ertakning ichki ko’rinishlari sifatida hayvonlarhaqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar kabi xillari mavjud. Qo’shiq janriga xos ichki xilma-xillik ham mavzu, ham vazifasiga bog’liq holda yuzaga kelgan. Aytaylik, «Sust xotin», «Choy momo» va «Laylak keldi» mavsumiy marosim qo’shiqlariga xos ichki xilma-xillikni aks ettirsa, o’lan, yor-yor, lapar, kelin salom, kuyov salom, jarlar, kelin o’tirsin, kuyov o’tirsin va boshqalar maishiy marosim qo’shiqlarining ichki janriy ko’rinishlaridir. Binobarin, bunday hodisalami ifodalash uchun «janriy xilma-xillik» tushunchasidan foydalaniladi. Sinchiklab qaralsa, folklor janrlari bu uch turga sig’mayotgandek tuyuladi va bu folklorning yozma adabiyotdan farq qiluvchi xususiyati hamdir. Gap shundaki, folklor jamlarining ayrimlari har xil marosimlar va mehnat turlari bilan uzviy aloqador bo’lsa, boshqalari kuylashga va o’ynab ijro etishga mo’ljallangan. Bu, o’z navbatida, janrlarga ularning ijro xususiyatlari va vazifalari nuqtayi nazaridan ham yondashmoqni taqozo etadi. Shu jihatdan ularni ikki yirik guruhga bo’lish mumkin: a) marosim folklori janrlari: b) marosimga aloqasi bo ‘Imagan folklor janrlari. Shuningdek, folklor asarlarining kimga mo’ljallanganligini hisobga olib ham ularni yana ikki guruhga — kattalar va bolalar folkloriga ajratish mumkin. Ammo bolalar folklori janrlarining (alia, erkalama, ovutmachoq, qiziqmachoq, qaytarmachoq, yalinchoq, hukmlagich, qiqillama, tegishmachoq, masxaralama, chorlama, cheklashmachoq, sanama, tarqalmachoq, tez aytish, chandish, guldur- gup va boshqalar) tuzilishi, g’oyaviy-badiiy xususiyatlari, hayotni tasvirlash shakli va qamrovi vazifasiga qarab, uch adabiy turdan biriga kiritish mumkin. Binobarin, badiiy adabiyotning uch turga bo’linishini muayyan istisnolar bilan folklorga nisbatan ham qo’llasa bo’ladi. Demak, o’zbek folklori ham epik (asotir, mif, afsona, rivoyat, nakl, latifa, ertak, terma, doston va tarixiy qo’shiq), lirik (marosim

folklorining deyarli barcha janrlari, bolalar folklorining barcha janrlari, qo’shiqning hamma ichki xillari, ashula va boshqalar) va dramatik (og’zaki drama, qo’g’irchoq o’yin, askiya, lof va boshqalar) turlar va ularga mansub janrlardan tarkib topgan yaxlit tizim (sistema)dir. Istisno esa, ayrim janrlaiga taalluqlidir. Chunonchi, folklorshunoslikda «kichik janrlar» tarzida qaralib kehnayotgan maqol, topishmoq, irim va «yumuq» iboralar aslida paremik turga mansub hisoblansa-da, B.Sarimsoqov ularni «maxsus tur» tarzida ajratadi, hatto qarg’ish, so’kish va olqish janrlarini ham shu doirada qarashni taklif etadi. 15 O’z-o’zidan ayonki, qarg’ish, so’kish va olqish janrlarida so’z magiyasi unsuri g’oyat kuchlidir, qolaversa, qarg’ish va so’kishning marosim tarkibidagi ijrosi tamoman so’ngan esa-da, olqish janrining turli marosimlarga aloqador holatdagi ijrosi qisman saqlangan. Binobarin, qarg’ish, so’kish va olqish janrlari so’z magiyasiga aloqador hodisa sifatida qaralmog’i folklor janriy tasnifotida muayyan aniqlikka erishuv imkoniyatini tug’diradi. Folklorshunos V.E.Gusev esa maqol va topishmoq janrlarini epik tur tarkibida o’rganishni zarur hisoblaydi. 16 Agar birgina folklor janrlarida ikki, hatto uch turga xos alomatlar uchrashi nazarda tutilsa, maqollar va topishmoqlarning goh nasriy, goh she’riy shakldaligiga yohud mazmuniga qarab u yoki bu adabiy turga nisbat berish oson, albatta. Ammo ularning ham shaklan, ham mazmunan, ham hajman o’ziga xos so’z san’ati namunasi ekanligini va janrdagi asosiy uzv badiiy matn ekanligi hisobga olinsa, ularni alohida paremik tur tarkibida o’rganish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, tabular ham xalq turmushida uzoq asriar davomida sinalgan axloqiy-ma’naviy nizom mohiyatini kasb etgan paremik hodisadir. Binobarin, tabularni ham paremik turga mansub alohida va mustaqil janr sifatida qarash joizdir. Folklorshunoslikda gohi-gohida turlararo yoki janrlararo chatishmalar hosilasi tarzida liro-epik qo’shiq yoki ertak, afsona singari hodisalar tilga olinsa-da, aslida bu hodisa folklor uchun umumiy emas. Shu sababli ularni folklor janrlari tasnifi doirasiga kiritib bo’lmaydi. Chunki bunday qo’shilma yoki oraliq janriar hech

qachon qat’iy turg’unlikka ega emas va folklordagi tarixiy taraqqiyot jaravonida hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Turiar va janriar taraqqiyotini turiar va janrlaming oraliq namunalarini yoki qo’shilmalarini emas, balki yangi badiiy shakllarning yuzaga kelishi va eskilarining so’nishi belgilaydi. Folklor janrlarining yuzaga kelishi, shaklianishi va taraqqiyotidagi muhim omillardan biri ijtimoiy ehtiyoj zaruriyatidir. Chunki voqelikning o’zi xilma-xil obrazlarga boy bo’lib. xalq ijodiyoti oldiga uni g’oyaviy - tarbiyaviy hamda estetik mohiyatini idrok etgan holda qay bir shaklda ifodalashni zaruriyatga aylantiradi. Aytaylik, uzoq ajdodlarimizning bosqinchilarga qarshi kurashi afsonalar yoki qahramonlik dostonlarini yuzaga keltirgan bo’lsa, tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari so’z magiyasiga sig’inish asosidagi janrlaming bunyodga kelishini ta’miruagan. Demak, voqelik tabiati ifoda shaklini yuzaga keltirishga xizmat qilgan, bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, ijtimoiy hayot (voqelik)dagi turli- tuman, yanayam aniqrog’i, tasvirlanishi ko’zlangan voqelikdagi xilma-xillik janriar rang-barangligini ta’min etadi. Xalq badiiy tafakkurining taraqqiyot darajasi ham u yoki bu janming yuzaga kelishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Chunonchi, inson o’z ma’naviy taraqqiyotining ilk bosqichida murakkab shakllarni bunyodga keltirishga qodir emas edi, shu sababli dastawal oddiy va kichik shakllar yuzaga kelgan, keyin esa ulaming takomillashuvi zamirida katta va murakkab janriar paydo bo’lgan. Shu tariqa janrlaming qaror topishi qonuniy hoi bo’lib, bu jarayon ham ijtimoiy tarixiy omillar, ham folklorning ichki taraqqiyot qonunlariga muvofiq kechadi. Ayonlashayotirki, folklorda janr hodisasi yozma adabiyotdagi janr hodisasiga aynan teng emas. Ular farqli xususiyatlarga ega. Masalan, yozma adabiyotda janr hodisasi ikki jihatga ko’ra: a) o’ziga xos hayotiy qamrovga egaligi va b) yaxlit badiiy tizimda namoyon bo’lishi bilangina belgilanadi. Folklorda esa, janr hodisasi, V.Y.Propp qayd etganidek, to’rt belgisiga: a) yaxlit adabiy tizim tarzida namoyon bo’lishi; b) maishiy mohiyatga yo’nalganligi yoxud maxsus vazifadorligi; v) o’ziga xos ijro shakliga egaligi va nihoyat g) musiqa bilan uzviy aloqadorligiga qarab belgilanadi.’ 7

Yozma adabiyot janrlarida maishiy yo’nalganlik va ijro o’mi bo’lmaydi. Aytaylik, qissa yo romanni to’yda o’qib bo’lmaganidek, azada hikoya o’qish ham ajablanarlidir, biroq to’yni yor-yorsiz, azani esa yig’i va yo’qlovsiz tasawur etib bo’lmaydi. O’zbek folklorining janriar tarkibi g’oyat boy va xilma-xil bo’lib, boshqa xalqlar folklorining janriar tarkibidan farq qiladi. Shuningdek, unda hamma xalqlar folklorida uchrovchi umumfolklor janrlari-ertak, maqol va topishmoq mavjudligiga qaramay, ruslardagi bilina, skandinaviyaliklardagi saga, oltoyliklardagi qaylardan farq qiluvchi doston janri ham bor. Lof va askiya kabilar, asosan, o’zbek folkloriga xos janrlardir. Bunday o’ziga xos janriar boshqa xalqlar folklorida ham mavjud. Chunonchi, ukrain folklorida duma va kolomiykalar, polyak folklorida krakovyaklar, qoraqalpoqlardagito’lg’ov, qozoqlardagi aytis shu xildagi o’ziga xos janrlardir. Shuningdek, ukrain va belorus folklorida kolyadkalar keng tarqalgan bo’lsa, rus folklorida raseykalar, o’zbek hamda tojik folklorida yo ramazon va hayitliklar shunday xususiyatga ega. Bir necha xalqlardagi bir-biriga o’xshash janriar ham malum xususiyatlariga ko’ra o’zaro farq qiladilar. Bu holat, awalo, har bir xalqning tarixiy urf-odati, maishati, orzu-umidlari, dunyoqarashi, ijtimoiy- estetik munosabatlari va turmush tarzining in’ikosiga aylangan folklorining o’ziga xosligi bilan izohlanadi. O’zbek folklori janrlari ijodkorlar faoliyati bilan ham chambarchas bog’liq. Topishmoq va maqol singari janriar ommaviy ijroga mo’ljallangan bo’lsa, doston, og’zaki drama, askiya ijrosi professional tayyorgarlikni taqozo etadi. Shu sababli o’zbek folklorida ijodkorlarning professionallashuvi nihoyat rivojlangan. Baxshilar, ertakchilar, askiyabozlar, qiziqchilar, laparchilar ijrochiligi rivojlangan professional san’at hisoblanadi. Bunday ijodkorlar maxsus tayyorgarlik ko’rish, muayyan ustozdan ta’lim olish asosida voyaga yetib, profesional xalq san’atkori darajasiga ko’tariladilar. O’zbek folklori janrlari ijro usullari, ya’ni, yakka ijro, jamoa (kollektiv) ijrosi, sozli va sozsiz ijro (sozli ijroda musiqa asboblari turi va soni)ga ko’ra ham farqlanadilar. Ertak, afsona va rivoyat aytilsa, hikoya qilinsa, doston ham kuylash,

ham aytishga mo’ljallangan. Lapar kuylab va raqsga tushib ijro etilsa, og’zaki drama so’z (ba’zida hatto kuy) va harakat omuxtaligi zamirida ko’rsatishga, namoyon qilishga mo’ljallangan. Latifa va lof yakka ijroda aytilsa, qo’shiqning shunday turlari borki, yakka ijroda (masalan, link qo’shiqlarning aksariyati, tarixiy qo’shiqlar), qolganlari yor-yorlar, o’lanlar va boshqalar jamoa (kollektiv) ijrosida kuylanadi. Askiya, lof, qo’g’irchoq o’yin ham jamoa ijrosiga mo’ljallangan. O’zbek folklorida mavjud barcha janrlarning majmui tarixan vujudga keigan yagona badiiy tizim (sistema) bo’Iib, xilma-xil tipdagi asarlarning murakkab va o’zigagina xos aloqalari hamda o’zaro ta’siri zamirida bunyod topgan. Janrlar tizimining shakllanishi va mavjudligi folklor taraqqiyotining eng muhim qonuniyatlaridan biri hisoblanadi. O’zbek folklorining janrlar tizimi: birincnidan, ulardagi g’oyaviy badiiy prinsiplar umumiyligi; ikkinchidan, ularning tarixan taraqqiy etgan o’zaro munosabatlariga; uchinchidan, janrlar tarixiy taqdiridagi umumiylikka (mushtarakliklarga) bog’liq holda vujudga keigan. I. Janrlardagi g’oyaviy-badiiy oyin (prinsip)lar umumiyligi (mushtarakligi) har bir janr mohiyatini belgilovchi farqli xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramay, ularni mushtarak etuvchi tomonlar ham mavjudki, yana shu umumiylik ularni yagona tizim (sistema)ga bo’ysundiradi. Bular tubandagilardan iborat: a) o ’ zbek xalq og ’ zaki poetik ijodiyotidagi barcha janrlar g ’ oyaviy mohiyatiga ko ’ ra o ’ zaro mushtarakdirlar . Ularning barchasida ham xalq hayoti, uning psixologiyasi, orzusi va intilishlari, tashvish va kulfatlari ifodalangan. Ana shuning o’ziyoq ularni yagona maqsadga yo’naltirgan g’oyaviy-badiiy tizimga birlashtiradi; b) folklor janrlari orasidagi о ‘zaro aloqa ularning voqelikni tiklashdagi ко ‘p qirrali vazifalarining mushtarakligida ham ко ‘rinadi: har bir janr o’zining aiohida bir vazifasiga — hayotning biror tomonini ifodalashdan iborat bo’lgan vazifaga ega. Ma’lum bir guruhga oid janrlardagi asarlar xalq tarixini ifoda etadi. Doston, tarixiy qo’shiq, rivoyat, afsona kabi janrlar ana shunday vazifaga ega. Boshqa bir guruh janrlar xalq turmushi va mehnatini ifodalashni ko’zlaydi: mehnat

qo’shiqlari, marosim qo’shiqlari ana shunday xususiyatga ega. Yana bir guruh janrlar, Chunonchi, oilaviy va muhabbat qo’shiqlari shaxsiy insoniy tuyg’ularni aks ettirsa, maqollar va naqllar xalqning axloqiy qarashlari va turmush tarjibalaridan tug’ilgan saboqlarini ifoda etadi. Shu zaylda barcha janrlar bir bo’Iib, xalqning turmushi, mehnati tarixi, odamlarning o’zaro ijtimoiy va shaxsiy munosabatlarini yaxlitlashgan holda aks ettiradi. Xuddi hayot hodisalarining o’zi har tomondan bir-biri bilan shu xilda bog’lanib, yagona g’oyaviy-badiiy tizimni vujudga keltiradi; v) folklor janrlari g’oyaviy mohiyatining mushtarakligi, shuningdek, voqelikni ifodalashdagi vazifasining mushtarakligi ularda mavzu, sujet va qahramon o’xshashligi, umumiyligini yuzaga keltirgan. Maqol va ertaklarda ko’rinuvchi axloqiy aqidalar mushtarakligidan topishmoq va ertaklardagi predmetlar umumiyligigacha, shuningdek, tarixiy qo’shiq va tarixiy rivoyatlardagi mavzu, sujet va obrazlar o’xshashligigacha — hammasida folklor hayot materialini umumlashtirib, yagona tizimga aylanadi. Bu holda tabiat hodisalari manzaralari, jasorat va kurash lavhalari va hatto qahramon tiplari o’xshashligini yuzaga keltirgan; g) folklor janrlari uchun xalq estetik oyin (prinsip)lari ham umumiydir: soddalik, qisqalik, ixchamlik, sujetlilik, tabiatni poetiklashtirish qahramonlar axloqiy bahosining aniqligi (ijobiy va salbiy)ni ta’minlagan; d) xalq og’zaki ijodi janrlari badiiy tasviriy vositalar tizimining umumiyligi bilan o’zaro aloqadordir: kompozitsion o’ziga xosligi (leytmotiv, mavzu birligi, zanjirsimon bog’lanish, takror tiplari), ramzlari, majoziyligi, sifatlashdagi o’zgachaliklari muayyan tizimni tashkil etadi. Tarixan muttasil taraqqiyotda bo’lgan bu tizim xalq tarixi, madaniyati turmushi va tiliga xos xususiyatlarini, milliy mentalitetini yorqin ifoda etadi. II. Janrlarning o’zaro munosabatlariga oid mushtarakliklar. Janrlarning o’zaro munosabatlari g’oyat murakkab bo’hb, u o’zaro ta’sir, bir-birini boyitish tarzida kechadi. Janrlar aloqasi xilma-xil shakllarga ega bo’Iib, bu aloqador xalq og’zaki ijodida sezilarli o’zgarishlarni yuzaga keltiradi. Bu tubandagilardan iborat:

a) Janrlarning genetik aloqasi. Folklordagi bir jamming yuzaga kelishida ikkinchi birining manbalik vazifasini o’tashi genetik aloqaning asosiy xususiyati hisoblanadi. Chunonchi, doston janrining yuzaga kelishida xalq ertaklari manba bo’lgan, o’z navbatida esa, dostonlar zaminida tarixiy qo’shiq janri paydo bo’lgan. Fanda ancha zamonlardan beri maqol naqlning yakuniy xulosasi, axloqiy aforizm tarzida yuzaga kelganligi haqida gapiriladi. A.A.Potebnya shu fikmi qo’llasa, F.I. Buslaev kichik janrlar ertak zamirida paydo bo’lgan degan fikrni olg’a suradi. U maqol va topishmoqlar «xalq donoligi» namunalari sifatida ertakdan o’sib va ajralib chiqqan, deb hisoblaydi. Dastlab paydo bo’lgan janrlardan yangi paydo bo’lganlari tuzilishi (strukturasi)ga xos bir qator umumiy belgilarni, poetik elementlarni (link qo’shiqlarda ramziylik kabi), she’riy vaznni va boshqa shunday belgilarni o’zlashtirib oladi. Janrlar kelib chiqishini ifodalovchi bu tadrijiy yo’l ularning o’zaro bog’langanligini ko’rsatadi. Folklor tarixida shunday hodisalar ham borki, yangidan paydo bo’lgan janr o’zining yuzaga kelishiga manba bo’lgan qadimiy janr tarkibi va poetikasiga ta’sir ko’rsatishi, hatto uning so’nishiga sabab bo’lishi mumkin. Chunonchi, tarixiy qo’shiq doston janri zamirida yuzaga kelgan bo’lsa-da, asta-sekin uning so’nishiga ta’sir ko’rsatdi; b) bir janrga mansub warning boshqa bin janrdagi asar tarkibida uchrashi. Folklor janrlarining o’zaro ta’siriga xos yana bir shakli bir janrga mansub asarning boshqa bir janrdagi asar tarkibida uchrashi hodisasidir. Chunonchi, maqolni dostonda, ertakda va qo’shiqda uchratish mumkin, u hamma joyda ham asar qahramonlari axloqini boshqarib, aforistik yakunga olib boradi. Talay ertaklarda qahramon aql-u farosatini sinash sharti sifatida topishmoqlar uchrasa, dostonlar tarkibida yig’i va yo’qlovlardan ayrim namunalar, hatto yozma adabiyotga xos janr-g’azal ham uchrashi tabiiy. «Kuntug’mish» dostonining Ergash Jumanbulbul o’g’li varianti tarkibida yozma adabiyotga xos janr - muxammasning uchrashi doston tuzilishi hamda poetikasini birmuncha boyitgan. c) bir asarning bir nechajanr tarkibida uchrashi. Janrlarning uzoq muddat davomida mavjudligi ularning o’zaro qo’shiluviga yoxud biror asarning biridan ikkinchisiga o’tishiga yo’l ochadi. Chunonchi, aslida yo’qlov namunasi

bo’lgan tubandagi to’rtlik alia janriga o’tgan: Nido qildim, nido qildim, alia, Seni yo’qdan bino qildim, alia. Bu yo’lda do’st-u dushmanga, alia, O’zimni oshino qildim, alia. To’rtlikning janrdan janrga ko’chishi sababi shundaki, yo’qlov tarkibida u judolik iztirobini ifodalagan bo’lsa, allada bu motiv farzandsizlik alarm mazmunini kasb etgan holda o’zaro hamohang mohiyatga egaligidir. To’y yor-yorlari va allalarining motam yor-yorlari va allalariga o’tishi ham bo’yga etgan qizu o’g’il yoki kichkintoyni ulug’lash motivining yetakchiligi zamirida yuz bergan. 2. Janrlar tarixiy taqdiridagi mushtaraklik. O’zbek folklori janrlari birdaniga va bir vaqtda yuzaga kelmagan, albatta. Folklorning eng qadimiy janrlari asotir (mif), afsona, so’z magiyasi asosidagi xalq qo’shiqlari (badik, kinna, burey- burey. afsun, olqish, qarg’ish), shuningdek, «Sust xotin», «Choy momo» singari mavsumiy marosim qo’shiqlari bo’lsa, ulardan keyingi bosqichda ertak, maqol, doston va topishmoqlar, yana keyinroq esa latifa, xalq dramasi, askiya, tarixiy qo’shiq paydo bo’lgan. Tarixan ana shu taxlitda shakllangan o’zbek folklorining janriy tizimi o’z taraqqiyoti davomida rivojlandi: takomillashdi, boyidi va hatto ayrim janrlari so’nish jarayonlarini ham kechdi va kechayotir. Shu asosda folklor taraqqiyotining turli bosqichlari turlicha janrlar tarkibiga ega bo’ldi. Natijada ayrim janrlar so’nib, folklor taraqqiyotining boshqa bosqichidagi janr bilan o’zaro munosabatga kirisha olmaydi. Chunonchi, badik yoki «Sust xotin» janrlari allaqachon so’nib ketganligidan hozirgi biror janr bilan munosabatga kirisholmaydi. XVI — XVII asrlarda yozma adabiyotning folklorga ta’siri sezilarli bo’la boshladi. Buning oqibatida ertaklarda reallik (hayotiylik) kuchaya bordi va XX asrga kelib, xalq ijodida ertak yaratish an’anasi butunlay to’xtadi, aksincha yozma adabiyotda adabiy ertak janri qaror topayotir. Bularning barchasi folklor taraqqiyotiga xos umumiy qonuniyatlar zamirida kechdi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Askiya. O’XI. Т.: G’ACN, 1970. 2. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b. lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990. 3. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т., 1981. 4. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b. 5. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008. 6. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962. 7. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993. 8. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965. 9. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950. 10. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989, 151-162-b. 11. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983. 12. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994. 13. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т ., 2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .: «O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari. Т.: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b. 14. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar. 15. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1-tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b. 16. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .: «Meros». 1994, 92-94-b.

Похожие

O’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi

Xalq og’zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi

Eng qadimgi xalq og’zaki ijodi namunalari, miflar

Abdulla Qahhor ijodi va uning o‘ziga xos xususiyatlari hamda ayrim qirralari

O’zbek xalq og’zaki dramasi