Tunda chaqnagan yulduz (Oybek ijodi asosida) - Литература - Рефераты

Tunda chaqnagan yulduz (Oybek ijodi asosida)

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2096.5 KB

Tunda cha q nagan yulduz XX asrning 30-yillarida, ayniqsa, mash`um ommaviy qatag`on paytida yurak-bag`ri butun yozuvchi, san`atkor, arbob, olim, omilkor qolmadi hisobi. Oybek, G`afur G`ulom, Hamid Olimjon, Mirtemir, Shayxzodani qamamadilar. Lekin ularni shunchalik xor-zor qildilarki inson zoti bunday ruhiy-ma`naviy azoblarga tob berishi amri mahol edi. 1937 yilning 31 avgustidan 5 sentayabrgacha Oybek uchun do`zax azobidan qiyin kunlar bo`ldi. Shu kunlarda O`zbekiston Yozuvchilari uyushmasi plenumida yozuvchining siyosiy faoliyati, ijtimoiy- ma`naviy qiyofasi masalasi o`rtaga qo`yildi. Oybekni millatchidan olib millatchiga solishdi, nari olib borib beri olib kelishdi. Oybek o`zi bilmagan, yetti uxlab tushiga kirmagan «gunohlarini» o`zgalar og`zidan eshitib hangu mang bo`ldi. Bunday vaziyatda inson o`zini himoya qilolmaydi, tuhmatlarni bo`yniga olishdan o`zga yo`li qolmaydi. Plenum qarori bo`yicha «Oybek Yozuvchilar soyuzi a`zoligidan o`chirildi, Til va adabiyot institutidan haydaldi» («O`zAS», 2005, 21 yanvar). 1937 yilning sentabridan Oybek o`z holiga tashlab qo`yildi. Ishlamasa bo`lmaydi: uch farzandi, oilasi bor. Oybek o`z tengqurlari orasida intelektual salohiyati kuchli olim edi. U falsafa, estetika, tarix, iqtisoddan tashqari jahon adabiyoti namoyandalari asarlarini yaxshi bilardi. Oybek boshiga ish tushgan paytda professor N.F.Deratanining ikki jildlik «Antik adabiyotdan xrestomatiya» kitobi mashhur edi. Xrestomatiyaning ikkinchi kitobi «Rim adabiyoti»ni tarjima qilish imkoniyatini Oybek o`ziga qarata oldi. Salkam 16 bosma taboqli bu asar «Bizning eradan ilgari III-I asrlar adabiyoti», «Rim adabiyotining klassik davri» (miloddan avvalgi I asrning oxiri, miloddan keyingi I asrning boshlari), «Imperatorlik davri adabiyoti (milodiy I-II asrlar)» bo`limlaridan, «Sharhlar» va «Atoqli ismlar va adabiyotshunoslik terminlari ro`yxatidan iborat edi. Xrestomatiyani tarjima qilish Oybek uchun katta ijodiy maktab bo`ldi. Asarga Tit Plavt, Publiy Terensiy, Gay Katull, Tit Lukretsiy, Mark Sitseron, Kvint Garatsiy, Maron Vergiliy, Publiy Ovidiy, Lutsiy Seneka, Gay Petroni, Lutsiy Apulley, Albiy

Tibill, Lukianlarning tragediya, komediya, didaktik poema, liro-epik doston, satiralari kiritilgan edi. Oybek xrestomatiyani tarjima qilishdan oldin N.F.Deratanining «Yunon adabiyoti» (M.-L., 1932), «Plavt teatri» (M.;1933 yil) singari asarlarini o`qib chiqdi. «Rim adabiyoti xristomatiyasi tarjimasi Oybekka zo`r ijod maktabi bo`ldi: tarjimon uch tur va ko`p janrdagi asarlarni bir yo`la o`zbekchaga o`girdi, sharh va lug`at mag`zini chaqdi. Tarjimon deyarli barcha asarlari oxiriga «ba`zi o`zgarishlar bilan» degan iborani qo`shganki, tarjimaga ijodiy yondashganligi sezilib turadi. Xrestomatiyaga kiritilgan asarlar mualliflari haqida tazkiramonand ma`lumot beriladi. «Rim adabiyoti xrestomatiyasi»da asarlardan parchalarnigina berilgan. Xrestomatiya, tarjimon mahoratini ko`rsatish maqsadida Lutsiy Senekaning «Oktaviya» tragediyasidan kichik bir parchani kelitirishni loyiq topdik: Oktaviya: Endi zolim mustabid meni yuborar G`amli ko`lkalarning zulmat yurtiga. Nimaga men sho`rlik behuda yig`lay? Taqdir kimni loyiq ko`rgan bo`lsa u Eltsin o`limga meni! Ko`k tangrilarini Chaqiraman... To`xtang, tentak, ko`k tangrilari Sendan nafrat qilishadi. Men chaqiraman Tartarni, ham jahannamning o`ch olar Ilohlarin, shunday jazo va o`limga sazovor Bo`lgan otam, seni-da chaqiraman. Tayyorlangiz kemani, chodirni qurib, Uzoq Pandatariya sohillariga Tomon yo`l solsin ildam kema haydovchi1. «Rim adabiyoti» xrestomatiyasining sarvarag`iga: «Kitobning tarjimasini O`zSSR Maorif Xalq Komissarligi tasdiq etgan» degan yozuv borki, u Oybekka o`sha yillardagi munosabatdan darak beradi. Oybek tarjimasidagi bu xrestomatiya

nashr etilganiga 68 yil bo`ldi. Hozir universitet, institut filolog-talabalari jahon adabiyotini o`rganadilar. Afsuski, hozirgacha yunon, rim, misr, yapon, xitoy antik adabiyotidan o`zek tilida darslik, xrestomatiyalar yo`q. 1965 yilda Moskvada N.F.Deratani, N.A.Timofeyev tayyorlagan «Antik adabiyotdan xrestomatiya»ning I-II jildlari chop etilgan edi. Oybek tarjimasidagi «Rim adabiyoti» xrestomatiyasi o`z qimmatini sira yo`qotgani yo`q. U hozir qayta nashr etilsa, Oybek ilmiy merosining beazgi bo`lar edi. ۰۰۰ Oybek yozuvchilar soyuzidan chiqarilib, Til va adabiyot institutidagi ishidan chetlanganda 33 yoshda-ishlab, o`qib-o`rganib, ijod qilib charchamaydigan balog`at pallsida edi. U «Antik adabiyotdan xrestomatiya»ning II jildini tarjima qilar ekan, o`zbek xalqining millat sifatida shakllanishi jarayonini haqqoniy aks ettirib beradigan roman konsepsiyasini ongida yetiltirayotgan edi. San`atkor qanday asar yozmasin, baribir, shaxsiy hayotining, oilaviy muhitning qaysidir tomonlarini aks ettiradi. Katta epik asarda yozuvchiga tanish, uning xotirasidan o`rin olgan voqealar, kishilar tasvirlanadi. «Qutlug` qon» romanida tasvirlangan voqealar XX asrning 10-yillari o`rtasida ro`y beradi. Oybek davrlarni yaxshi eslaydi. Aniqrog`i, XX asrning 10-yillari voqeligi, odamlari Oybek ijodining o`q idizidan birini belgilaydi. U «Bobom», «Bolalik», «Baxtigul va Sog`indiq», «Ulug` yo`l» asarlarida shu davrni tasvirlaydi. Demoqchimizki, Oybek ijodini o`rganganda biografik metodni zinhor unutmaslik joiz. Fransuz adibi, olim- mutafakkiri Sharl Syont-Byovning biografik metodiga ko`ra badiiy asarda yozuvchi biografiyasiga taaluqli ko`p masalalar mavjuddir. Avvalo, asar g`oyasining, konseptual asosining paydo bo`lishi yozuvchi hayotidagi bironta masala bilan bog`lanib ketadi. Ikkinchidan, yozuvchi bilibmi, bilmaymi (g`ayrishurriy holda yuragi qa`ridagi tuyg`ularni, xotirasiga singib qolgan shaxslarni asariga kirita boshlaydi. Uchinchidan, asarning yozilishi jarayonidagi holatlar, manzaralar, hodisalar tabiiy holda sturukturaga singib boradi. Matyoqub Qo`shjonov, Naim Karimov, Akram Kattabekov tadqiqotlarida, Zarifa

Saidnosirova xotira-kitobida Oybek asarlaridagi biografik tomonlar-hayoti, turmushi, kayfiyati, tanishlari, asarlari protiplari haqida qiziqarli voqealar keltirgan. Biz «Qutlug` qon» asarining yozilishi jarayoni bilan bog`liq biografik jihatlarga e`tibor qaratmoqchimiz. Boshqacha aytsak, yozuvchilar soyuzi plenumidan (31.VIII-5. IX.1937) keyingi voqealarning Oybek taqdiri, «Qutlug` qon» romani biografiyasida qanday aks etganini ko`rsatmoqchimiz. Obrazli aytganda, 1937 yildagi mash`um plenum navqiron Oybekning yorug` kunini qop- qora tunga aylantirdi. Oybekdagi san`atkorlik, yuksak iste`dod zimiston tunda charaqlagan yulduzni-«Qutlug` qon» ni bunyod etdi. «Qutlug` qon» romani 1938 yilda, qisqa muddatda bitilganligi aytiladi. Roman yozilgan joy, fasl haqida O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan san`at arbobi, dramaturg va rejissor Rixsivoy Orifjonov («O`zMEn», 6-tom, T., 2003 yil, 566-bet) hikoya qilib bergan edi. Rixsivoy aka asli Yunusobodning Oqota mavzesidan bo`lgan. Qishlog`imizda Oybek domlaning dala bog`i bo`lardi. Bog`dagi ko`rkam shiypon hamon ko`z o`ngimdan ketmaydi. Yoz kechalari Oybek shiyponida kerosin chiroq allamahalgacha yoqiq turardi. Men, 12 yoshli qishloq bolasi Oybek domla shiyponidagi chiroqqa tikilib yotganimcha uyquga ketardim. U vaqtlarda elektr, radio qayoqda deysiz?! Hatto jing`iroqli soat ham yo`q ekan-da qishlog`imizda. Oybek shiyponidagi chiroq o`chishi bilan qishloq ahli g`imirlab qolardi: keksalar bomdod namoziga tayyorlanar, bozorchilar ot, eshakni aravaga qo`sha boshlar, yana kimlardir o`z yumushlariga band bo`lardilar. Men bolaligimni eslasam, yoz fasli, Oybek shiyponida porillab yonib turgan chiroq xayolimga kelaveradi. Kunduz kunlari mol boqib yurganimizda bironta ovloq, salqin joyga ko`rpacha to`shab kitob o`qib o`tirgan Oybek domlani ko`rib qolardik... Naim Karimov «Oybek» kitobida yozadi: «Adibning aytishicha, u romanni qisqa muddatda-sakkiz-to`qqiz oy mobaynida yozib tugatdi. Bu 1938 yilning yoz oylari edi. Mirkarim Osim xuddi shu davrni eslab, yozadi: «Men yakshanba kuni Oybekni yo`qlash uchun uning Oqtepadagi (?!) bog`iga bordim. Qo`rg`oncha eshigini taqillatgan edim, Zarifaxonim chiqib, meni ichkariga taklif qildilar.

-Oybek shu yerdami? -Ha, shu yerda. Lekin hali uyqudan turgani yo`q. -Iye, soat bir bo`ldi-ku. Kechasi ikkida yotgan bo`lsa ham, uyquga to`yishi kerak edi. -U ko`pincha soat uch-to`rtgacha shiyponda o`tirib ishlaydi. Endi turadigan vaqti bo`ldi, kiring ichkariga.-Zarifaxonim ayvondagi xontaxta ustiga dasturxon yozib, bir choynak choy keltirib qo`ydilar»... (93-94 betlar). Zarifa Saidnosirova «Oybegim mening» (T., «Sharq», 1994) xotira- kitobida 1934 yilda Taxtapul va Yunusobod mavzelari o`rtasidagi Oqota degan joydan (hozirgi G`ulommahmud Abdullayev mahallasi, avvalgi «Voroshilov», «Karl Marks» kolxozi idorasining atrofi-A.R) bog` hovli sotib olganliklari, bu joy Oybekka nihoyatda ma`qul bo`lgani haqida yozadi. Muallif bog`ning ko`rinishini tiniq tasvirlaydi: «... boqqa torgina bog` ko`chadan kichkina bir eshikcha orqali kirilardi. Eshikdan boshlangan yakka yo`lning o`ng tomonida katta hovuz, atrofida qizil olma og`ochlari terilgan... So`l tomonida bir tanobcha keladigan bedazor... Hovuzdan keyin-qo`rg`on:unda bir uy va bir ayvon bor. Qo`rg`on orqasi va bedazordan boshlab 18 ishkom uzum: charos, qora kishmish, daroyi, sohibi, husayni, nimrang va hokazo. Beda atrofida olma va shaftoli og`ochlari. Shaftoli may oyidan boshlab pisha boshlaydi. Navlari juda ko`p... 1934 yildan 1939 yilning kuziga qadar har yozni shu bog`da o`tkazdik» (154-bet). Zarifa Saidnosirova bog`ni ta`riflab yozadi: «Oybek Chimyonda ishlayotgan kezlarda, uning dadasi bilan maslahatlashib, qo`rg`ondagi uy va ayvon ustiga katta shiypon qurdirdik... Shiypon juda ko`rkam. Bog` tomondagi daraxt navdalari shiyponga shundoqqina to`kilib turadi. Ular gullaganda, mevalari pishganda esa ko`rkini ko`rib, ko`zingiz to`ymaydi. Ayniqsa, kechalari, oydindagi manzarining go`zalligi ko`ngillarimizni orom va nash`a bilan to`ldiradi (155, 156-betlar). «Qutlug` qon» romanini o`qiy boshlaganimiz hamon Oybek suygan bog` tasvirini ko`ramiz: Mirzakarimboy «bog`ning tashqariga qaratilgan kichkina eshigiga kirdi. Yo`lchining ko`ziga «jannatday» katta bog` manzarasi ochildi, tomosha qilib, keksa tog`aning orqasidan yuraverdi. Orasidan Qo`qon arava bemalol yuradigan keng, uzun

ishkomlar ikki tanobdan mo`lroq yerni ishg`ol etgan. Ko`m-ko`k tok barglari ertalabki quyoshda jilvalanadi. Bog`ning to`rt tomonini o`ragan baland, yangi paxsa devor bo`ylab shaftolilar o`sadi... (Oybek.asarlar. 10 tomlik.3-tom, 21-bet.). Oybek o`z bog`idagi bedazorni ham unutmagan: «Ular picha yurib, to`rt-besh tanob joyni ishg`ol etgan bedazorga chiqishdi. -Mana bedam!-qo`lini beliga tirab, ko`zi bilan uzoqqa ishorat qilib dedi Yormat.-Hafsalangiz bo`lsa, bedanani shunda tuting-da. -Yo`ng`ichqa siznikimi? Yosh ekan hali, juda baquvvat o`sibdi.-Yormatga qarab dedi Yo`lchi» (16-bet). «Zarifaxonim tarixini chizgan, Oybekka juda yoqqan shiypon ko`rinmayaptimi,» deysizmi? Mana o`sha mashhur shiypon: «Yoz kechasi qisqa. Yo`lchi bir chimdim uxlab begona joyga o`rganmaganidanmi, ko`zini ocharkan, tong otgan edi. Havo salqin va toza. Unda-munda qushlar sayraydi. Yo`lchi o`rnidan turdi, ariqda yuz-qo`lini yuvib, tashqari sahnida bir oz kezdi. Mehmonlar shiyponda shohi, adras ko`rpalarda, boshlarini oppoq va yumshoq yostiqlarga ko`mib uxlaydilar... Mayin tong shabadasi rang-barang gullarni sekin tebratib, atirlarini har yoqqa sochadi» (18-bet). «Qutlug` qon» romanidagi struktura tizimini mukammal o`rngangan mutaxassis asardagi birinchi semiotik markaz Mirzakarimboy bog`i tasviri ekanini anglab yetadi. Oybek bog`ni tiniq, aniq, ishonch bilan tasvirlaydiki, shu joyni bilmagan, ko`rmagan odamda bunchalik tiniq, qat`iy matn sira paydo bo`lmas edi. Ilk semiotik markazning boshlanish qismi, tabiiyki, romanning ilk sahifalari, Yo`lchining «To`pqayrag`och»ga kirib, Jabbor ko`sa choyonasida choy ichishi, atrofni sinchikovlik bilan kuzatishidir. Har qanday katta asarning boshlanishi, iloji boricha, kitobxonga ko`p «vazifa berish»ni taqozo qiladi. «Qutlug` qon» romani saratonning sariq kunida («hamma yoqni olov seli to`ldirgan», «havo alla qanday oq alanga bilan yonganday», «kuyib yotgan bilq-bilq yumshoq tuproq») «issiqda, sovuqda obdon pishgan», «badanidan kuch yog`ilib turgan» Yo`lchining choyxonaga kirib kelishi, «chuvak yuzli, eti suyagiga yopishgan, jikkak... g`irt ko`sa» samovarchining diydiyolariga e`tibor qaratishi, «kunning dahshatli

yonuviga qaramay, qalin, qora jun o`ralgan bir qozoqning... minut sayin... samovarchiga... «Shilimni uzat!» deya buyruq berishi singarilar bilan boshlanadi. Samovarchi Yo`lchiga qarata: -Rosa muchang bor ekan, inim. Badaningdan kuch yog`ilib turibdi-ya. Qayerliksan, sayramlikmi?- deydi. Shu zahoti u birdan shang`illab qoladi: «Hoy aravakash bola, otingni tort, naq tezagini do`pingga solib beraman!»... Devorga suyangan loqayd qozoq, «... sayramlikmisan?-deya so`rashishi, «tezakni do`ppiga solib berish» po`pisasi-biografik metod nuqtai nazaridan ahamiyatli. Voqea Toshkentning shimol tarafida, qozoqlarga yaqin joyda, qishloqda (ot, eshaklar tezagi) ro`y berayapti. Romandagi voqealar yozuvchi Oybek yozda dam oladigan, yashaydigan Oqota qishlog`i atrofida kechyapti. Ko`rinadiki, romanning boshlanishi biografik, toponimik, etnik ma`lumotlarga boy. Badiiy asarning har tomonlama serjizoba, ma`lumotlarga boy, detallarga serob bo`lishi muhim ahamiyatga ega. Qizig`i shundaki, oradan 15-20 kun o`tib Yo`lchi yana guzarga-o`sha tanish ikki choyxona, qassob do`koni, boqqol do`koniga chiqadi. Endi guzarni ham, yon-atrofni ham Yo`lchi boshqacha kuzatadi. Bu gal uning diqqatini boqqol bilan ijara aravasining gupchagi singani bois qovunini shaharga yetkaza olmagan dehqon orasidagi savdo munosabati jalb qiladi. Qiziqki, bu gal Yo`lchi na Jabbor ko`saga, na choyxonadagi kishilarga e`tibor beradi. Uni jiddiyroq muammolar komiga torta boshlaydi. Ijod jarayoni yurilmagan yo`l bo`ylab borishga, aniqrog`i tunda avtoulovni boshqarib borayotgan haydovchi yumushiga o`xshaydi. Yozuvchi asari g`oyasini, qahramonlari taqdirini biladi. Lekin uydagi gap ko`chadagiga to`g`ri kelmaydi deyilganidek, yo`l-yo`lakay bir qancha masalalarni hal qilib borishga to`g`ri keladi. Yozuvchi o`zi istamagan holda yangi personajlarni kiritishga, ayrim holatlarini berishga, yangi veqalarini tasvirlashga majbur bo`ladi. «Qutlug` qon»dagi bir personaj, masalan, Yo`lchining inisi Qurbon boyda korandalik qilayotganini aytadi. Suhbatlarning birida Unsin tasodifan Ergash akasini eslab qoladi. «Ulug` yo`l» romanida esa Yo`lchining inisi Elmurod nomi bilan kitobxonga tanishtiriladi. Gap, albatta, personajlarning nomida emas, asar

syujetidagi o`rnida, bosh g`oyani yoritishdagi vazifasida. Lekin mohir san`atkor har bir detalga, har bir holatga e`tibor qaratadi. Zarifa Saidnosirovaning «Oybegim mening» kitobida g`alati bir holat bor. Oybek «Qutlug` qon»ni yozish jarayonida Yo`lchining singlisini qanday nom bilan atasa ma`qul bo`lishini Zarifaxonimdan so`rab qolibdi: Tun yarimlagan Shoir «Qutlug` qon» Romanidan bosh ko`tarmas bir on. Qo`limda kitob Atom hikmati, Tafakkurimda Dunyo qismati. Bir ismni top, Yoqimli yosh qiz- Yo`lchi sinlisi Ko`zlari yulduz. -Zahro yo Cho`lpon YO Oltinbibi? -kam uchrar Unsin Bu eng yaxshisi! «Qutlug` qon»ga Unsin obrazi shunday kirib keldi. (166-bet). Badiiy asar yaratayotgan yozuvchi tabiatni tasvirlaydimi, holatlarni ko`rsatadimi, dialoglarni beradimi, qahramonu personajlarga nom qo`yadimi, emin-erkin harakat qiladi. Lekin struktura tizimi, matndagi har bir ifoda, ishora o`z mantiqi, mazmuniga ega bo`lishi kerak. Boshqacha aytganda, asarga biografik yondashilinadimi, sinchiklab tahlil qilinadimi, u boshqa tillarga o`giriladimi, matndagi har bir belgi o`z mazmuniga ega bo`lishi shart. «Qutlug` qon»da temirchi Qoratoy, uning o`g`li Xoltoy, mahsido`z Shokir ota, uning dardmand o`g`li Tohirjon obrazi berilgan.

E`tibor bersangiz, Mirzakarimboy Yo`lchining maslakdoshlari haqida titrab- qaqshab deydi: -... Uning bir muttaham temirchi do`sti bor. Shokir ezma degan bir otasi bor. Ular qutqarsin... (277-bet). Qarang, Qoratoydagi dadillik, hech narsadan toymaslik Mirzakarimboyga muttahamlik bo`lib ko`ringan. Shokir otadagi burro- burro gapirish boyga ezmalik bo`lib tuyulgan. Xullas badiiy asardagi biografik holatlar, voqea-hodisalarni yoritgandagi o`ziga xosliklar struktura tizimida o`z o`rnini topadi, semiotik nuqta sifatida ahamiyat kasb etadi. ?????? Buyuk san`atkor shaxsiy fojialarini asar ruhiga, matnning chiyratma arqog`iga chuvalashtirmaydi. Bu fazilat «Qutlug` qon» matnida aniq sara qissa, romanlardagi voyea-hodisalardan, xarakterlardan ta`sirlanganini yashirmaydi. Gulandom obrazida Zebi («Kecha va kunduz»), Netay («Netay»), Xolisxondan («Parnji sirlaridan bir lavha»), Gulnorda Kumushdan («O`tkan kunlar»), Lutfinissoda O`zbek oyimdan («O`tkan kunlar»), Mirzakirmboyda Yusufbek hojidan («O`tkan kunlar»), Solih Maxdumdan («Mehrobdan chayon»), Nurida Xushro`ydan («O`tkan kunlar») o`tkan allaqanday alomatlar sezilib turadi. Yormat va uning oilasi tarixining ba`zi tomonlari Razzoq so`fi oilasi («Kecha va kunduz») taqdirini yodga tushiradi. «Qutlug` qon» romanida «O`tkan kunlar», «Kecha va kunduz», «Shum bola», «Netay» singari asarlardagi holatlarni yodga tushiradigan o`rinlar bor. «Gulnor katta ariqqa yaqinlashganda, birdan to`xtadi: ariq yoqasida Yo`lchi yuz-qo`lini artib turardi... Gulnorning yuragi kuchli to`lqinlandi, butun gavdasini totli titroq bosdi» (Oybek. Asarlar. 10 tomlik. 3-tom, 163-bet). Kitobxon yodiga Otabek va Kumushning ariq bo`yidagi ilk uchrashuvi tushadi. «Qutlug` qon» romanidagi xarakterlarning ayrim tomonlari o`zga asarlardagi qahramonlarnikiga o`xshab ketishi, asarda tanish holat-vaziyatlarga duch kelib qolinishi Oybek asarining betakror, o`ziga xosligiga zinhor soya solmaydi. «Qutlug` qon»ning matni o`zigagina xos tarkibiy tizimga, pishiq-puxta to`qimaga ega. Asar matnida siniq, so`niq, ojiz xalqalar deyarli uchramaydi.

Matnning pishiq-puxtaligi, musti mustahkamligi asar konsepsiyasiga bog`liq. Oybekning «Qutlug` qon» romani konsepsiyasi nihoyatda teran, puxta. Yozuvchi o`zbekning XX asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy-siyosiy darajasini, ruhiy- ma`naviy holatini, milliy o`ziga xosligini nihoyatda aniq, tiniq konkret tasvirlagan. «Qutlug` qon»-yangi o`zbek adabiyotidagi haqiqiy realistik asar namunasi. Asar konsepsiyasi qanchalik teran, tiniq, haqqoniy bo`lsa, u o`z-o`zidan o`zga asarlardagi konsepsiyani o`z o`zaniga burib yubora oladi. Oybek 1915-16 yillardagi Toshkent, toshkentlilar hayotini tasvirlagan. Bu yillarda milliy burjuaziya jadal rivojlanayotgan, savdo-sotiq avj olayotgan, yirik boylar bosh ko`tarib, mayda-chuyda savdogarlar «sinayotgan», kambag`allar, nochorlar ko`payayotgan edi. «Qutlug` qon»da qahramonlar, voqea-hodisalar ko`p. Ularni o`sha paytda aniq o`lchaydigan bir tarozu-pul mavjud edi. Boylarni pishqirtirgan, boyvuchchalarni qutirtirgan, qashshoqu yo`qsinlarni zir qaqshatgan kuch-pul edi. Pul oshkora va pinhona jinoyatchilarni, nosha`riy bitimlarni munofiqlikni avj oldirdi. Pul hokimi mutloq bo`lgan joyda inson qadri arzonlashar, g`urur oyoq osti qilinar ekan. «Qutlug` qon» romanida pul muammolari, hisob-kitoblar ko`p o`rin egalaydi. Bir qancha misollar keltiramiz. Qirg`iz O`rozning bir yillik mehnatiga boy sakkiz so`m to`laydi (46-bet). Dehqon bir arava, saralangan qovunni to`rt yarim so`mga sotadi (37-bet). Yormat Mirzakarimboyda salkam 20 yil ishlab 143 so`mgina jamg`aripti (299-bet). Yo`lchi boy xonadonida 20 oy ishlab 40 so`mga yaqin pul olipti (253-bet). Yo`lchi tongdan shomgacha hammolllik qilib bir so`mu 70 tiyin topibdi (261-bet). Shoqosimning xotini vafot etganda etak tutib arang besh so`m yig`ishipti. Shundan 2 so`mi go`rkovga, 2 so`mi domla-imomga, bir so`mi g`assolga (49-bet). Boylar pulni sarflamaydilar, sochadilar. Saliboyvachcha Gulnorni gumdon qilish uchun Tantiga 5000, Olimxon ellik boshiga ming so`m beradi. Pul sarflashda boyvuchchalar boylardan qolishmaydilar. Mana, Qo`qon aravalarda kelin-Nurini kuyovnikiga olib borishyapti. Odatga binoan, yigitlar kelin mingan arava yo`lini to`sadilar. Lutfiniso yo`l to`sganlarga birinchi bor besh so`m, ikki do`ppi, ikkinchi bor o`n so`m ikki do`ppi uzatadi (99-bet). Mirzakarimboy, Najmiddin, Tantining otasi pishiqning pishig`i bo`lishgan. Mirzakarimboy

Yo`lchiga 9 so`m berarkan, rosa nasihatbozlik qiladi. U Sayramdagi do`konining ish yurituvchisi Muhammad Rasulni tergayverib qoniga tashna qiladi. Nuri alvasti folbinga o`n so`m beradi (198-bet). «Oyna» jurnali 10 so`m hadya qilgan Hakimboyvachcha Mirzakarimboy o`g`liga jurnal sahifasida minnatdorchilik bildiradi (71-bet). Kapitalizmning qat`iy bir qonuni bor: birov boyib boradi, birov «sinadi». «Qutlug` qon»da «singan» ota-Gulandom oilasining fojiasi kishini titratadi (148-154 betlar). Yigirma bir yoshli yigitcha qarzga botgach, «Qurbaqaobod»dagi jannatday bog`ini 800 so`mga xatlab beradi (284-bet). Xullas, «Qutlug` qon»da o`zbek xalqi hayotidagi muhim bir jarayon to`laligi, teranligi bilan aks ettirib berilgan. Asarning bosh qahramoni Yo`lchi Xo`jakentdan Toshkentga mehnat qilish, pul topish uchun keladi. Roman matnidagi ilk semantik nuqtalardan biri bunday ifodalangan: «Qishloqda ko`p odamlarning yumushini qildim, mayli, bu yerda ham ishlay. Yaxshi ishlasam, albatta, chakki bo`lmaydi. Negaki, bular qarindoshlarim, hammadan yulsalar ham mendan yulmaslar... gap yaxshi ishlashda...» (17-bet). Yo`lchi asosan Mirzakarimboy xonadonida, boyning qarindosh-urug`larinikida ishladi. Til uchida bo`lsa-da, Salim, Hakim Yo`lchini «jiyan, jiyan»lab turadi, Nuri goho qishloqdagi ammasining holidan gap ochadi. Yo`lchi boyni «tog`a», boyvachchalarni «aka», «pochcha» boyvuchchalarni «opoqi», «yanga», «opa» deb pul yig`ishi mumkin edi. Romandagi eng nozik tomon shundaki, Oybek Yo`lchi orqali o`zbekning or- nomusi, halloligi, g`ururini ko`rsatib bermoqchi. Boshqacha aytganda, inson qadr- qimmati eng arzon bo`lgan bir davrda Yo`lchi g`urur, qadr-qimmatni boy bermadi. Romanda Yo`lchi va Yormat hamisha baqamti tasvirlanadi. Yormat o`rta yoshdan oshgan, ro`zg`orli, kirishimli, serg`ayrat, so`zamol odam. Lekin boy xonadonidagilar Yormatni odam o`rnida ko`rmaydilar. Yormat xizmatkor, mardikorlarning bevosita boshlig`i. Ammo na O`roz, na Alioxun na toshkentli mardikor Yormatni zarracha hurmat qilmaydi. Nega? Yormat qadr-qimatini, insoniy g`ururini boy berib qo`ygan odam. Mirzakarimboy ilk bor Yo`lchiga sinchiklab nazar solar ekan «butun siymosida katta jasorat va g`urur sezdi» (14- bet). Obdon chiniqqan bu yigitdagi «jasorat va g`urur» odam taniydigan

Mirzakarimboyga yoqmadi. Aslini olganda, Yo`lchining bosh qahramonligi, xalq namoyandasi ekanligi o`sha jasorat va g`ururda aks etgan. Yo`lchidagi halollik, mehnatsevarlik, poklik-tarbiya, axloq samarasi. Bu belgilarni, bilimdonlikni tarbiyalash mumkin. Ammo g`urur va jasorat Yo`lchi xarakterining betakror o`zigagina xos tomoni. Mana shu belgidar Yo`lchiga baxt ham, bebaxtlik ham keltiradi. Anglashimcha, Yo`lchi va Mirzakirmboy xonadonidagi munosabat, muhit o`ziga xos maket, atayin yaratilgan holat. YA`ni o`zbek xalqi 130 yildan mo`lroq muddatda chor va qizil imperiya inon-ixtiyorida bo`ldi. O`zek mustamlakachilikning ko`z ko`rib, quloq eshitmagan azob, qiynoq xo`rlik, qatag`onlarini boshidan kechirganda ham g`ururini, jasoratni boy bermadi. Mustaqillik yillarida o`zbek g`ururi, jasorati, topqiru bilag`onligi bois jahon xalqlari qatorida o`zining munosib o`rnini elgallay boshladi. O`yab ko`rilsa, «Qutlug` qon»da tasvirlangan g`urur, jasorat, qadr-qimmat singari milliy qadriyatlarni yuksak tutish yangi avlod yozuvchilari ijodida izchil davom ettirilmoqda. Yo`lchidagi aqllilik uning g`urur, jasoratini nurlantiradi, ma`no- mazmun bilan boyitadi. Yo`lchi xarakteridagi sahiylik, bag`ri kenglik tasviriga alohida o`rin beriladi. Yo`lchi tog`asi xonadoniga endigina kelganida kichik boyvachcha Rafiqqa nay yasab beradi, yosh bola bilan miriqib suhbatlashadi. Yo`lchi vaqti-vaqti bilan kambag`al dehqonlarga, hunarmandlarga qo`lidan kelganicha yaxshilik qiladi, saxovat ko`rsatadi. Shokir ota, bedavo dardga mubtalo bo`lgan Tohirga, gadoychilik qilishgacha borgan Shoqosimga, O`rozga, boylar qo`lidagi qo`g`irchoqqa aylangan bachchaga, nonvoy Saodat kampirga, temirchi Qoratoyga qo`lidan kelgan yaxshiligini qiladi. Yo`lchi xarakterining mohiyatinni sevgi, Gulnorga bo`lgan otashin muhabbat belgilaydi. Jahon adabiyotida Layli va Majnun, Uzro va Vomiq, Romeo va Julyetta, Tristan va Izolda singari oshiq-ma`shuqlar timsoi bor. Yo`lchi va Gulnor sevgisi Kumush va Otabek, Ra`no va Anvar, Zaynab va Omon, Alisher va Guli sevgisiday o`ta jo`shqin, nurli tasvirlanmagandir. Lekin Yo`lchi Gulnorsiz

hayotini tasavvur qilmaydi. Sevgi Gulnorni ham o`zgartirdi: u o`z qadrini biladigan, sevgisi uchun kurashadigan darajaga yetdi. Roman matnida Gulnorni o`quvchiga yaqindan tanishtirishdagi holat- semantik nuqta diqqatni o`ziga jalb qiladi: «eshikni ohista ochib, tanchaga solish uchun qo`lida bir hokandoz to`la laqqa cho`g` bilan yosh qiz kirdi. Bu-Yormatning qizi Gulnor edi. Nafis, nozik, ma`sum bir qiz... Bo`yi yoshiga qaraganda balandroq, lekin butun gavdaga mutanosib. Bolalarcha kulimsiragan va yuqoridan pastga tomon mayin ingichkalashgan oq, tiniq yuzi, qalam bilan chizilganday ingichka, ma`nodor qoshlari, uzun, quyuq kipriklar orasida yongan yirik qora ko`zlari bor edi. Bu ko`zlarda tuyg`unlik, olijanoblik, ko`ngilning bahoriy tozaligi, iliqligi va qandaydir parishon xayolchanlik jilvalanar edi» (95-bet). Oybek Gulnor portretini rassomdan chizgan, shoirday tasvirlagan. Darvoqe, Oybek «Qutlug` qon» yaratilguncha shoir, dostonnavis sifatida tanilgan edi. Yanada aniqroq aytsak, Oybek «Qutlug` qon»ning ruh ruhiga lirik she`rlarini, poemalaridagi qahramonlari xarakterini singdirib yuborgan. Ijodiy bisotidan hamisha unumli foydalanib turish Oybek uslubining muhim xususiyatlaridan. «Qutlug` qon» matni arqog`iga «O`ch», «Temirchi Jo`ra», «Baxtigul va Sog`indiq», «Dilbar-davr qizi» dostonlaridagi qahramonlar, holatlar mohirona singdirib yuborilganligi o`zbek adabiyotshunosligida yozilgan. Chunonchi, Yo`lchida Xolxo`jadan («O`ch»), O`rozda Suyundiqdan («Baxtigul va Suyundiq») Qoratoyda Jo`radan («Temirchi Jo`ra»), Gulnorda La`lixondan («O`ch»), Baxtiguldan («Baxtigul va Suyundiq»), Dilbardan («Dilbar-davr qizi»), Salimboyvachcha, Hakimboyvachchada Hoshimboyvachchadan («O`ch»), Sultonbekda «Baxtigul va Sog`indiq»dagi toshkentli qo`ychivon boydan o`tgan holat, xususiyatlar ko`zga aniq tashlanadi. Matnga matnni singdirib, yedirib yuborishdan mushkul ish yo`q. Har bir asar-matn o`z ruhiga, maromiga, ohangiga, tarkib tizimiga ega. Tayyor matnni yaratilayotgan yangi matnga singidrish uchun ham ohang, ham ruh, ham maromni moslamoq, yangitdan bichmoq, tuzmoq lozim. Aks holda, eski matn yangi matndagi yamoq singari ko`zga xunuk ko`rinadi. Oybek uslubida matnlarni moslash, rostlash, qovushtirish uquvi kuchli edi. U «Navoiy» romanini yaratishda

«Navoiy» dostoni, ulug` shoir haqidagi she`rlardan unumli foydalangan. «Oltin vodiydan shabadalar» romani ruhiga «Qizlar», «Raisa» dostonlari mohiyati singdirib yuborilgan. Eng sinchikov matnshunos ham Oybek uslubidagi matnga matnni singidrish mahoratidagi yuzakilik, saktalikni sezmaydi. Yo`lchi xarakteridagi g`urur, jasorat sevgi tuyg`usi tufayli aniq, to`liq namoyon bo`ldi. Bosh qahramon Gulnor tufayli o`tga ham, suvga ham kirdi. U Qora Ahmad bilan mushtlashdi. Sevgilisi tufayli Parpixo`janing hayvon am turmaydigan og`ilxonasida tunadi, Olimxon ellikboshi,boy tog`asi bilan to`qnashdi xavfli odam sifatida chor amaldorlari diqqatini jalb etdi. «Qutlg` qon» matnida Yo`lchining qamalishi, inqilobchi Petrov bilan uchrashishi, do`stlashishi, avxtadan bir holatda qochib kelgach, Taxtapuldagi xarob hovliga joylashganligi, anhor suvida badanlarini sovun bilan ishqalab- ishqalab yuvganligi tasvirlanadiki, kitobxonda ishonchsizlik paydo bo`ladi. Yo`lchi qamoqxonadan qochgach, Qoratoy, Shokir ota bilan uchrashadi. Petrovdan eshitgan gaplarini oqizmay-tomizmay do`stlariga zavqlanib so`zlaydi. Mana shu o`rinda qiziq bir holat bor. Yo`lchi masteravoylar, ish tashlashlar, burjuylarga qarshi kurash haqida kuyib-pishib gapiradi: -Shu narsa aniqki, ishchilar urushga ham qarshi, Nikolayga ham qarshi, burjuylarga ham qarshi ekan. -Burjuylar dedingmi? U nima tag`in?-dedi Shokir ota. -O`rislar boylarni burjuy der ekan,-dedi Yo`lchi. -Iya, o`rislar boyni kupas derdi shekilli,-chol ko`zini tikdi Yo`lchiga (310-311 betlar) Cholning bitta luqmasi Yo`lchining jo`shib-toshishlarini zumda so`ndirdi qo`ydi. Chindan ham, o`zbeklar asosan oldi-sotti bilan shug`ullanar, kupets-olib sotarlar bilan aloqa qalardilar. Jahon urushi, uning iqtisodga salbiy ta`siri haqida gap bo`lardiyu, odamlar bu masalalar haqida chuqurroq o`ylab ko`rmasdilar. «Qutlug` qon» matnidagi inqilobchi Petrov obrazi o`ta yuzaki ekanligi sezilib qoladi. Izchil realist, hayotiy voqealrni mohirona tasvirlaydigan Oybek Petrovni tasvirlashda «yorqin», «ulug`», «alangali», «olmosday o`tkir»

«quyoshday porloq» singari sifatlashni ishlatishdan, Yo`lchining unday qilaman, bunday yuraman singari xom xayollarini tasvirlashdan nariga o`tolmaydi (302- bet). Endi-endi ma`lum bo`lyaptiki, 1915-1916 yillarda kommunistlarning xatti- harakatlari o`ta mo`rt bo`lgan. Firqa rahbarlari asosan, gapdonlik, maslakbozlik bilan shug`ullangan ekanlar. «Qutlug` qon» matnini o`rganish shuni isbotladiki, asarda tasvirlangan ijtimoiy muhit hammani-boyni ham, kambag`alni ham harakat qilishga, savdo- sotiq munosabatlariga berilishiga undadi. O`sha paytda Jondor boy, Jamolboy, Sultonbek singari puldor, tadbirkorlar birdan ko`zga tashlandilar. Mirzakarim, Najimiddin singari qo`rli-qutli odamlarning farzandlari kapital orttirishga intildilar. Mirzakarim, Najmiddin, Alixo`ja singarilar kambag`alning kuchidan unumli foydalandilar. Ayniqsa, Mirzakarimboyning o`z qarol, mardikor, ish yurituvchilari bilan qattiq munosabatda bo`lishi mantiqan isbotlangan. Zamon zayli shunday ediki, kambag`al ham savdo munosabatlariga aralashardi. Shokir ota, masalan, mulla Ikrom bilan 5 juft bachkana maxsi xususida talashib tortishadi. Qoratoy ham o`g`li Xoltoy bilan ertayu kech ter to`kadi. Tabiiyki, u ham o`z mahsulotini qimmatroq pullashga intiladi. ???? Yodingizda bo`lsa, adabiyotshunoslik dehqonning bir arava qovunini to`rt yarim so`mga sotib oluvchi ham o`z manfaati uchun kurasharkan. Demak, qovun xarid qilgan baqqol ham haq edi. «Qutlug` qon» romani matni Salimboyvachcha, Abdushukur, Olimxon ellikboshi, Shokir ota obrazlarini yangicha talqin etishni taqazo etmoqda. «Qutlug` qon» necha bor talqin qilingan bo`lsa, hamisha Salim obrazi salbiy kuch sifatida baholangan. Chindan ham, Salimning restoranma-restoran yurishi, Gulnorning qotili ekanligi bu tipni oqlashga izn bermaydi. Lekin Salimboyvachcha chindan ham o`ylovsiz, taralla bedod odammi? Salim ko`pincha Abdushukur bilan birga yuradi, birga bo`ladi, maishatga boradi. ??? Abdushukur nima desak, lekin ilmli, fikr-mulohazali, qonunni biladigan odam edi. Salimboyvachchaga Abdushukurdan zako`nchilik yuqqan. Mirzakarimning Gulnorga uylanishidan kuyib-yongan odam asosan Salim bo`ldi. Gulnor yosh, go`zal, tabiiyki, farzand ko`radi. Gulnorning har

bir farzandi boylikka merosxo`r. YA`ni Salim Gulnorda merosxo`r yaratuvchi kuchnigina ko`rib kuyinadi. U merosxo`rlar yo`lini to`sish uchungina ahmoqona yo`lni-Gulnorni zaharlashni o`ylab topadi. Salimning «yarq» etib ko`zga tashlanishi bog`ini sotayotgan yigit bilan kuyovi Fazliddin orasidagi bahsga vositachilik qilishida ko`rinadi. Fazliddin pulni berish bilan bog` egasini quvmoqchi bo`ladi. Bog` egasi bir yil davomida ekin, mevadan foydalanishi mumkinligini aytadi. Shunda Salim tajribali huquqshunosday ajrim chiqaradi: «- Yo`q, Fazliddin,-bilimdon bo`lib gapirdi Salimboyvachcha,-bu yilgi ekin bu yigitchaniki bo`ladi. jo`xori, sabzi, tag`in qanaqa ekin bor? Ha, shularning bari bu kishiniki, daraxtlardagi mevalar-chi? Hammasi sizniki bo`ladi, Fazliddin. Agar muruvvat qilsangiz, jila bo`lmasa, bu yilcha mevalarni qoq bo`lasizlar-da» (288- 289-betlar). Salimboyvachcha Iskebilga jo`nay turib, bundan keyin Peterburgga, so`ng zagraniyga ketmoqchiligini aytadi. Jadidlardagi olam ko`rish, odam bilish tushunchasi Salimga yot emas. Lekin u qotilligi uchun hali javob berishi kerak. «Qutlug` qon»da Abdushukur to`g`ri gaplarni aytadi, boyni ham, kambag`alni ham ma`rifatga da`vat etadi. Lekin Abdushukur g`urursiz, bilimi, maslagiga amal qilmaydigan odam. Boylar Abdushukur gaplarini tinglaydilar, ularda ma`no-mag`iz borligini his qiladilar, lekin Abdushukurni g`urursiz, yopishqoq odam sifatida hurmat qilmaydilar. Asar matnida shunday semiotik nuqta borki, birinchidan u o`zbeklarga tan bergan kelgindilar e`tirofi sifatida namoyon bo`ladi, ikkinchidan, bu suhbatni restoranda maishat qilib o`tirgan Salim, Jamolboy emas, Abdishukur eshitadi, qo`shni stoldagilar suhbati mag`zini chaqadi: «Hozir uning qulog`i qo`shni stulda, ikki rusning mukalimasida: ulardan biri keksaroq odam, u yo chinovnik, yo katta savdogar yoki ayni zamonda har ikkisi... Ikkinchisi o`rta yashar, ko`zoynakli va kiyimiga g`oyat zeb bergan odam... -«Sart»lar irq jihatidan, albatta past,-tarelkadagi go`shtni pichoq bilan kesaturib gapirdi chinovnik,-ular madaniyatga mutlaqo qobiliyatli o`sgan. Ular gulni sevadilar. Kiyimlari chirkin bo`lsa ham quloqlariga gul qistirib yuradilar. Ashulani, o`yinni juda yoqtiradilar...» (87-88-betlar).

1938 yilda-stalincha qatli omlar chirsillab turgan bir paytda jadidlar haqida bundan orttirib yozish zinhor mumkin emas edi. Oybek jadid obrazini yaratishda o`ta to`g`ri yo`l tutgan. Jadidning Yo`lchiga aytgan gaplarida ham ma`no ko`p, ammo Yo`lchi bu betayin odamning gaplariga e`tibor bermaydi. «Qutlug` qon» matni yana bir masalaga e`tiborni jalb qilishga undaydi. Oybek qovun sotgan dehqon nomini, hatto Mirisohoqning otasi nomini aytmaydiyu, epizodik Rafiq, Mirobid, Shoqosimning go`dagi Shoaziz, yosh temirchi Xoltoy nomini aytadi. Nurining to`yida sho`xlik qilgan, to`ydagi tartibni buzishga intilgan bolalarni noma-nom sanaydi. Bu o`rinda Oybek uslubidagi yana bir xususiyat ko`zga tashlanadi. Yozuvchi «Qutlug` qon»ni yozishda shu paytgacha yaratilgan asarlaridan foydalangan bo`lsa, keyingi ijodida «Qutlug` qon» dagi ayrim syujet chiziqlarini yangi muhit, yangi sharotida davom ettirdi. Men bu o`rinda «Ulug` yo`l» romanini, «Bolalik» qissasini nazarda tutmoqdaman. «Qutlug` qon»dagi ko`cha bolalarining deyarli hammasi «Bolalik» qissasida qayta jonlanadi, yangi g`oyaviy maqsadlar yo`lida harakat qiladilar. Bola bor joyda albatta chol, kampir obrazi ham bo`ladi. «Qutlug` qon»dagi Shokir ota, uning kampiri obrazi «Bolalik» qissasida, «Bobom» poemasida aniq chizilgan. Oybek Shokir ota obrazi orqali og`ir mehnatda, farzand dog`ida qaddi dol bo`lgan insonniginamas, balki xalq tilini, maqol-matallarini, qo`shiqlarini mukammal biluvchi insonni tasvirlagan. Shokir ota «senag`ar», «g`uvari», «kupas», «povurkin» singari so`zlarni qo`llaydi. Shokir ota bola bilan bolacha, katta bilan kattalarcha, ish buyurtmachisi mulla Ikrom bilan yana boshqa tilda gaplashadi. Oybek «Qutlug` qon»da «toybarra», «koktilla» (1390, kalxamak (62-bet), idilik (84-bet), ukpa (90-bet) singari so`zlarni qo`llaydiki, bular tilimizda bo`lgan, qo`llangan. Ayniqsa «ukpa» istilohi hanuzgacha qo`llanishga arzir ekan. «Qutlug` qon»da Olimxon ellikboshi xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi. Oybek na gubernator, na shahar hokimi, na noib to`ralar obrazini chizadi. Olimxon-oq poshshoning mahalliy vakili: mardikorga olish bormi, birovni ta`qib qilishu kimni qora ro`yxatga yozish bormi-hammasi shu odam qo`lida. Olimxon fitnayu jinoiy ishlarni ham uyushtiradi. Salimboyvachcha Olimxon va

Tantiboyvachcha qo`li bilan Gulnorni yo`q qilib yuborishga ahd qiladi. Bu qabih yumush uchun ellikboshiga 1000 so`m qistiradi. Olimxon nevara-evarali Mirzakirboyning 16 yoshli qizchaga uylanishida bosh-qosh bo`ladi. Olimxon gap yeydi, ammo gap bermaydi. Jinoyatga o`zi qo`l uradi, lekin beayblarni qamatib yuboradi. Xullas, Olimxon odamlarning ham oshini, ham boshini yeydigan imonsiz, xudo urgan odam. Yurtni, elni Olimxonday muttahamga topshirib qo`ygan oq podsho ma`murlari, boshqaruv usuli haqida uzil-kesil xulosa qicharish mumkin. «Qutlug` qon» matnida yuki yengilroq o`rinlar bo`lganiday «Gulnor o`z uyida ota-onasi tergovi ostida uch kun qamalganidan so`ng, Mirzakarimboyga uzatilganiga bir oyga yaqin bo`ldi» (246-bet)ga o`xshash qat-qat axborot, psixologik holat, dramatik jarayonga to`liq o`rinlar ham serob. Matndagi vazmin jumla harorati so`nmasidan Oybek yana bir ibora qo`llaydi: «Yo`lchi bilan bir kecha va kunduz birga yashadigi u hujra ...» (246-bet). «Yashadigi» so`zi matnni nurlantirib turarkan, Oybek yana bir go`zal tasvirni qo`shadi: «u yerda Yo`lchi bilan kechirgan soatlar umrining eng mas`ud, eng unitilmas, eng yorqin damlari, umr tunida porlagan nodir yulduzlar bo`ldi» (246-bet). Matnning nafosati, pishiqligi deganda mana shunday unitilmas nuqtalar nazarda tutiladi. Asar xotimasida qashshoqlik, huquqsizlik, qadrsizlik joniga tekkan xalqning msardikor olishdagi nohaqliklar bahonasida g`alayoni tasvirlanadi. Albatta, xalq qo`zg`olonini zinhor uyushgan inqilobiy harakat bilan chalkashtirish to`g`rimas. Lekin xalq qo`zg`aloni tasvirisiz ham roman mantiqiy yakuniga yetmagan bo`lib qolardi. Oybek xalqning dengizday toshishi, selday yopirilib kelishini mohirona tasvirlagan. Qarang, o`ylovsiz ellikboshining (Olimxonning emas-A.R.) bir xotinga qarata: «Yo`qol, jalab!» deb qichqirishi qoq-quruq shabbaga uchqun tushishiday bo`ldi. Shu o`rinda matnning pishiq bir semiotik tuguni paydo bo`ladi. «Odamlar bir lahzada seskanib, bir-birlariga qarashadi. Birdan o`nlarcha musht havoga ko`tarildi. Ellikboshi va uning sheriklari kaltak ostida qoldi» (320-bet). Mana shu o`rinda Yo`lchidagi g`urur, oriyat xalq ruhida yarq etib ko`zga tashlanadi. Ellikboshining qo`pol so`kishini o`zini qadrlagan,

ayolini ulug`lagan xalq kechirib ketishi mumkin emas edi. «Qutlug` qon» matni mana shunday avj pardada poyoniga yetadi. «Qutlg` qon» matnida Petrov syujet chizig`i, Gulnorning Yo`lchiga yozgan xati singarilar borki, ular asardagi hayotiylik, jo`shqinlikni, biroz bo`lsa-da, susaytirgan. Oybekning «Qutlug` qon» romani haqiqiy milliy asardir. Asar matni semantik nuqtalarga, semiologik ma`no qatlamlariga ega. Muhimi shundaki, «Qutlug` qon» Oybek ijodining markazini tashkil qiladi. Oybekning yozuvchi-olim sifatidagi mahorati, borlig`i, qarashlari «Qutlug` qon» va «Navoiy» romanida o`zining bus-butun ifodasini topgan.

Похожие

Oybek ijodi

Ko`hna dunyo haqiqatlari. (Odil Yokubov ijodi asosida)

Oybek - mohir tanqidchi va adabiyotshunos

Muso Toshmuhammad o`g`li Oybek

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti