She`riy asarda mazmun va shaklning o`ziga xosligi - Литература - Рефераты

She`riy asarda mazmun va shaklning o`ziga xosligi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

She’riy asarda mazmun va shaklning o’ziga xosligi Reja: 1. Bo’lsam”ning tug’ilishi 2. Uning vazni Taqte’ qilish 3. Badiiy vositalar 4. “O’rik gullaganda”ning turoqlanishi 5. G’oyasi G’oyani yuzaga keltiruvchi unsurlar 6. G’. G’ulom shaxsi 7. Badihago’yligi She’r yaratish jarayonidagi holati 8. “Umr” Undagi hayotiylik va falsafiylik 9. Yashamoqning mazmuni E.Vohidov va “O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa

Bo’lsam”ning tug’ilishi Uning vazni Taqte’ qilish Badiiy vositalar “O’rik gullaganda”ning turoqlanishi G’oyasi G’oyani yuzaga keltiruvchi unsurlar G’. G’ulom shaxsi Badihago’yligi She’r yaratish jarayonidagi holati “Umr” Undagi hayotiylik va falsafiylik Yashamoqning mazmuni E.Vohidov va “O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa “O’zimning san’atimga so’ng o’zim hayratda lol bo’lsam”. a) G’azalning matni: Na bo’lg’ay bir nafas men ham yonog’ing uzra xol bo’lsam, Labing yaprog’idan tomgan ki go’yo qatra bol bo’lsam. 2. Butog’ingga qo’nib bulbul kabi xonish qilib tunlar O’pib g’unchangni ochmoqlikka tong chog’i shamol bo’lsam. 3. Bo’yingni tarqatib, olamni qilsam mastu mustag’riq, O’zimning san’atimga so’ng o’zim hayratda lol bo’lsam. 4. Sening birla qolib bu mastu lol olamda men yolg’iz O’zimni ham topolmay, maylig’a oxir xayol bo’lsam. 5. Agar bog’ingda gul bo’lmoq mening chun noravo bo’lsa Ki ming bor roziman qasringga hattokim duvol bo’lsam. 6. Boshim hyech chiqmasa mayli malomat birla bo’htondin Raqiblar rashkiga ko’krak keray, mayli qamal bo’lsam. 7. Kezib sahroyu vodiylar yetishsam bir visolingga, Fido jonimni qildim yo’lingga, mayli uvol bo’lsam. b) G’azalning vazni: Nomlanishi – hazaji musammani solim I rukn II rukn III rukn IV rukn Mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun U - - - U - - - U - - - U - - -

Na bo’lg’ay bir Labing yapro nafas men ham g’idan tomgan yanog’ing uz ki go’yo qat ra xol bo’lsam ra bol bo’lsam v) Lug’at va izohlar: Bo’y – hid, is. Lol – 1. Soqov, til tutilishi. 2. So’zlay olmay qolishlik, biror narsadan ta’sirlanib so’zlay olmay qolishlik; Mustag’riq - g’arq bo’lgan, cho’mgan; uvol – ayb, gunoh. 2. Bevaqt yo’q bo’lish: nest-nobud. g) Baytlarning nasriy bayoni: Nima bo’lar edi men (ham) bir nafasga yonog’ingdagi xol bo’lsam Labing yaprog’idan tomgan asal qatralarga aylansam. Tunlar sening bog’ingdagi gul shoxiga qo’nib xonish qilgan bulbul singari, Tong chog’i g’unchalarni o’pib ochuvchi shabodaga aylansam. Sening ismingni butun olamga tarqatib, shu olamni sening hidlaringga g’arq qilsam, Shunday holatdan so’ng, o’zimning qilgan ishimga hayron bo’lib, tilim so’zlay olmay qolsa, Sen bilan yolg’iz men shu so’zlay olmaydigan mast olamda qolsam, O’zimni ham topa olmay, xayolga aylansam ham mayliga. Sening bog’ingda mening gul bo’lmog’ligim mumkin bo’lmasa, Mayli qasringga devor bo’lishga ham ming marta roziman. Mayli mening boshim malomat va bo’htonlardan chiqmasin, Raqiblar qancha rashk qilmasin, men hammasiga qamaldagilardek chidayman. Sahroyu vodiylarni kezay, sening visolingga yetishni o’ylab,

Sening vaslingga yetishim uchun jonimni fido qilishga ham tayyorman, garchi bevaqt o’lsam ham. d) G’azal tahlili: Hamid Olimjon 60 yillik to’yini nishonlashga katta tayyorgarlik ko’rilayotgan yili. Kuz. Samarqand davlat pedagogika institutining rektori, ajoyib adabiyotshunos Orif Ikromov boshliq jamoa ham paxta yig’im - terimida , hasharda edi. U yerda shoir yubileyiga tayyorgarlik juda avj olganidan, ketma-ket yig’in uyushtirilayotganligidan, shoir hayoti va ijodi bo’yicha badiiy kompozisiya yaratilayotganligidan xabardor edik. Darvoqye, viloyat bo’yicha yubileyga tayyorgarlikning markazi ham institutda edi. Chunki Orifjon Ikromov Hamid Olimjonning Samarqanddagi eng yirik tadqiqotchilaridan biri, ayni paytda, shoirning sevimli jiyani edi. Qizig’i shundaki, Orifjon akaga tog’asining juda ko’p fazilatlari “yuqqan”ligini hamma tan olar, shuning uchun u kishi bilan suhbatlashishga, maslahat olishga oshiqar edilar... Bu safargi suhbatimiz mavzui ham Hamid Olimjon bo’ldi. Shoirning hayoti ham, ijodi ham, oilasi ham, salaflari ham qizg’in muhokama uyg’otdi. Suhbat jarayonida gap Hamid Olimjonning “Bo’lsam” radifli g’azaliga to’xtadi. Shunda Orifjon aka shu asarning yozilish tarixini gapirib berganlari hamon esimda: “1943 yil, ro’zg’orimizda oziq-ovqatlarning tanobi juda tortilib qolgan payt edi. Dadam va ayam Toshkentga borib, buvim, tog’am va kelinoyimdan xabar olib kelishimni aytib qoldilar. Duch kelgan poyezdga tushib, qosh qorayganda Toshkentga yetib keldim. Hammalari uyda ekanlar, ro’zg’orlarida tinchlik, salomatlik... Men to’yib ovqatlangach, yo’l xordig’i hamda ovqatning badanni bo’shashtirishi ta’sirida uyquga mayl qila boshladim. Tog’am buni sezib, sen yotaber, men hali ishlayman, kunduzlari imkoniyat yo’q, deb ijod xonasiga o’tib ketdilar. Ancha vaqtgacha tog’amning ovozini uzuq-yuluq eshitib yotib, uxlab qolibman. Uyquga ketgunimcha eshitganim tugal jumlalar emas, balki “mafoiylun,

foiylun” kabi turli bahrlarning ruknlarini anglatuvchi so’zlar takrori yoki “xol”, “bol”, “shamol”, “xayol” va hokazo qofiyali so’zlar takrori edi, xolos. Bir payt tog’amning “Orifjon! Orifjon, turaqol endi! Mana chiroyli g’azal tug’ildi”, - degan ovozi bilan uyg’onib ketdim. Tashqari hali juda qorong’i, tong otishiga anchagina vaqt bor edi. Hamid Olimjonning qo’lida bir tutam qog’ozi bor edi. Chehrasida o’z ishidan mamnunlik, quvnoqlik aks etar edi. “Mana sen uxlading, biz esa fidoiy oshiqning mahbubasiga dil so’zlarini qog’ozga tushirdik”, - deb meni qarshiladi shoir. “Bilasanmi, - deb davom etdi Hamid aka, oshiqning hissiyotlarini tugalroq jumlalarda ifodalash uchun ko’p ruknli, xalq qo’shiqlariga monandroq vazn tanlash lozim edi. Rosa terlatdi bu yumush. To’g’ri, ramal shu istalgan bahr edi. Lekin baytlarda men qo’llamoqchi bo’lgan badiiylik vositalari boshqacharoq vaznni talab qildi. Oxiri vaznlarni tintiy- tintiy hazaji musammani solimni tanladim. O’ttiz ikki bo’g’indan iborat baytda “mafoiylun” sakkiz marta takrorlanadi. Hosil bo’lgan musiqiylik esa o’zbek xalq qo’shiqlariga, ayniqsa, katta ashula yo’liga juda mos keladi. Tinglab ko’r-da, - Hamid Olimjon shunday dedi-da, g’azalni hirgoyi qila boshladi: Na bo’l-g’ay bir na-fas men ham ya-no-g’ing uz-ra xol bo’l-sam, ma-fo-iy-lun ma-fo-iy-lun ma-fo-iy-lun ma-fo-iy-lun”. G’azalni juda go’zal xirgoyi qilib bo’lib, shoir: “Ko’rdingmi, - deb yana menga murojat qildi, - vazn hatto har bir misrada biror bir tasviriy vositani qo’llashga mone’lik qilmaydi .Lekin eng asosiy masala fidoiy oshiqning ruhini bera bilishda edi . Shukrki,vaznni tanlab topa oldik.Boshqa vazn yo “sho’xroq” chiqar yoki “kaltalik” qilardi.Chunki she’rda ifodalanmoqchi bo’lgan poetik mazmun vaznni belgilashi kerak.Bu narsa,to’g’rirog’i,butun ijod jarayoniga taaluqlidir”.

Nonushta paytida g’azal yangi tinglovchilarga ham o’qib berildi. Mengina emas, o’tirganlarning hammasini ham qalbi larzaga keldi guyo. Har qachon shu g’azal xotiramga kelsa, o’sha kunni eslayman. Ko’z o’ngimda ijod to’lg’og’ida zahmat chekkan Hamid Olimjonning mehnatkash qiyofasi keladi”. * * * G’azal sevgi mavzuda yozilgan bo’lib, unda fidoyi oshiqning yor visoliga intilishi, unga yetishish yo’lidagi ruhiy kechinmalari g’oyatda kuchli,qabariqli ifodasini topgan. Asardagi lirik qahramon (shoirning o’zi) sevikli yoriga shunchalik maftunki,u uchun butun hayot va qalbini bag’ishlaydi. Chunki yor sadoqat va vafo,go’zallik va latofat,baxt va shodlik ramzidir. Shuning uchun ham oshiq ideali ,orzusi bir nafas bo’lsa ham sevimli yorining bir parchasiga,zarur ehtiyojiga aylanishdir,bu juda samimiy,izhori esa haroratga to’liqdir: Na bo’lg’ay, bir nafas men ham yanog’ing uzra xol bo’lsam, Labing yaprog’idan tomgan ki go’yo љ atra bol bo’lsam. Shoir yetakchi g’oyani yuzaga chiqaruvchi lirik hissiyotni to’la va mukammal ifodalash maqsadida tadrij vositasidan foydalanadi; mavzu va obrazni asta- sekin rivojlantirib, takomillashtirib boradi: Bo’tog’ingga qo’nib, bulbul kabi xonish qilib tunlar, O’pib g’unchangni ochmoqlikka tong chog’i shamol bo’lsam. Bu misralardan so’ng, yana rivojlantirish, yana ko’tarinki tasvirlash mumkin emasday tuyuladi. Lekin Hamid Olimjonning mohirligi shundaki, markaziy g’oya – yorga fidoiylikning takomilini davom ettiradi, oldingi baytlardagi fikr, hissiyot oqimini yanada balandroq pog’onaga olib chiqadi; yorning bo’yini (hidini)

tarqatib, olamni o’zini bilmaydigan darajada mast holga keltirib, so’ng bu holatga o’zi lol qolishini, yor bilan yolg’iz qolganda hatto xayolga aylanishga rozi ekanligini kuylaydiki, fidoiylikning bunchalik kuchli, bunchalik go’zal ifodasidan, shoirning san’atidan kishi hayratga keladi: Bo’yingni tarqatib olamni qilsam mastu mustag’riq, O’zimning san’atimga so’ng o’zim hayratda lol bo’lsam. Sening birla qolib bu mastu lol olamda men yolg’iz, O’zimni ham topolmay, mayliga, oxir xayol bo’lsam. Hamid Olimjon bundan keyingi baytlarda tadrij bilan bir qatorda tazodni qo’llaydi. “Gul” ga “duvol”, “malomat birla bo’hton”ga “qamal”, “visol”ga “uvol” qarama-qarshi qo’yiladi. Va bu usul orqali oshiq qalbi dialektikasining ichki mohiyatini to’lasincha ochib berishga erishadi. Agar bog’ingda gul bo’lmoq mening-chun noravo bo’lsa, Kiming bor roziman qasringga hattokim duvol bo’lsam. Boshim hyech chiqmasa, mayli, malomat birla bo’htondin, Raqiblar rashkiga ko’krak keray, mayli, qamal bo’lsam. Kezib sahroyu vodiylar yetishsam bir visolingga, Fido jonimni qildim yo’lingga, mayli uvol bo’lsam. Xullas, g’azalda baxtiyor oshiqning qalbidagi psixologik tebranishlar – uning shirin orzulari ham, xayolan visol og’ushida topgan bir nafaslik lazzati ham va eng asosiysi, sadoqatli yorga fidoiyligi ham san’atkorona aksini topgan. Beqiyos iste’dod egasi Hamid Olimjon qaysi asarini yozgan bo’lmasin, u avvalo, ohangni-asar ritmini va musiqiyligini, emosional va ta’sirchanligini yaxlit yuzaga keltiruvchi ichki sehrini topa olgan. Bu shoir ijodining sirlaridan biridir.

Haqiqatdan ham shundayligini ushbu g’azalning yaratilish jarayoni ham, asarning xalq qo’shiqlariga mos soddaligi ham, uning uslubini sho’x va jonliligi, yengil va ravonligi ham isbotlaydi. Shoir g’azalda, uning har bir misrasida fidoyi oshiqning ruhini ochadigan eng zarur, eng go’zal so’zlarni bexato tanlay olgan. G’azalda faqat birgina arxaik “mustag’riq” so’zi ishlatilgan. Bu so’zning ma’nosi “g’arq bo’lgan”, “cho’mgan” bo’lib, uni boshqa so’z bilan almashtirilganda vazn (unlilarning cho’ziqligi) buzilardi, fikrni (“olamni mast qilib xayolga g’arq bo’lmoq”) ravonligi, oshiqning muddaosi tiniq chiqmagan bo’lardi. Shuning uchun g’azalda ishlatilgan so’zlar qalbning nozik qirralarini o’ziga tortuvchi ohangraboga o’xshaydi. Shoirning o’ta sodda va jo’shqin, juda quyuq va shirali qilib aytganiga, ha, topib aytganiga qoyil qolasan, kishi. Haqiqatdan ham 25 yashar qirchillama yigit (1934 yil) qalbiga oshno bo’lgan dard-sevgi u bilan mangu yashadi. Hamid Olimjonning Zulfiyaga bo’lgan pok muhabbati, bu muhabbatdagi sadoqat va vafo, hurmat va izzat, g’urur va mardlik, baxt va saodat shunchalik qudratga egaki, uni nihoyasiz otilib chiquvchi vulqon otashiga qiyos qilish mumkin. Shuning uchun ham bu otash bugungi kunda ham qalbimizni isitadi, ikkala san’atkorning sevgisidan yuzaga kelgan samimiy ittifoq havasimizni uyg’otadi. Ha, g’azal yaratilganiga yarim asrdan ko’proq vaqt o’tganiga qaramay, unda shoir muhabbatining hamon lovullab yonishi, fidoiyligining beqiyosligini ko’ramiz. “Baxtim bormi, deya so’rayman” a) She’rning matni: Derazamning oldida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi... Novdalarni bezab g’unchalar Tongda aytdi hayot otini Va shabboda qurg’ur ilk sahar

Olib ketdi gulning totini. Har bahorda shu bo’lar takror, Har bahor ham, shunday o’tadi. Qancha tirishsam ham u beor Yillar meni aldab ketadi. Mayli deyman va qilmayman g’ash, Xayolimni gulga o’rayman. Har bahorga chiqqanda yakkash, Baxtim bormi, deya so’rayman. Yuzlarimni silab-siypalab, Baxting bor deb esadi yellar. Etgan kabi go’yo bir talab, Baxting bor, deb qushlar chiyillar Hamma narsa meni qarshilar, Har bir kurtak menga so’ylar roz. Men yurganda bog’larga to’lar, Faqat baxtni maqtagan ovoz. “Mana senga olam-olam gul, Etagingga siqqanicha ol. Bunda tole har narsadan mo’l, To o’lguncha shu o’lkada qol.

Umrida hyech gul ko’rmay yig’lab O’tganlarning haqqi ham senda. Har bahorni yig’lab qarshilab Ketganlarning haqqi ham senda...” Derazamning oldida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi. b) She’rning vazni: 1 2 3 4 1 2 3 4 5 De – ra – zam - ning ol – di - da bir tup 1 2 3 4 1 2 3 4 5 O’ – rik – op – poq bo’ – lib gul – la – di 4 + 5 = 9 v) Lug’at va izohlar: tot – ta’am, maza, lazzat; roz – 1. Maxfiy topilgan narsa, sir. 2. Dildagi orzu; tilak, dard; tole – 1. Omad, baxt. 2. Qismat, taqdir. Ushbu she’r 1937 yilning 30 martida yozilgan va birinchi marta “Qizil O’zbekiston” gazetasining 1937 yil 5 aprel sonida bosilib chiqqan. “Oydin sahifa” filmida (ssenariy avtori S. Azimov, postanovkachi rejissiyor Y. A’zamov) “O’rik gullaganda” she’ri qo’shiq qilib aytiladi. g) She’r tahlili: H. Olimjon 1937 yil erta bahorda Qozog’istonda bo’lib, qozoq xalqining hayoti bilan tanishadi. Hasan Qayg’i, Jambul kabi oqinlar ijodini o’rganadi. Martning so’nggi kunlarida “xayollarga to’lib toshgan shoir Toshkentga qaytadi. Toshkentda esa bahor, Observatoriya ko’chasidagi hovlisida, shundaygina ishxona derazasi oldida bir tup o’rik oppoq bo’lib gullagan – ilhom parisining o’zginasi. Natijada, badiiy realizmning yuksak ifodasi bo’lgan, shoir kechinmalarining go’zal

namunasi darajasiga ko’tarilgan “O’rik gullaganda” she’ri tug’iladi” (S. Azimov, Hamid Olimjon abadiyati, 127-bet). Shoir “lirikasining eng latif namunasi – “O’rik gullaganda” shunday misralar bilan boshlanadi: Derazamning olida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi. Bu xabarni eshitgan o’quvchida ham turli-tuman fikrlar uyg’onadi. Lekin shoir nima demoqchi? O’rik gullari – hayotning navbahori, navbahorning ilk elchisi shoir qalbidagi qaysi kechinmalarni yuzaga chiqarar ekan? Bu kechinma, hissiyot, fikrlar oqimi siz – u bizni o’ziga oshna qilarmikin? Shoir his-tuyg’ulari bizning kechinmalarimizni ham uyg’ota olarmikin? Hayajonga sola bilarmikan? Hayot ritmini so’z va obrazlarning harakati orqali ifodalay olarmikan? Bu emosionallikni, romantikani, ularning turfa ranglarini bo’yi-basti bilan ko’rsatib, qalblarimizga zarur bo’lgan estetik “ozuqani” bera bilarmikan? Novdalarni bezab g’unchalar Tongda aytdi hayot otini. Va shabboda qurg’ur ilk sahar Olib ketdi gulning totini. Har bahorda shu bo’lar takror, Har bahor ham, shunday o’tadi. Qancha tirishsam ham u beor Yillar meni aldab ketadi. Ko’rinayaptiki, o’rikning gullashi shoir qalbidagi kechinmalarni uyg’otadi: Har bahor o’rik gullarining mazasini shabboda olib ketadi. Bu yil ham shunday takrorlanayapti. Inson umri ham shunga o’xshash emasmi? Eng zavqqa, kuchga,

shodlikka to’lganingda – gullaganingda hayoting rishtalari gul kabi sochilmasmikin? ... Mayli deyman va qilmayman g’ash, Xayolimni gulga o’rayman. Har bahorga chiqqanda yakkash, Baxtim bormi, deya so’rayman. O’rik novdalarini bezagan g’unchalar – gul hayotining bahori ekan, lirik qahramon hayotining bahori nima? Bu – baxt. Baxtli hayot. Lekin u bormi, mangu barqarormi? “Ana shu tarzda gulning toti to’g’risidagi fikrlar baxt haqidagi o’ylar bilan uyg’unlashadi. Gulning toti, lirik qahramonning baxti – she’r g’oyasi ana shu ikki qalbning uchrashgani va uchqun sochgan nuqtasida ochiladi” (N. Karimov). “Baxtim bormi?” degan so’roq lirik qahramonni o’ylatsa, “ikkinchidan, o’quvchining ongida qandaydir savol alomatini ham, ya’ni “bundan keyin nima bo’ladi” degan qiziqishni, masalaga aktiv munosabatni ham uyg’otadi. Shoir o’z o’quvchisida shunday tuyg’uni uyg’otib olgandan keyingina, bu esa poetik mahoratning “sir”laridan biridir, baxtli hayot bahorini ifoda etuvchi yaxlit fikrlarni misralarga tizib tashlaydi” (S. Azimov): Yuzlarimni silab-siypalab, Baxting bor deb esadi yellar. Etgan kabi go’yo bir talab, Baxting bor, deb qushlar chiyillar. Hamma narsa meni qarshilar, Har bir kurtak menga so’ylar roz. Men yurganda bog’larga to’lar, Faqat baxtni maqtagan ovoz. “Mana senga olam-olam gul, Etagingga siqqanicha ol.

Bunda tole har narsadan mo’l, To o’lguncha shu o’lkada qol. Umrida hyech gul ko’rmay yig’lab O’tganlarning haqqi ham senda. Har bahorni yig’lab qarshilab Ketganlarning haqqi ham senda...” Demak, lirik qahramon baxtining borligiga yellar ham, qushlar ham, har bir kurtak ham, baxt ovozi ham iymon keltiradi, tasdiqlaydi. Baxtning ijodkori bo’lgan hayot “umrida hyech gul ko’rmay yig’lab o’tgan”lar taqdiri bilan qiyoslanadi va “baxti mangu barqaror el”, “har gulistonda bahor mangu” bo’lgan Vatan ulug’lanadi. O’quvchining qalbiga ana shu oliyjanob tushunchalar, ana shu bir olam hislar ko’chgandan so’ng, “har narsadan baxt mo’l o’lka”ga sodiq farzandligidan sevinchga to’lgach, shoir she’rni tugatadi: Derazamning oldida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi... Ha, “she’r ko’ngillarga nur olib kirgani yaxshi, g’ashlik va najotsizlik tuyg’usin emas” (E. Vohidov). Baxt va baxt haqidagi orzu – inson kamoloti uchun zarur omil ekan, uni ko’ylagan ham mangu tirikdir. “SamDU qopqasida bir qizni ko’rdim”. G’afur G’ulom shaxsining yuksakligi, xayol kuchining parvozi, aql ufqining kengligi, ijodiy hozirjavobligi kamyob hodisa edi. Shoir qalbi hamma vaqt suv to’la kosadek xalqimiz va Vatanimiz mehriga limmo-lim edi. Uni ifodalashga esa doimo ruhan tayyor turardi. Kosadagi suvga biror tomchi suv qo’shilsa yoki turtki

bo’lsa toshganidek, G’afur G’ulomning badihago’y qalbidan turli sabablar bahonasida she’rlar favvoradek otilib chiqardi. Said Ahmadning ta’kidlashicha, ba’zan “G’afur akani yozuv stoli yoniga o’tqazib olish qiyin edi, bir o’tirib olgandan keyin turmasdi. Ayniqsa, she’r bo’lsa bitta to’rtlik, hikoya bo’lsa birinchi sahifa to’lgandan keyin o’zi ham qiziqib ketib, to asar bitmaguncha o’rnidan turmasdi”. Shukrullo: “U qayerga borsa, o’sha yer uning uchun ijodxona, ham dam oluv yeri hisoblanardi. Odamlar orasida tug’ilgan fikrlarni o’sha yerda qog’ozga tushirib, ularni o’qib ham berardi. G’afur akaning ish vaqti hyech kimnikiga o’xshamasdi. U dam oluv orasida ijod qilar, ijod qilayotgan paytida dam olaverardi” - deb eslaydi. “Birorta so’z yoki tarixiy voqyealar ildizlarini ish bahonasida so’rasang, u shu turtki sabab bir zarb bilan she’r to’qirdi” - deya xotirlaydi ustozni Nuriddin Shukurov. Said Ahmad “Nazm chorrahasida” kitobida yozganidek, G’.G’ulom ko’plab she’rlarining tug’ilishiga u “doyalik” qilgan. Jumladan, shunday yozadi: Men G’afur akaning... erkaliklarini yaxshi bilardim. Uning qaysarligi-yu, jindek maqtangannamo gapirishlarini, yozilgan har bir to’rtlik ketidan maqtab turadigan odam zarurligini ham bilardim. Boshqalardan ko’ra u kishini men kelishtirib maqtardim. O’zi ham bunga tan berib: “Maqtashni senga-yu yozishni menga chiqazgan” derdi”. Uning yozishicha, G’.G’ulom rasmlar chizar edi. U raqs tushganida zo’r raqqosalar ham davradan chiqib, tomosha qilardi. Qo’liga taqsimcha olib, xalq termalarini aytganda, hamma jimib qolardi. Dutor chertganda, tinglovchilar bosh egib tebranishardi. G’afur aka Yusuf qiziqlar bilan teng kelib askiya aytishardi. Xalq dostonlarini baxshidek ohangi, ifodasi bilan boshdan-oyoq ayta olardi. Xullas, G’.G’ulom haqidagi bu xotiralarni o’qir ekansiz, shoir bo’y- basti bilan ko’z o’zingizga keladi. Uning ilhom paytidagi holatini Said Ahmad bilan birga ko’rasiz: “... Xayolini buzmaslik uchun choy quyib, stol chetiga qo’ydim. Qarab turibman. G’afur aka o’ylayapti. Ko’zi goh shiftga tikilar, goh qoshlari chimirilib, xuddi urishmoqchi bo’lgandek menga yomon qarab qolardi. Bilaman, bunaqa

paytda G’afur aka meni ko’rmaydi. Xayolida yaratayotgan narsanigina ko’radi. Ruchkani siyohdonga zarda bilan botirdi-yu, yoza ketdi: Gohida bir muddat olgulik nafas... Bu satrni shoshib o’chirdi-da, boshqatdan yozdi. Ba’zida bir nafas olgulik muddat Ming yulduz so’nishi uchun yetkulik. Shundan keyin o’chib qolgan papirosini so’rdi. Gugurt chaqib, qayta o’t oldirdi-da, menga qaradi. - Qalay? Mana buni G’afurovskiy she’r deyiladi. G’afur akaning butun xususiyatlarini yaxshi bilib olgan edim. Shunaqa paytda maqtab qo’ysang ruhi ko’tarilib ketadi-yu, ajib bir g’ayrat bilan ishga tushadi. - E, qoyil qivordingiz, G’ulomup aka. - Jim tur, aralashma. Kelib qoldi. Yana ruchkani olib, biroz o’yladi-yu, juda ham tez yoza boshladi. So’zlar qofiyasi bilan, vazni bilan, ma’nosi bilan quyilib kelardi. Ruchkani tez-tez siyohdonga botirar, xusni xat bilan, ustidan o’chirmay, ketma-ket o’n ikki satrni ham dam olmay yozib bo’ldi...” Kitobni o’qir ekansiz, G’. G’ulomning “Vaqt” she’rining shunday tug’ilganiga siz ham guvoh bo’lasiz, go’yo shu jarayonga o’zingiz ham ishtirok etgandek huzurlanasiz. Ushbu aytilgan fikrlarni Shukrulloning “Javohirlar sandig’i” kitobi, kitobdagi ustoz va shogird (G’. G’ulom va Shukrullo)ning munosabatlari yanada boyitadi. Unda G’. G’ulomning istalgan mavzu bo’yicha, istalgan narsa haqida, istalgan hodisa to’g’risida she’r yoza olish qudrati, hozirjavoblik qobiliyati ishonarli ochib berilgan:

- Ko’zingga ko’ringan narsani bir lahzada she’r qila olasanmi? – deb so’radi. – Har narsani she’r qilish mumkin. Mana, ko’zingga ko’ringan, ko’nglingga kelgan biror narsani aytib ko’r, she’r bo’ladimi, yo’qmi – bilamiz qo’yamiz. Men shoirning xonasi va hovli atrofidagi narsalarni ko’zdan kechira boshladim. Bu uydagi har bir narsa shoirona did bilan tanlangan. Har bir narsada shoirning nozik tabiati, o’tkir farosati ko’rinib turadi. Ish stoli ustida Gyotening bronzadan qilingan kichkinagina byusti... devorlarda gilam, tanbur, dutor osig’liq. Men hali hyech kim she’r qilishi uchun qo’l urmagan, G’afur akaning o’zi ham kutmagan narsani izlar edim. Birdaniga ko’zim siyohdonga tushdi – yu, shu haqda bir she’r qilishlarini so’radim. G’afur aka siyohdonga bir tikilib, guvranib oldi. Nimanidir tutmoqchi bo’lgandek, yirik-yirik barmoqlar harakatga keldi. Ko’zlari yondi, lablari nimanidir pichirlay boshladi. Hamlaga otlangan sherdek bir on jim qoldi, ketma-ket satrlar qog’ozga tusha boshladi: Alisher davotga qilganda xitob, Qalami yodidan ko’tarildimu Siyohdon, azizim, qora ko’zlugim, Qora tunlar aro yorigan ko’zgu... Ulug’ jang kunlarni yozar chog’imda Shahidlar qonidek daftarga tomding, La’nati mal’unlar nomin yozganda “Men qora emasman” deding-u, tonding. G’afur aka she’rni bitkazib, mening fikrimni so’radi: - Qalay? Men nima derdim... bitta siyohdon orqali shuncha gaplarni topib aytish mening xayolimga kelmagan edi. Albatta, maqtadim. Bu she’rning yozilishi men uchun mo’jiza edi”.

G’afur G’ulomning zukkoligiga, bilimdonligiga, tantiligiga, mardligiga, soddaligiga, erkaliklariga qoyil qolmagan, beqiyos iste’dod egasi ekanligini tan olmagan kishilar topilmasa kerak. U kishi mo’jiza yaratadigan afsungar – “she’riyatimiz afsungari” ekanligiga bizlar ham shohid bo’lganmiz. 1961 yil mart oyida Sam DU ning majlislar zalida G’.G’ulom bilan uchrashish uchun shahar ahli, o’quvchilar,talabalar to’planishdi.Ayniqsa, oldingi qatordan joy olish, shoirni yaqinroqdan ko’rish va eshitish istagidagi yuzlab tolibi ilmlar eshikdan kirishga oshiqar edik. Hali kirishimizga ulgurmasimizdanoq G’.G’ulomni hamrohlari bilan viloyat rahbarlari kuzatib kelib qolishdi. Bir qismimiz ularga yo’l berishga majbur bo’ldik. Yo’lak ochilganidan foydalangan bir guruh qizlar olg’a intilishdi. Qizlar ham mehmonlarga aralashib ketishdi. Shunda G’afur G’ulom ulardan bir nechtasini to’xtatib, nimalardir deyayotganiga va suqlanib boqayotgan nigohlariga ko’zimiz tushdi. Qizlardan biri nimadir degandi, G’afur G’ulom kulib yubordi. So’ng hamma birin-ketin majlisxonaga kirib ketdi. Gulduros qarsaklar ostida mehmonlar prezidiumdan joy olishdi. Tantana boshlandi. G’afur G’ulom haqida kim gapirmasin zal uni ham shoirga qo’shib olqishlardi. G’afur G’ulom esa o’tirgan paytiyoq kissasidan qog’oz va ruchka chiqardi. Zalga bir zum nigoh tashladi-yu, nimalarnidir yoza boshladi. Ma’ruzachilarning nutqi unga tegishli emasdek, o’zi bilan o’zi band edi. Chehrasida ba’zan nim kulgi balqir, ba’zan o’ta jiddiylik namoyon bo’lardi. Biz tabiiyki, so’zga chuquvchilarning gaplariga munosabat bildirish uchun biron narsalar qoralayotgan bo’lsa kerak, degan fikrga borardik. So’z berilganda, ularni “boplasa”kerak, deb o’ylardik. Majlis raisi G’afur G’ulomga so’z berdi, olqishlar yangradi. Shoir o’ng qo’lini ko’tarib zaldan tinchlanishni so’radilar-da, “Sizlarga bag’ishlab hozirgina yozgan she’rimni o’qib beraman” dedilar: Sam DU qopqasida bir qizni ko’rdim Bu misrani eshitishi bilan zaldagilar gulduros qarsak chalib yuborishdi. Birozdan so’ng shoir mamnun qiyofada zalga nigoh tashladi va qo’lini ko’ksiga qo’yib, rahmat, deganday egilib qo’ydi. Bir zumda zal shunchalik tinchlandiki,

pashsha uchsa ham eshitilardi. G’afur G’ulom jarangdor va shirali ovozda she’r o’qiy boshladi: Sam DU qopqasida bir qizni ko’rdim, Yetti rang tovlangan quyosh kabi pok. Koshkiydi o’ttiz yil orqaga qaytib, Ishqimni aytsaydim qilib yoqa chok. So’zlarning jarangin eshitmak uchun, Izlanib,topoldim bahona -savol . Samarqand tongining yeliday mayin Kulimsirab lab ochdi, bir butun jamol: --Mayiz bozoriga chapdan borilur, Anjir ham shu yerda, anor ham shunda. Muncha ham soddasiz, muncha o’zbeksiz, Yo’l yetib bo’larmi, yop-yorug’ kunda... Agar-chi,qadimiy Samarqandiyman, Kaftim chizig’iday hamma yer ayon. Bag’rimni erkalash, musiqa tinglash, G’oyat zarur edi shu nozik bayon. Sam DU qopqasida ko’rganim qizning Qaymoq mazmuniga jonim omoda. Samarqand mazmunli ko’rkam yulduzni Sevsam sevibman-da, o’zbekman, sodda... Sam DU ning qizi – “ Ilhom parisi” sabab G’afur G’ulom hamma samarqandliklarga mehru muhabbatini ana shunday izhor etdi. Ayni paytda betakror badihago’y shoir-ligini,yoshlikni judayam qumsagan hazilkash va nuroniy insonligini, umuman, o’zbekning sodda mutafakkiri, she’riyatimizning ko’rkam yulduzi ekanligini ko’rsatgan edi, o’shanda. Shoir “Kapalak umriga qiyos etgulik” umri jarayonida sodda, ammo mazmunan boy, faylasufona satrlari bilan she’riyat

ixlosmandlari qalbida o’chmas iz qoldirdi. Qalbimizda u shunday naqshlandi va o’lmas asarlari bilan tirikday bugun ham Siz-u men bilan Istiqlol sari ulkan odim otmoqda. “Umr... bamisli otilgan o’q ” Azizlar! To’xtanglar! Bir zum diqqatingizni olmoqchiman. Sizdan,dastur ahamiyatiga molik bir she’r bahonasida,umr va umringiz haqida sarhisob so’ramoqchiman: “Jamiyatga, odamlarga foyda keltirdingizmi? Ezgulik qildingizmi? Qalbingizni toblay,poklay oldingizmi? Nur sochasizmi yoki yomon ishlar bilan ovorasizmi? Porlayapsizmi yoki burqsiyapsizmi?...” Bunday jur’atimni ayblashdan oldin, keling bir mulohaza yuritaylik: “Hayotning ma’nosi farog’atu ayshu-ishrat bo’lsa, Ollohning eng suygan kishilari fir’avnlar bo’lib chiqadi. Agar – yashash bilmoq, his qilmoq, sevmoq, dard chekmoq, yonmoq, o’rtanmoq bo’lsa, eng baxtli odamlar bizlar bo’lamiz. Ko’nglim derki, bizlar saodatliroqmiz”, - deydi shoir Erkin Vohidov. “Ha, yashamoq, muncha yil yeb-ichmoq, mansab va pul deb o’lib-tirilmoq, bo’sh vaqtlarda esa mudrab, pashsha qo’rimoq va qartavozlik qilmoqdan iborat emas... Yashamoq bu his etmoq va fikrlamoq, iztirob chekmoq va rohat qilmoqdir. Bulardan boshqa har qanday hayot o’limdir. Bizning tuyg’u va tafakkurimiz qanchalik katta mazmunni qamrab olsa, iztirob va rohatlanish qobiliyatimiz qanchalik kuchli va teran bo’lsa, demakki, biz shu qadar ko’p yashayapmiz. Bunday hayotning lahzasi mayda-chuyda ishlaru bir chaqaga qimmat niyatlarni deb ruhsiz, mudrab o’tkazilgan yuz yildan ahamiyatliroqdir.... Ha, hamma narsani ruhan zabt etmoq, egallamoq, hamma-hammasida ustun kelmoq va hyech narsaga tobe bo’lmaslik – mana hayot shu!”( V.Belinskiy. Adabiy orzular, 97-bet). Naqadar topib aytilgan gaplar. Odilona mulohazalar. Asrlarga tatiydigan va asrlar osha yashayotgan haqiqat, haq so’zlar. Takror – takror aytishga arziydigan, amaliyotga ko’chirilsa buyuk mazmun ato eta oladigan o’lmas fikrlar.

Ammo inson uchinchi ming yillikda ham o’zi yaratgan, nafsi-ammorasi bunyod etgan “zanjirlar” sirtmog’idan ozodmi? “Naqadar og’ir, naqadar qadrdon bu zanjirlar. Ularni topguncha insoniyat uzundan-uzoq taraqqiyot yo’llarini bosib o’tdi. Aqli ortgani sari zanjirlari ko’paydi. Zohiriy zanjirlar botiniyga almashdi. Temirlari yechilib, oltinlari bog’landi. Taraqqiy zanjir topdi va zanjir taraqqiy topdi. Zanjir odatga aylandi. O’lmagan qulningqulligi o’lmadi. Koinotning xojai arzandasi va o’z nafsining bandasi bo’lib yashadi inson. Molu davlatning, shonu shavkatning urfu odatning, vaqtu soatning va yana ming bir holatning quli bo’lib yashayotir inson”. Shoir shaxsi ham bu zanjirlardan ozod emas. Ana shu zanjir ila u “insoniyatga tutash”, “zamonga daxldor” (E.Vohidov)dir. Shuning uchun ham alloma shoir Erkin Vohidov. “Cheksiz, abadiy makonu zamon ichra mavjudlikni ulug’ baxt va olamu o’zni anglamaslikni ulug’ dard” deb biladi. O’zini zarra sanab, zohiriy va botiniy zanjirlarga qarshi matonat ko’rsatishga chorlaydi, “ming bir holatning quli” bo’lib emas, umidbaxsh ertaning yaratuvchisi bo’lib yashashga chaqiradi, “olamda mehru-sahovat, poklik va ezgulik g’olib bo’ladigan” zamonlar kelishiga ishonadi- yu, suyukli O’zbekistonni, hur va ozod Vatanni, mehnatkash xalqimizni ulug’laydi, ularni qalbiga joylaydi: “Ey, mening buyuk va ozurda yurtim, qudratli va jafokash Vatanim! Sen o’z zanjirlaring ichida eng uqubatlisi, eng og’riqlisi bo’lgan tobelik va mutelik zanjiridan xalos bo’lding. Ozodlik kuning asr desa asr, ming yillik desa ming yillik ichida eng buyuk kundir. U sening yangi tarixing, mening yangi umrim boshlangan kun . Milodiy va hijriy yil hisobi yonida qalbimning o’z yil hisobi bor. Yangi yil milodiy ikki ming birinchi, hijriy – bir ming to’rt yuzu yigirma birinchi, ozodiy - o’ninchi yil bo’ladi” (Ta’kidlar bizniki – H.U). Ushbu fikrlar “Ajab saodat erur...” va “Assalom, kelajak”! nomli jajji badihalarda ifodasini topgan. Aql va qalbda pishib, teranlashib, dur shodasi kabi yaxlitlashib, hayqiriq bo’lib qog’ozga to’kilgan. “Yangi asr ostonasidagi o’ylar” (O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 22 dekabr 2000 yil) turkumidagi bu badihalar –

XXI asr o’zbek ijodkorlarining bosh dasturiday taassurot o’yg’otadi. Uning har bir satridagi yoniq mulohazalar – “yashashning ma’nosini teran anglashga” da’vat etadi. Vatan va xalqimizning tepib turgan yuragiga qondosh va jondosh bo’lib yashashga, ularning ruhiyatini yorqin ifodalashga, haqqoniy tasvirlashga – poetik dunyosini kashf etishga chaqiradi. Ayni paytda, bu talablar o’ziga ham daxldor ekanini chuqur anglagan shoir uning isbotini ham beradi: badihalariga uchta she’rini ilova qiladi. Bu she’rlarning har birida Erkin Vohidov poetik qudratining yuksak va beqiyosligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Ayniqsa, ko’pgina shoirlarimiz bugungi kunda o’z ijodlari nafasini – maqtovlarga va nasihatlarga burkaganlari uchunmi, o’zlarini kashf etishda davom etish o’rniga, aytgan borliqlarini takrorlayotganlari sabablimi, umum dardini, g’amu anduhini, jasoratini, sog’inchini, shodligini kuylash o’rniga, o’zlarining shaxsiy sadoqatlari va muhabbatlari “qo’shig’ini” kuylayotganlari oqibatimi yoki bu uchchala holatning aniq birlashib ketgani va avjda ekani sababidanmi, har qalay, bu she’rlar yuksakligi, istiqlol g’oyasiga chambarchasligi bilan uxlaganni o’yg’otadi, o’yg’onganni fikrlatadi, fikrlaganni harakatga soladi. Hissiyotining jo’shqinligi, ohangining o’ynoqiligi mazmunan chuqurligi sabab hammada hayrat qo’zg’otadi. Mushohadalarimizni birgina asar ham isbotlay oladi. U – “O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa...”. O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa, Oltin boshning kalla bo’lgani shudir. Bedil qolib Demyan Bedniyni suysa, Qora sochning malla bo’lgani shudir . Yuragingiz hapqirib ketdimi? Oddiy va dono haqiqatning mag’ziga birdan yetdingizmi? Buyukligingizni, kimligingizni his qildingizmi? 150 yillik bosqinning shafqatsiz va ayanchli fojiasini tuydingizmi? Bir olam mazmunni ikki baytga sig’dira bilgan shoir mahoratiga hayratlandingizmi? So’zlarning oddiyligiga, ma’nodorligiga, o’z o’rnida nurlanishiga, rangdor ohangiga – barining sozligiga, sehriga lolmisiz?

Bir banddanoq xayoligizni band etgan, unda dengizday hayqirayotgan tuyg’ularni o’yg’otgan, u tuyg’ularingizdagi bahodirona qudratni va mu’telikning oqibatini pafos darajasiga ko’targan poetik kashfga, shoirning chechanligiga to’ymaysiz, keyingi bandga shoshamiz: O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa, Dod demoqqa palla bo’lgani shudir. Ma’rifatdan ayru o’ynasa, kulsa, Aza chog’i yalla bo’lgani shudir. Prezidentimiz Navoiyni o’rganishga chorlasalar, “Jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch – ma’rifatdir. ... Ma’rifatchi fidoiy bo’lmog’i kerak”, -deya ta’kidlasalar, mutafakkir xuddi shu haqiqatlarning ta’sirdor poetik tasvirini beradi. Muhtaram I.A.Karimov: “ongli yashaydigan, mustaqil fikrlaydigan shaxs ma’naviyatini kamol toptirish bizning bosh g’oyamiz bo’lishi kerak” ligi yo’lida jon kuydirsalar, shoir mushohadani talab qiluvchi poeziya (asar)ni yaratadi. Birlari - birlaridan tas’irlanib, istiqlol uchun yonishni voqye qiladilar, yashashning mohiyatini o’zlarida mujassam etib namuna ko’rsatadilar... Asardagi lirik qahramon - Istiqlol qalbini o’zida jo etgan zamondoshimizdir. Bor haqiqatni aytishdan qo’rqmaydigan, mavjud kasallikning mohiyatini ochuvchi va undan qutilish yo’lini ko’rsatuvchi yonib, kuyib yashayotgan uyg’oq qalbli birodarimizdir. O’zbek Navoiyni o’qimay qo’ysa, Aldangani, alla bo’lgani shudir. Yulg’ich aziz bo’lib, bilgich xor bo’lsa, Paytavaning salla bo’lgani shudir.

Bu band kuchli qalbingizga eng katta zarbni uradi: larzaga tushasiz. Undagi mazmun va ehtiros kuchli zilziladek, g’ami zil-zambil temirdek. Yurakni tars yorvoradigandek qudratli. Ayniqsa, “Alla” so’zining “Go’dakni uxlatishda aytiladigan qo’shiq” dan, yana boshqacha – “Chirpirak bo’lib, qulamoq” ma’nosini tashishini bilganingizdan so’ng shoirning topqirligiga, so’z sehrgari ekanligiga qoyil qolasiz. Qalbingiz jo’nbishga keladi. Mardonalik va ravshanlik bilan, poeziya tilida – teran aytilgan zalvorli haqiqat ruhi qalbingizga ko’chadi. Bir o’qishdanoq yod olgan misralaringizni, takrorlamaslikka imkon topa olmaysiz; chunki u sizning ham, mening ham qalbimdagi jarohatni o’yg’otib yubordi: Yulg’ich aziz bo’lib, bilgich xor bo’lsa, Paytavaning salla bo’lgani shudir . Bu balolardan, kasofatlardan qanday qutilish mumkin? Qanaqa yo’llari bor? Yorug’lik qanisan? Umid bormi? ... Chekayotgan qayg’ungizdan qutilishga intiqlik sezasiz. Shoir tarang tortilgan, olovlangan tuyg’ularni yechish yo’liga o’tadi. Komil bo’lish uchun ham, xalq qalbi to’la nur bo’lishi uchun ham, o’zlikni anglash uchun ham, Navoiyning o’lmas ta’limoti zarurligiga ishontiradi. Yuzlab Navoiyshunoslarning tashviqini, orzularini birgina poetik asari bilan millionlab qalblarga singdiradi, Navoiyga oshno etadi. Shunday yechim tufayli bir oz yengil tortasiz, qalbingizda yaratish ruhi hukmron kuchga aylanadi: El komil bo’lmasa, yurt emas ulug’, Beqadr mahalla bo’lgani shudir. Qalb to’la nur xalqning rizqi ham to’lug’, Ombor to’la g’alla bo’lgani shudir.

O’zbek o’zligin anglasa bekam, Uning “Barakalla” bo’lgani shudir. Olamga Navoiy nasliman degan, Ovozi baralla bo’lgani shudir. Kashfiyot bo’lib tug’ilgan bu asar chuqur zamonaviy hamdir. O’zbekona milliylikni tashishi bilan, ayni paytda, umuminsoniy hamdir. Qalb va onglarni birlashtirib ezgulik, komillikka yetaklovchi oqilona ilhomning betakror, hayratomuz mevasidir. Demak, E.Vohidov haqli ravishda XX asrning so’nggi va XXI asrning birinchi buyuk shoiridir .

Adabiyot: 1. A.Fitrat. Adabiyot qoidalari “O’qituvchi” Toshkent, 1995. 2. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi, “O’qituvchi”, Toshkent, 1980 . 3. L.I. Timofeyev. Osnov ы teorii literatur ы , “Prosve щ yeniye”, Moskva, 1971. 4. R.Uellek, O.Uorrek. Teoriya literatur ы , “Progress”, Moskva, 1978. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

She`riy tizimlar va she`riy janrlar

Adabiyotning o`ziga xosligi

She`riy nutq haqida

O`xshatish asosidagi she`riy san`atlar

Badiiy asarda mazmun va shakl mutanosibligi