Сўз заргари - Абдулла Каҳҳор(Суз заргари - Абдулла Каххор) - Литература - Рефераты

Сўз заргари - Абдулла Каҳҳор(Суз заргари - Абдулла Каххор)

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Сўз заргари Адабиёт ва фольклор анъаналари муносабатлари теран ва ҳар тарафлама. Ўзбек мумиоз адабиётини қўя турайлик, фақат ХХ аср ўзбек адабиётининг шаклланиши, ривожланиши бевосита фольклор анъаналари билан боғлиқ ҳолда кечди. Кўплаб адибу шоирлар ижодини кўздан кечириш шуни кўрсатадики, ҳақиқий истеъдод соҳиблари ўзларининг ғоявий-эстетик принципларини шакллантиришда ўз иқтидорлари ва услубий йўналишлари даражасида фольклор анъаналардан бахраманд бўлганлар. Ижодкорнинг фольклор анъаналаридан ижодий фойдаланиши деганда унинг асарлари асосида бутунисича фольклор материали ётиши керак, деб тушунмаслик керак. Бунда, энг аввало, унинг асаридаги халқчиликнинг даражаси ва уни рўёбга чиқарган воситаларни назарда тутиши зарур. Ўзбек адабиётининг забардаст намояндаси А. Қаҳҳор ижодининг фольклор анъаналарига муносабати масаласи худди шундай нигоҳни талаб этади. А. Қаҳҳорнинг адабиётимиз ривожидаги буюк хизматларидан бири унинг реалистик бадиий насрнинг шаклланиши ва ривожига баракали улуш қўшганлигидадир. Ҳикоя жанрининг XX асрнинг 30-йилларидан кейинги тараққиёти бевосита А.Қаҳҳор номи билан боғлиқ. Унинг ҳикояларидаги чуқур халқчиллик, ҳажв тиғининг ўткирлиги, бир томондан, адибнинг индивидуал маҳорати билан изоҳласа, иккинчи томондан, унинг фольклор анъаналаридан усталик билан озиқланиши оқибати деб тушунмоқ керак. А.Қаҳҳорнинг “Рақиб”, “Олам яшарадир”, “Гумроҳ”, “Афлотун муҳаббати” каби илк ҳикояларидан бошлаб, 30-йилларда ёзилган ва китобхонлар орасида катта шов-шувларга сабаб бўлган барча асарларида фольклорона руҳ ёрқин сезилиб туради. Бу ўринда шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш зарурки, ана шу ҳикояларда фольклорга хос сюжет ва мотивлардан адиб фойдаланмаган. Аммо ўтмишнинг мудҳиш лавҳалари, халқнинг машаққатли ҳаётини жонли тасвирларда акс эттириш учун у фольклорга хос шартли тасвир усулларига, халқ эртакларига хос вазиятлардан ўринли фойдаланишга ҳаракат қилган.

А.Қаҳҳор бир қанча ҳикояларига халқ мақоллари ҳамда қўшиқларидаги айрим мисраларни эпиграф қилиб келтиради. Эпиграф эса ижодкорнинг нияти, асарнинг мазмунини изоҳлайди. Бинобарин, мақол ва қўшиқлардан олинган эпиграфлари адибнинг ғоявий-бадиий мақсадини рўёбга чиқаришга хизмат қилган. Масалан, анорга бошқоронғи бўлган хотинига анор топа олмаслиги ҳақида ҳикоя қилувчи “Анор” асарига “Уйлар тўла нон, оч- наҳорим, болам. Ариқлар тўла сув ташназорим, болам” каби халқ қўшиғига мансуб мисралар ҳикоянинг бош ғоясини очишга хизмат қилган. Дарҳақиқат, бутун юртимиз анорга тўлиб-тошган бир пайтда бечора кимсаларнинг ана шу нарсани сотиб олишга кучи етмаганлигини юқоридаги эпиграф жуда таъсирчан етказади ўқувчига. Нон тўла уйда оч-наҳор, ариқлар тўла сув бўлганда, ташназор бўлиш ночорликнинг энг қуйи даражасидир. Демак, Туробжон ана шу ночорлик даражасида умргузаронлик қиладиган бечораҳол инсон эканлиги келтирилган эпиграфдан ҳеч қандай изоҳсиз сезилиб туради. “Кўр кўзининг очилиши” ҳикоясига “Мулла Умар сизмисиз”? Тўнғиз ўқи еримсиз?”, “Ўғри” ҳикоясига “Отнинг ўлими итнинг байрами”, “Бемор” ҳикоясига “Осмон йироқ, ер қаттиқ”, “Башорат” хикоясига “Ола қарға қағ этади, ўз вақтини чоғ этади” каби халқ қўшиқ ва мақолларини эпиграф қилиб келтирадики, улар ҳикоянинг ғоявий мазмунини аниқ белгилашга кўмак берадилар. Фольклорга мурожаат этиш А.Қаҳҳор ижодида кўпроқ бадиий синтез сажиясига эга. Чунки ҳикояда халқ тилига хос “йўқолмасдан илгари бормиди” иборасига асосланиб, адиб ноҳақлик ҳукмрон бўлган ижтимоий тузумга хос адолатсиз кишилар характерининг муҳим бир қиррасини акс эттиришга эришади. Бу ҳақда А.Қаҳҳорнинг ўзи қуйидагиларни ёзган эди: “Ўғри” деган ҳикоям худди Чехов асарларини шимириб юрган вақтларимда ёзилган. Ҳикоя болалигимда кўрган ва тўйганларимга бағишланган... Хотирам ва қўйиндафтарим ёрдам берган бўлса бордир, лекин бу картинани тасаввур қилганман, ўйлаб чиқмаганман. Аммо ҳамма гап шундаки, хотирам ёки қўйиндафтарим бу ерда менга худди шу деталларни эслатади. Шу деталлардан характер униб чиқди. Прозада деталларнинг аҳамияти ва

имконияти тўғрисида Чеховнинг менга берган сабоқларидан бири ҳам шу эди. Кунлардан бир кун ёндафтаримга халқнинг ҳазил мутойибаларидан “йўқолмасдан илгари бормиди” деган иборасини ёзиб қўйган эдим. Беғараз ҳазил тарзида айтиладиган бу иборани минг ҳўкизи йўқолиб, арзга келган мўйсафид деҳқонга айтганда, ҳеч кутилмаган даражада ўткир ва чуқур маъно касб этди, менинг ихтиёримдан ташқари ижтимоий кучга эга бўлди, айни чоғда шахс характерини очиб юборди. Бу ҳикояни мен бошдан - оёқ деталлар, характерли савол-жавоб асосига қурдим. Бир вақт қарасам, аслида йўқ кекса деҳқон ҳам, уни калака қилувчи амалдор ҳам воқеликдан кўчириб ёзган илгариги қаҳрамонларимга қараганда жонлироқ чиқибди. Буни кўриб ҳайрон бўлдим ва суюниб кетдим”. 2 8 Тириклиги фақат шу биргина ҳўкизи билан ўтадиган деҳқоннинг хонавайрон бўлганлиги, оиласи билан кулфат доғида изтироб чекканлиги ҳикояда таъсирчан ва ҳаётий тасвирланган. Ҳикояда Қобил бобонинг элликбоши, амин, азайимхон, пристав, тилмоч томонидан таланиши ўтмишда барча маҳкамаларда порасиз асло иш битмаслиги фош этилган. Адибнинг мақсади адолатсиз тузумда меҳнаткаш халқнинг оғир ва жафоли ҳаётини кўрсатишдан иборат эди. Шу боис асарда “текинга мушук офтобга чиқмайди”, “қуруқ қошиқ оғиз йиртар”, “боши дегунча кишининг бели синар экан”, “ўйнашмагил арбоб билан, арбоб урар ҳар боб билан” сингари халқ мақоллари бекорга қўлланилмаган. Кетма-кет қўлланилган юқоридаги мақоллар ҳикояда бечора деҳқонни лақиллатиш, хўрлаш, сарсон-саргардонлик билан кечаётган оғир ҳаётини мукаммал акс эттиришга хизмат қилган. Биров ўламан деса, биров куламан дейдиган замонда Қобил бобонинг шўрига шўрва тўкилиб, дардига малҳам излаб юрса, “адолат ҳимоячилари” унинг устидан кулишиб мазах қилишади. Ана шу мазах, менсимаслик эса ҳикояда уларнинг нутқи, хатти-ҳаракатлари воситасида ёрқин ифодаланган. Аминнинг “йўқолмасдан илгари бормиди?”, “яхши ҳўкиз биров етакласа, кета берадими?”, “ўзи қайтиб келасмикин?”, 2

“биров олиб кетса, қайтиб кела бер, деб қўйилмаган экан-да” деган ҳазиломуз сўзлари бу вазиятда хўрлаш, ҳақорат мазмунини билдиради. Қобил бобонинг аянчли ҳолатига гўё ачингандек бўлиб айтилган аминнинг “Нега йиғланади? А? Йиғланмасин” дея киборларча муносабатида мазахловчи маъно етакчилик қилади. Ҳикоядаги вазиятдан маълумки, амин Қобил бобони одам сифатида кўрмайди. Биргина шу тафсилнинг ўзи адибнинг халқ тилининг бойликларига таяниб характер яратиш маҳоратининг юксаклигидан далолатдир. Хуллас, Абдулла Қаҳҳорнинг “Ўғри” ҳикоясида унинг халқ орасида юриб тўплаган халқ иборалари, мақоллари муҳим воситалар сифатида вазифа адо этган. Адибнинг маҳорати шундаки, у ўзи яратган характерлар руҳиятини халқ тилининг имкониятлари асосида таъсирчан ёрита олган. Фольклордан синтез қилиш орқали фойдаланиш халқ ижодига мансуб сюжетларни қайта ишлашга қараганда анча мураккабдир. А.Қаҳҳор эса ана шу мураккаб ишнинг уддасидан чиққан. Қисқача қайд этилган юқоридаги далилларнинг ўзи кўрсатиб турибдики, сўз санъатининг ибтидосини ташкил этувчи фольклор ва унинг барҳаёт анъаналари ўзбек реалистик адабиётининг парвозини, фалсафий қамровини, ҳаётийлиги ва халқчиллигини ҳамиша таъминлашга қодир безавол манбалик вазифасини ўтайди. Туғилган кунига 100 йил тўлиши кенг нишонланаётган улуғ адибимиз Абдулла Қаҳҳор ижоди ҳам буни яна бир карра исботлайди.

Похожие

Абдулла Каххор

Абдулла Каххор Ижоди

Абдулла Каххор Ижоди

Котилнинг тугилишидан саробга (Абдулла Каххор)

Абдулла Қодирий ижоди ( Абдулла Кодирий)