O‘rta osiyoda bibliografiya - Литература - Рефераты

O‘rta osiyoda bibliografiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

29.0224609375 KB

O‘rta osiyoda bibliografiya Reja: 1. O‘rta Osiyoda bibliografiyaning paydo bo‘lishi 2. Beruniy va bibliografiya 3. Temuriylar davrida bibliografiya 4. Tazkirachilik

O‘rta Osiyoda bibliografiyaning paydo bo‘lishi O‘rta Osiyoda ma’naviyat va madaniyat, ilm-fan uzoq tarixga ega. O‘rta Osiyo bibliografiyasi o‘rta asrlar davrida paydo bo‘ldi. O‘rta asr Sharqida arab xalifaligiga birlashgan xalqlar madaniyati va fani rivojlandi. Ko‘pmillatlilik xarakteriga ega arab madaniyati dunyoning deyarli katta qismini egallab oldi. 996- yilda vafot etgan, tug‘ilgan yili noma’lum xalifa Al-Azizning 200 ming kitob fondiga ega o‘z kutubxonasi bo‘lgan. O‘sha paytda Yevropa kutubxonalari fondi bundan anchagina kam edi. IX asrdagi Konstansa kutubxonasi esa 356 jild kitob fondiga ega bo‘lgan. Yevropada qog‘oz yo‘qligi sababligina kutubxona o‘z davrining yirik kutubxonasi hisoblangan, chunki papirus ishlab chiqarish imkoniyati yo‘q, pergament esa juda qimmat material edi. VII — IX asrga kelib mumtoz arab kitobi madaniyati shakllandi. X asrda ustozdan shogirdga og‘zaki nutq orqali bilim berish shakli pasaya boshladi. Kitobning mustaqil bilim olish vositasi sifatidagi roli oshdi. O‘rta Osiyo arab adabiyoti, asosan, qo‘lyozma kitoblardan iborat bo‘lib, kitob an’analarini saqlab qolishning birdan bir yo‘li kitobni ko‘chirib yozishdan iborat bo‘lib qoldi. Qo‘lyozma kitoblar uzoq va mashaqqatli mehnat mahsuli bo‘lib, u maxsus bilimni talab qilar, chevar qo‘llar ostida u san’at asari darajasiga yetar edi. Samarqandda Sharqda mashhur bo‘lgan qog‘oz ishlab chiqarila boshlandi. Bu qog‘oz tekis, yumshoq, yaltiroq ko‘rinishda va fil suyagi rangida bo‘lgan. Uning bahosi uyg‘onish davri Yevropasida mashhur va qimmat bo‘lgan. Kitobni ko‘chirib yozish yakunida badiiy bezash ishlari bajarilgan. XI asrdan boshlab kitob illustratsiyasi paydo bo‘ldi. Kitoblar, asosan, shogirdlar tomonidan havaskorlik yo‘lida va malakali ko‘chirilgan. Ular ta’lim olish davomida savod chiqarish bilan birga, matnni o‘qish, izohlash, yod olish bilan mashg‘ul bo‘lganlar, o‘quv adabiyotlarni majburan ko‘chirganlar. Bu esa musulmon dunyosida kitoblarning ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Arab yozuvidagi adabiyotlarni yig‘ish va uning takomillashib borishi bevosita yozuvning taraqqiyoti va ayrim asarlar nusxalarining ko‘payishi bilan bog‘liq. O‘rta asrlarda kutubxonalar rivojlandi va ilm-fan hamda san’at bilan shug‘ullanishga imkoniyat kengaydi. Tabiiy-ilmiy va

gumanitar fanlar rivojlanib, madaniyat darajasi o‘sdi. Ayniqsa, Somoniylar va Temuriylar davrida kutubxonachilik ishi taraqqiy topdi. Saroy kutubxonalari fan uchun xazina bo‘lgan, ularda diniy kitoblar, matematika, astronomiya, tarix, huquq, geografiyaga oid adabiyotlar bo‘lgan. Somoniylar davlatida buyuk olimlar va shoirlar ijod etdi. Bu davrda Ibn Sino o‘z yoshlik yillarini o‘tkazdi, Rudakiy va Daqiqiy, Firdavsiy va Narshaxiylar ijod qildilar. Narshaxiy yagona «Buxoro tarixi» asarini yozdi. Bu asar O‘rta Osiyoning iqtisodiy va madaniy markazi bo‘lgan bir shaharning tarixi haqidagi ensiklopediya edi. Ibn Sino Somoniylar amiri Nuh ibn Mansur saroyidagi kutubxonadan foydalandi. Olim bu haqda shunday deb yozadi: «Men bir necha xonalardan iborat kutubxonaga kirdim, har bir xonada kitoblarga to‘ldirilgan sandiqlar bor edi. Bir xonada arab kitoblari va she’riy asarlar, boshqasida qonunchilikka oid va har bir xonadagi kitoblar bilimning biror-bir sohasiga oid alohida joylashtirilgan edi. Men adabiyotlar ro‘yxatini ko‘rib chiqdim va o‘zimga zarur kitoblarni so‘rab oldim». Shuning o‘zi o‘rta asrlardagi kutubxonalarda kitoblarni joylashtirish tartibi haqida, bibliografik faoliyat elementlari, ayniqsa, aniq bir kitob saqlash xonasidagi kataloglashtirish haqida ma’lumot beradi. Har bir xonaning markazida chiroyli quticha bo‘lib, unda fonddan foydalanishga imkon yaratuvchi va ularni hisobga olib boruvchi ro‘yxatlar mavjud bo‘lgan. Kitoblar bilim sohalari bo‘yicha tartibga solingan va ehtiyotkorlik bilan saqlangan. Kutubxonalar har bir davrda ish mazmuni va xarakteriga ko‘ra, X asrgacha «Bayt ul-hikmat» («Hikmatlar uyi»), X asrda «Dar ul-ilm» («Fanlar uyi»), XI asrdan maktablar, madrasalar, machitlar, mavzoleylar, observatoriyalar bilan birgalikda qo‘shilib, birlashgan kutubxonalar deb nomlandi. O‘rta Osiyoning ko‘pgina shaharlarida bir yo‘la bir necha kutubxona faoliyat ko‘rsatdi. O‘rta asr Sharqidagi yirik kutubxonalarda mavjud adabiyotlarni bibliografik ro‘yxatga va hisobga olib borish ehtiyoji paydo bo‘lgan. Shu maqsadda hozirgi kataloglar ko‘rinishiga yaqin bilim sohalari bo‘yicha kitoblar ro‘yxati tuzilgan. Musulmon dunyosidagi adabiyotlarni sistemalashtirish va joylashtirishda, ularning katalogini tuzishda va birinchi bibliografik ishlarda tarixiy-iyerarxik prinsið qo‘llanilgan. Bu fanlarning tarixan tarmoqlanishi tartibiga

va o‘rta asr jamiyatida qanday baholanishiga qarab belgilangan. Masalan, bizgacha birinchi manba sifatida yetib kelgan Sobur binni Arshid katalogida mavzuli rubrikalar quyidagi tartibda berilgan: Qur’on turlarining ro‘yxati, Qur’on sharhlari va uni o‘qishning turli uslublari, sig‘inish, namoz o‘qish, merosning bo‘linishi, qonunchilik maktablari, xudojo‘ylik, munozara-bahslar, payg‘ambarlar avlodlarining kitoblari va ular haqidagi kitoblar, genealogiya, filologiya, maqollar, grammatika, etimologiya, afsonalar, she’riy to‘plamlar, latifalar, tarix, xatlar, tibbiyot, astronomiya, falsafa, geometriya va boshqalar. Xorazm, Buxoro, Samarqanddagi saroylar, masjit va madrasalarda juda boy kutubxonalar mavjud bo‘lganligi sababli kitob savdosi ham rivojlangan. Kitob bozorlari olimlar, adabiyotchilarning uchrashuv joylariga, muloqot maskaniga aylangan, bu vaqtda qiziqarli bahslar, adabiy va ilmiy munozaralar olib borilgan. Ammo hali kitob savdosi bibliografiyasining paydo bo‘lishi, kitob reklamasi uchun imkoniyat kam edi, sotuvchilarning o‘zi reklama bilan shug‘ullanardi. Ibn Sino «Tarjimayi hol» asarida yozishicha, Buxoro kitob bozorida bo‘lganida o‘ziga kerakli adabiyotni qidirishda, kitob sotuvchining baland tovushda o‘zining mahsulotini (ya’ni kitoblarni) maqtayotganini eshitganini yozadi. Kitob bozorining an’analaridan biri kitob qatorlarida adabiy, diniy va kitobsevarlik sohasidagi turli xil masalalar yuzasidan muhokamalar, bahslar o‘tkazish edi. Ibn Sino 997- yilda Buxoro xonligining kutubxonasidan foydalanishga ruxsat oladi. Ibn Sino foydalangan ro‘yxat O‘rta Osiyoda eng qadimgi bibliografik manba — Somoniylar sulolasi kutubxonasining katalogi bo‘lgan. O‘rta asr kitob savdosi an’analari mamlakatimizda bir necha yuz yillar davom etdi. Kitob savdosi bibliografiyasi tushunchasining zamonaviy ko‘rinishi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida xorijda paydo bo‘lgan. 1897-yili taniqli samarqandlik arxeolog va sharqshunos olim V. L. Vyatkin birinchi marta «TóðêåñTàíñêèå âåäîìîñTè» gazetasida Buxoro kitob bozori haqida xabar beradi. O‘sha paytda nashr etilayotgan kitoblarning muqovasida kitob do‘konlarida mavjud kitoblar va nashrga tayyorlanayotgan kitoblar haqida axborotlar ham berila boshlangan. Bibliografik qo‘llanmalarning boshqa turi fixrist nomi bilan tarqalgan, bu tavsiflar

hisobga olinishi kerak bo‘lgan mulk sifatida vaqf kutubxonalariga topshirish paytida tuzilgan. X — XI asrlarda arab, fors, turk tillaridagi fan va adabiyot ma’lum bir yuksaklikka erishdi. Bu davrda ilmiy va badiiy adabiyotning mumtoz janrlari rivoj topdi, qo‘lyozma kitoblarning yangi tiðlari shakllandi, ular Sharq ma’rifatchilarining va olimlarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish va intellektual faoliyatni rivojlantirishga yordam berar edi. Bular orasida turli xil universal xarakterdagi ensiklopediyalar, biobibliografik lug‘atlar, adabiy antîlogiyalar, tarixiy-ilmiy ishlar ham mavjud edi. Ularda, albatta, u yoki bu darajada bibliografik axborot bo‘lgan. O‘sha davrdayoq arabtillik va erontillik olimlar, faylasuflar, tarixchilar, filologlar, geograflar, shifokorlar haqida avtobiografik ma’lumotlar to‘plangan. Ularda mualliflar va ishlarining ro‘yxati berilgan. Hammadan ko‘ra mashhur sayohatchi Ibn Yoqutning «Irshad al-arib» asarida 1040 ta olimlar haqida ma’lumot berilgan. O‘sha davrning mashhur biobibliografik asari Ibn an-Nadimning «Kitob al-fixrist» asaridir. Unda X asrgacha arab tili va adabiyoti haqida ma’lumot beriladi. Bu asar arab yozuvining I — III asrdagi minglab asarlar haqida, saqlanmagan qo‘lyozmalar haqida axborot berishi bilan qimmatlidir. Hozirgi kun talabiga ko‘ra to‘la axborot beruvchi bunday ishlar tarixiy asarlarni o‘z ichiga olgan, tarixiy manbalar bilan to‘ldirilgan, tabiiy-ilmiy xarakterga ega bo‘lib, ular tazkira yoki biobibliografik lug‘atlar deb atalgan. Beruniy va bibliografiya O‘rta asr Sharqi olimlaridan biri, bibliografik faoliyati ilmiyamaliy ahamiyatga ega bo‘lgan mashhur qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy mashhur asarlarida o‘zining turli-tuman qiziqishga, chuqur bilimga ega ekanligini, astronomiya, geologiya, matematika, falsafa, botanika, tibbiyot kabi sohalarda ham betakror ekanligini ko‘rsatdi. Salkam 80 yillik umri davomida 150 dan oshiq asar yozdi, ulardan 30 tasi bizgacha yetib kelgan. Beruniy bir umr kitobga katta hurmat va mehr bilan munosabatda bo‘lgan, unga bilimlar manbayi, kishining ma’naviy kuchi sifatida qaragan. Beruniy buni «Fixrist» nomli bibliografik asarining

so‘zboshisida yozadi va kitobxonlarga quyidagicha murojaat qiladi: «Sen mening yoshlik davrimda va keyingi paytlarda ham yozgan asarlarimni bilishing shart. Ularni xor qilma va ularga bepisand bo‘lma. Ular hammasi mening farzandlarim, zero hamma o‘z farzandi va ijodi bilan faxrlanadi». «Hind falsafasi»da ko‘rsatilgan boblar o‘ziga xos bibliografik sharh bo‘lib, Hindistonning falsafasi va dinshunosligi, astronomik va tilshunoslik masalalariga bag‘ishlangan. Beruniyning bibliografik faoliyati ancha mashhur bo‘lib, hayotining so‘ngi 10 yilida unga yaxshigina muvaffaqiyatlar keltirdi. Uning «Geodeziya», «Hindiston», «Mas’ud qonuni» va boshqa ko‘pgina ishlari va 1036-yilda tugatgan «Biobibliografiya» (arabcha «Fixrist») bizgacha yetib kelgan. Beruniy bibliografik ro‘yxatni tuzishda Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariyo ArRoziy asarlariga to‘xtaldi. Ar-Roziyni o‘zining buyuk o‘tmishdoshi, yirik Eron filosofi, ximik, vrach va tabiiy sinovchi, o‘rta asr Sharqi va G‘arbining mashhur olimi sifatida tan olardi. Beruniy Ar- Roziyning asarlarini eng ishonchli va obro‘li manba sifatida bilar va undan faoliyatida va asarlarida foydalanar edi va bu Ar-Roziy asarlarining ko‘rsatkichini tuzishga turtki bo‘ldi. Bu ishni Beruniy ko‘rsatkichni tuzishdan ancha oldin boshlagan edi. U Eronning uzoq bir qishlog‘ida yashab turgan vaqtida ArRoziy haqidagi materiallarini yig‘a boshlagan va keyinchalik uni to‘ldirib borgan. Vaqti kelib uni to‘la bibliografik ishga aylantirdi. Bu bibliografik ko‘rsatkichda avval Ar-Roziyning tarjimayi holi, undan so‘ng esa uning 184 ta asari haqida ma’lumot beradi. Unga ko‘ra Ar-Roziy 865-yili 28-avgustda Rey shahrida tug‘ilgan. Uning otasi savdogar bo‘lgan, Roziy yoshligida falsafa, matematika, astronomiya, kimyo fanlarini katta qiziqish bilan o‘rganadi, 30 yoshlarida tibbiyot fanini chuqur o‘rganadi va keyinchalik tibbiyot uning asosiy kasbiga aylanadi. Ar-Roziy Rey va Bag‘dod shahar kasalxonalarini boshqargan. Ar-Roziy 925yili 60 yoshida vafot etadi. Uning IX asr oxiri X asr boshlarida Yaqin Sharqdagi ilm-fan taraqqiyotida xizmati shu qadar katta bo‘lganki, Beruniy bu davrni «Roziy asri» deb atadi. Beruniy Ar-Roziy asarlarini bilim sohalari bo‘yicha tartibga keltiradi. Ko‘rsatkich anchagina to‘la bo‘lib, Ar-Roziyning ilmiy faoliyati haqida ma’lumot beruvchi

ko‘rsatkich sifatida o‘sha davr va hozirgi davr uchun ham muhim ilmiy qimmatga ega. «Fixrist» asarining 2- qismi Beruniyning 1036- yilgacha yozgan asarlari haqidagi ma’lumotlardan iborat bo‘lib, Beruniyning ilmiy faoliyati haqida dastlabki manba sifatida ahamiyatga ega. Unda 113 nomdagi asari mavzular bo‘yicha guruhlashtirilgan, tartibda ayrim xatoliklar uchraydi. 113 ta asardan 70 tasining hajmi ham ko‘rsatilgan. 27 tasini zamondoshlari Abu Sa’lam Mosihiy, Abu Ali Hasan kabilar bilan yozganligini ko‘rsatadi. Ko‘rsatkichga 1036- yildan keyingi davrda yozgan 30 dan ortiq asari kirmagan. 1- guruh 18 ta asardan iborat bo‘lib, astronomiyaning umumiy masalalariga oid. 2- guruh geodeziyaga oid 15 ta asardan tashkil topadi. 3- guruh matematikaga oid 8 ta asardan iborat. 4- va 5guruhlar kichik bo‘lib, astronomiyaning u yoki bu masalasiga oid. Keyingi 2 ta guruh 5 ta kometalar va vaqt aniqligi masalasiga oid adabiyotlardan iborat. 8- guruh 12 ta geometriyaga, meteorologiyaga, astronomiyaga oid turli xil adabiyotlar haqida ma’lumot beradi. 9-guruh 7 ta nomdagi astrologiyaga oid asarlar haqidagi sharhdan iborat. 10- guruh, asosan, 13 ta nomdagi tarjima qilingan asarlarni, 11- guruh esa dinga va diniy masalalarga oid 6 ta asarni o‘z ichiga oladi, oxirgi guruhda qo‘shimcha ish va to‘ldirishni talab etadigan asarlar ro‘yxati berilgan. Guruhlar ichida adabiyotlar tartibi na alifbo, na xronologik xususiyatga ega, bu esa o‘rta asrlarda hali bibliografiyaning u darajada rivojlanmaganini ko‘rsatadi. Beruniy ko‘pgina asarlariga o‘ziga xos annotatsiya beradi, unda asarning yozilish sabablari, kimga bag‘ishlangani, nima uchun yozilgani ko‘rsatiladi. Bu ko‘rsatkich XVIII asrning o‘rtalariga qadar 200 yillar atrofida Ar-Roziy ilmiy merosi haqida ma’lumot beruvchi yagona manba sifatida qadrlanadi. XVIII asr o‘rtalarida tarixchi olim Ibn Abu Usotba Ar-Roziyning 236 ta asarlari ro‘yxatini tuzadi. O‘rta Osiyoda qadimiy asar matnlari va kitob ichidagi bibliografiyaning paydo bo‘lishi ham Beruniy nomi bilan bog‘liq. Sharqda birinchi bo‘lib foydalanilgan adabiyotlar haqida ma’lumotlarni shaklga solishga, ya’ni manbalar haqida aniq ma’lumot berishga katta e’tibor bergan. Beruniyning bibliografik faoliyati haqida rus arxeolog va etnograf olimi S. P. Tolstov shunday yozadi: «Beruniy manbalarni

tanqidiy analitik usul bilan o‘rgandi. To‘g‘ri, manbalarga tanqidiy yondashish Beruniygacha ham bo‘lgan, lekin Beruniy ishlarida manbalarga tanqidiy yondashish — izlanishning asosiy sharti qilib olingan». Beruniyning 998 — 1004- yillar o‘rtasida yozgan «Yilnoma» (xronologiya) nomi bilan mashhur asarida berilgan manbalar ro‘yxati bunga misol bo‘ladi. Bunday ro‘yxat Beruniygacha bo‘lmagan va birorta olimning asarida keltirilmagan. Beruniy bu asarida antik va o‘rta asrlarda yashagan grek, Vizantiya, Hindiston va O‘rta Osiyo mualliflarining asarlaridan foydalanganligini ko‘rsatadi. Kitob ichi bibliografiyasining muhim namunasi sifatida Beruniyning 1030- yilda yaratgan «Hindiston» asarini ko‘rsatish mumkin. Bu yirik ilmiy asar kirish qismi va 80 bobdan iborat bo‘lib, uni yaratishda Beruniy 10 yil davomida turli bilim sohalariga oid 207 ta qo‘lyozma asarlarni o‘qib o‘rgangan. Bu asarning 12 — 14- boblarini alohida bibliografik manba deb hisoblash mumkin. Beruniy har bir fan tarmog‘iga oid bo‘limlar ichida, avvalo, eng muhim ilmiy asarlarga batafsil to‘xtagan, keyin boshqa manbalar haqida ma’lumot bergan. Asar mazmunini ochib berish maqsadida boblarni sanab o‘tgan, agar u yoki bu kitobni ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lmagan bo‘lsa, bu haqda eslatib o‘tadi. Beruniydan bizga meros bo‘lib qolgan bibliografik ishlar o‘zining ko‘lami, hajmi, manbalarning xronologiyasi va hududiy chegarasi, tilining xilma-xilligi bilan kishini hayratga soladi. Manbalar Hindiston, Yaqin Sharq va Gretsiyagacha antik davrdan to XI asrgacha bo‘lgan davrda yaratilgan arab, fors, grek 5 — Bibliografiya va boshqa tillardagi adabiyotlardan iborat. Bu bilan Beruniy bizga ming yillar davomida, hatto bizgacha yetib kelmagan ko‘plab mualliflarning asarlari, hayoti va ijodi haqida ma’lumot beradi. Uning bibliografik ishlari O‘rta Osiyoda yaratilgan dastlabki bibliografik ishlardir, o‘zi esa O‘rta Osiyoning birinchi bibliografi deb tan olinishga loyiq. O‘rta asrlarda yaratilgan yana bir yirik bibliografik manba — XVIII asrlarda yashab va ijod etgan arab yozuvchisi va sayohatchisi Ibn Abdulloh Yoqutning «Ismlar lug‘ati va fanlar mazmuni» nomli ko‘rsatkichidir. U

ko‘plab shaharlar qatori Xorazm, Samarqand, Buxoroda ham bo‘lgan. Hozirgi Turkmanistonning Mari shahrida 2 yil yashagan va muhim tarixiy manba hisoblanuvchi «Lug‘at»i uchun boy material yig‘adi. Yoqut o‘zining bibliografiyasi uchun ma’lumotlarni tarix, adabiyotshunoslikka oid asarlardan, ayniqsa, As-Somoniyning «Ismlar genealogiyasi kitobi»dan oladi. 1907- yilda ingliz olimi R. Morgalius bu asarni nashr qildiradi. Temuriylar davrida bibliografiya Temuriylar davrida iqtisod va madaniyat tez rivojlandi. Hirotda tarixchi olimlar, yozuvchilar, madaniyat arboblari yashab ijod etdi. Saroy kutubxonalari, madrasa va masjitlar, xususiy va jamoat kutubxonalari tashkil etildi. Hirotning madaniy hayoti bevosita Alisher Navoiy nomi bilan bog‘liq. Navoiy qalamiga mansub 60 ming misradan iborat ulkan madaniy meros, adabiy asarlar besh asrdan beri insoniyatga, jahon jamoatchiligiga xizmat qilib kelmoqda. Ularning ko‘pchiligidan u yoki bu yo‘nalishda, insoniyat faoliyatining hamma sohalariga oid bibliografik axborot olish mumkin. Navoiy o‘zining «Fors davlatlari tarixi» asarida qadimgi falsafa fanining namoyandalari va ularning ijodi haqida juda boy ma’lumotlar bergan. 1498-yilda yaratgan «Majolis un-nafois» asari ham O‘rta Osiyo adabiyoti va madaniyati tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega va hozirga qadar o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Navoiy shu asari bilan turkiy tilda tazkira yaratish an’anasini boshlab berdi. Bu asarda Turkiston va Xuroson hududlarida yashab ijod qilgan 459 shoir haqida ma’lumot berilgan. Navoiy tazkirasining boshqa tazkiralardan farqi shundaki, boshqa tazkiralarda faqat XV asrda yashab ijod etgan adabiyot namoyandalari — zamondoshlari haqida ma’lumot berilgan bo‘lsa, Navoiy tazkirasida an’anaga aylanib qolgan shoir va adiblar haqida ma’lumot berishdan tashqari, o‘sha davrdagi Hirot va Samarqandning adabiy hayoti, adabiy kecha va majlislar, buyuk shoir davrida yaratilgan adabiyotshunoslik va tarixga oid asarlar, o‘tmish shoirlarning tarqoq merosini to‘plash, ularni ko‘chirish, nusxalarini ko‘paytirish borasida olib borilgan ishlar haqida turli xil zarur ma’lumotlarni beradi. Unda avval har bir shoirning hayoti va ijodi haqida biografik ma’lumotlar, hikoya va namunalar berilgan. Shu jihatlariga ko‘ra tazkira shu

kungacha o‘rta asr adabiy hayotini, madaniyatini, tarixini, kitobatchilik san’atini o‘rganishda muhim qo‘llanma sifatida qadrlanadi. Navoiy o‘zidan avval yaratilgan tazkiralarni tahliliy va tanqidiy o‘rganib chiqadi, bibliografik tiðdagi asarlarni ham o‘rganadi va «Majolis un-nafois» asari bilan O‘rta Osiyoda yangi tiðdagi tazkirachilik san’atiga asos soladi. Bu tazkiralarda zamonaviylik prinsiði asosiy o‘rinda turadi. Ya’ni muallif o‘ziga zamondosh bo‘lgan adiblar haqidagina ma’lumot beradi, zamonaviy hayot, adabiyot, hayot tarzi va adabiy jarayon haqidagi ma’lumotlarni birlashtiradi. Navoiyning qo‘lyozma kitoblarni mukammal bilishi, adabiy mahorati va o‘zining shaxsiy mavqeyi yirik kitobshunos, bibliograf bo‘lib tanilishiga sabab bo‘ldi. Uning tashabbusi bilan qurilgan kutubxona 10 mingdan oshiq qo‘lyozmani saqlagan va turli kitobxonlarga xizmat qilgan. Uning fondidan ko‘plab olimlar, kitobsevarlar, adabiyot muxlislari foydalangan. XVII asrda taniqli turk olimi va bibliografi Hoji Xalifa o‘rta osiyolik olimlar, yozuvchi va shoirlarning asarlarini hisobga oluvchi «Kitob va fandagi shubhaning bartaraf etilishi» nomli ko‘rsatkichini tuzadi. Ko‘rsatkich XIX asrda lotin tilida G.Fluger tomonidan nashr qilinadi. Ko‘rsatkichda olimlar, yozuvchi, shoir va din namoyandalarining 15007 asarlari fan tarmoqlari bo‘yicha ro‘yxat shaklida tartibga solingan. Asarlar haqidagi ma’lumotdan avval asar muallifining nasl- nasabi, kasbi, egallagan mansabi haqida, tug‘ilgan va vafot etgan yillari, ijtimoiy kelib chiqishi haqida ma’lumot, asarlarining to‘liq ro‘yxati berilgan. Ular orasida Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, shoirlardan Sa’diy, U. Xayyom va boshqalar haqida ma’lumotlar bor. Hoji Xalifaning bu ko‘rsatkichi ko‘p jildlik bo‘lib, 400 yildan oshiq davrdan beri Sharq madaniyatining ajoyib namunasi sifatida o‘zining ilmiy qiymatini yo‘qotgan emas. O‘rta Osiyo tarixi, fan va madaniyati, kitobatchilik ishi haqida ma’lumot beruvchi yana bir ish XVII asrda tuzilgan AsSomoniyning «Ismlar genealogiyasi kitobi» nomli lug‘atidir. Uning muallifi Muhammad Ibn Mansur As-Somoniy aslida Marv shahrida tavallud topgan, O‘rta Osiyoning ko‘plab shaharlarida bilim olish maqsadida yashagan, 1144- yili Marv shahriga qaytib, Al-Ahmad

madrasasida dars bera boshlaydi va bir vaqtning o‘zida ilmiy ish bilan shug‘ullanadi. Uning asarlari 40 dan ortiq bo‘lib, ular orasida «Geografik lug‘at», ustozlariga bag‘ishlab tuzilgan «Shayxlar lug‘ati», ayniqsa, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda yordam beruvchi «Ismlar genealogiyasi kitobi» 4000 ta diniy asarlar haqida ma’lumot berilgan. XVI asrda Amin Ahmad Roziy tomonidan tuzilgan «Yetti iqlim» nomli lug‘at ham geografik, ham ensiklopedik asar hisoblanadi. Unda Sharqning musulmon mamlakatlari va shaharlari, ulardagi yirik arboblar, mashhur kishilarning hayoti, faoliyati, ularning asarlari haqida ma’lumotlar berilgan. O‘zFAning Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida bibliografik mazmundagi bir qancha asarlar saqlanadi. Ulardan biri «Shayx urrais asarlari ro‘yxati», ya’ni Ibn Sino kitoblari bibliografik ko‘rsatkichidir. Bunda Ibn Sinoning 142 ta asari ro‘yxati berilgan bo‘lib, 1664- yili noma’lum muallif tomonidan tuzilgan. Tazkirachilik O‘rta Osiyo xalqlari adabiyotida va kitobatchilik ishi tarixida tazkira janri alohida o‘rin kasb etadi. Bu bibliografiya rivojiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Tazkiralarda mashhur shaxslar, asosan, shoirlar, kitob san’ati ustalari, diniy arboblar va boshqa ijodkorlar haqida biografik va bibliografik ma’lumotlar berilgan bo‘lib, alohida bir to‘plamni tashkil etgan. Bu manbalarda ma’lum bir shaxsning qalamiga mansub asarlari, devonlari haqida, ulardan namunalar va uning qo‘li bilan ko‘chirilgan kitoblar haqida ma’lumot ilova qilingan. Tazkirachi shaxsning xattotlikdagi, kitob san’ati bilan bog‘liq faoliyatidagi yutuqlariga alohida e’tibor bergan, uning ayrim asarlariga adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan baho beradi. O‘sha paytda tazkiralarning uch xili — sof adabiy tazkiralar, shayx va avliyolarga bag‘ishlangan tazkiralar, xattotlar va kitob ishi bilan bog‘liq shaxslar haqidagi tazkiralar mavjud bo‘lgan. Oxirgi tazkira «Tazkirayi xattotiy» deb nomlangan bo‘lib, uning maqsadi o‘tmish va zamondosh kitob san’ati namoyandalarining hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlarni bir joyga to‘plashdan iborat. Bu turdagi manbalar orasida XVI asrda yashab ijod etgan xattot qozi Ahmad Qumiyning «Xattotlar va musavvirlar haqida risola» nomi bilan mashhur

asari muhimdir. Tazkiralar hozirgi zamon va Yevropa adabiyotidagi mavjud adabiy antologiyalar va bibliografik lug‘atlarga yaqin turadi. Unda shaxsning hayoti va faoliyati, so‘ngra uning asarlari, u haqda zamondoshlarining fikrlari beriladi. Bunday tuzilish uslubi va ma’lumotlar «Bibliografik lug‘atlar»da ham qo‘llaniladi. Yirik shoir, adabiyotshunos M. Shayxzoda tazkira janriga quyidagicha tavsif bergan: «Sharq xalqlarining adabiyot tarixini asl manbalar orqali tekshirilgan, degan tadqiqotchining asosiy suyanadigan manbasi turli zamonlarda, turli shaxslar tomonidan, turli sabablar bilan yozilgan tazkiralardir». «Tazkira» arabcha so‘z bo‘lib, maqsadni unutmaslik uchun uni yozuvda bayon etish degan ma’noni anglatadi. Ularda tazkira yaratilgan davrdagi va mamlakatdagi mashhur kishilar, yozuvchi va shoirlar, olimlar haqida ma’lumot beriladi. Bu mazmuniga ko‘ra hozirgi davrdagi biobibliografik ma’lumotnomalarga o‘xshab ketadi. Bunday tazkiralar Sharq mamlakatlari xalqlari orasida keng tarqalgan va mashhur bo‘lgan. Sharq adabiyotida birinchi marta yaratilgan va bizgacha yetib kelgan tazkira 1017yilda Mansur as-Salibiyning arab tilida yozilgan «Yatimat udduhr» kitobi bo‘lib, uning bitta bobi maxsus turkistonlik va xurosonlik 124 shoirning hayoti va ijodi hamda asarlariga bag‘ishlangan. Muallif o‘sha davrdagi Buxoro hamda Xorazmdagi adabiy jarayon, uning ahvoli, zamondosh xattotlar, ular ko‘chirgan qo‘lyozma asarlar, mualliflari, asar nomi, ko‘chirilgan joyi va yili haqida qisqa ma’lumot bergan. Forsiy tilda yozilgan dastlabki tazkira Muhammad Avfiyning 1221 — 1222- yillarda yaratgan «Lubob ul-albob» nomli asaridir. U marvlik bo‘lib, Buxoroda tahsil olgan, tarbiya topgan. Avfiy o‘z asarida O‘rta Osiyoda fors-tojik tilida XI — XII asrlarda yashab ijod etgan shoirlar haqida ma’lumotlar beradi. Fors-tojik tilida yaratilgan mashhur tazkiralar qatoriga A. Jomiyning «Bahoriston» asaridagi badiiy ijod namoyandalariga bag‘ishlangan VII bobini kiritish mumkin. Bunda X— XV asrlarda yashab ijod etgan 30 dan oshiq o‘rta osiyolik shoirlarning hayoti va ijodi hamda ular tuzgan devonlar haqida ma’lumot beriladi. XV asrda yashab va fors-tojik tilida ijod etgan shoir va adiblarga bag‘ishlangan yana bir tazkira Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro» asari bo‘lib, 1488-yilda yozib tugatilgan va unda 150 ta shoir haqida

ma’lumot berilgan. Samarqandiy Temuriylar davrida harbiy xizmatchi bo‘lgani holda badiiy asarlar ham yaratgan, ularda shoirlar haqida ma’lumotlar, ularning asarlariga sharhlar bergan. Navoiydan keyingi davrlarda yashagan adiblar uning tazkirachilik an’analarini davom ettirdilar. Ana shulardan biri 1566- yilda yaratilgan «Muzakkiri ahbob» tazkirasining muallifi buxorolik Hasan Xoja Nisoriy edi. Bu tazkira XVI asrda yaratilgan yagona tazkira bo‘lib, u o‘sha asrning birinchi yarmidagi O‘rta Osiyoning adabiy hayoti, Turkiston adabiy muhitiga oid va o‘sha davrda yashab o‘tgan 250 dan oshiq adiblar haqida to‘la ma’lumot beradi. XVII — XIX asrlarda O‘rta Osiyoda yana 10 dan oshiq tazkiralar tuzilgan bo‘lib, ular o‘z zamonasining adabiy muhiti, ijod ahli, kitobatchilik ishi va kitob ustalari haqida ma’lumot beradi. Shulardan biri Muhammad Malix Samarqandiyning «Muzakkir ul-as’hob» va Mutribning «Tazkirat ush-shuaro» tazkiralaridir. Birinchi tazkirada 161 ta muallif haqida, ikkinchisida XVI va XVII asrda yashab ijod etgan 323 ta shoir, xattot va kitob ustalari haqida ma’lumot beradi. 1759- yil Muhammad Amin bin Nurmuhammad Nasafiyning «Mazhar ul- musannifin» tazkirasi XVIII asrning birinchi yarmida yashagan ijodkorlar haqidagi o‘sha davrda yaratilgan va bizgacha yetib kelgan yagona antologiyadir. XVI asrda Beruniy asos solgan ustozlar asarlarining bibliografik ro‘yxatini tuzish an’anasi keyingi asrlarda ham davom etdi. Navoiy o‘z do‘sti, maslakdoshi, ustozi A. Jomiy vafotidan so‘ng unga bag‘ishlab 1492-yili «Xamsat ul- mutaxayyirin» asarini yozadi. Uning kirish qismida Navoiy risolaning yozilish sabablari va tuzilish uslubi haqida qisqacha ma’lumot beradi va qo‘llanma muqaddima, uch maqolat va xotimadan iborat ekanligini yozadi. Muqaddima qismida A. Jomiyning hayoti, nasl-nasabi, Jomiy bilan birinchi marta tanishgan onlari haqida, 1- maqolatda ikki buyuk shaxs hayoti davomida yuz bergan do‘stlik, ijodiy hamkorlik jabhalari haqida ma’lumot beruvchi manbalar haqida sharh beriladi. 2- maqolat ularning bir-birlariga yozgan qator maktublari va bu maktublarning yozilish sabablari, 3- maqolat Jomiy yaratgan 30 ta asar, ularning yozilish sabablari, tarixi haqida ma’lumot beriladi va ro‘yxati keltiriladi. Bir-biri

bilan maslahatlashib yozgan asarlari, ularning manbalari haqida ham ma’lumot beriladi. Navoiyning zamondoshi, shogirdi, tarixchi olim Xondamir yaratgan «Makorim ul-axloq» asari Navoiy hayoti va ijodini o‘rganish uchun muhim bibliografik manba sifatida shu kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Bu asar Navoiyning vafot etgan yili yozilgan va kirish, 1 ta bob va so‘ngi so‘zdan iborat bo‘lib, birinchi marta buyuk shoirning ijodiga badiiy-estetik baho beriladi. Uning «Xamsa» va «Chor devon» asaridan tashqari, 20 dan ortiq turk va fors tillarida yozilgan asarlari, 30 dan ortiq Navoiy ijodiga bag‘ishlangan boshqa shoir va yozuvchilar, olimlarning asarlari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Xondamir o‘zi guvoh bo‘lgan yoki o‘qib chiqqan asarlarni ro‘yxatga kiritgan. Shuning uchun u asarning ro‘yxatini beribgina qolmay, har bir asarning mazmuni haqida o‘zining va boshqalarning fikrlarini, bahosini yozib boradi. Xondamir birinchi Navoiyshunos olim sifatida Navoiy shaxsi va ijodiga oid barcha ma’lumotlarni to‘g‘ri va to‘la berganligiga shubha yo‘q. Navoiy asarlarining yozilishi tarixi, uning yaratilishiga ta’sir ko‘rsatgan tarixiy shart-sharoitlar, omillar haqida batafsil to‘xtaladi. Xondamirning bunday ma’lumot berish tartibi hozirgi zamonda bibliografiyadagi annotatsiya tuzish yoki bibliografik sharhni eslatadi. Xondamir «Xamsa»ning turkiy tilda yozilganligini, 27 ming baytdan iborat ekanligini, «Chor devon» esa 25 ming baytdan iborat turkiy tilda yozilgan g‘azallardan jamlangan to‘plam ekanligini, to‘rtala devon Navoiy hayotining turli fasllarida yaratilgan g‘azallarni jamlab turuvchi nomlar bilan atalganligi haqida ma’lumot bergan. Tarixchi bu asarida Navoiy haqidagi manbalar ro‘yxatini ham beradi. Ular kitobning turli bo‘limlarida Navoiy hayoti va faoliyatining qirralariga ko‘ra joylashtirilgan. Masalan, «Ilm fazilati va olimlar martabasi haqida» bo‘limida Toftazoniy, Nasimiy, Koshifiy, Imom Navaviy kabi zamondosh olimlarning Navoiyga bag‘ishlangan 21 ta asari haqida ma’lumot beradi. «She’r fazilati va shoirlarning ulug‘ darajalari haqida»gi bo‘limida A. Jomiy, Kirmoniy, Gulistoniy, Kamoliddin Mir Husaynning Navoiyning ulug‘ nomi bilan tugallangan asarlarining ro‘yxati berilgan. Manbalarning bunday tartibda

joylashtirilishi bibliografik qo‘llanmalardagi adabiyotlarni mavzuli joylashtirish uslubiga o‘xshab ketadi. Ko‘rinib turibdiki, Xondamirning bu asarida bibliografiyaning juda ko‘p elementlari uchraydi. Asar ham tarixiy, ham o‘zbek mumtoz adabiyotining tarixini o‘rganuvchi, Navoiy hayoti va ijodi haqida ilk bor to‘la ma’lumot beruvchi muhim bibliografik qo‘llanma, o‘zbek milliy bibliografiyasining tarixini o‘rganishda muhim manba sifatida ahamiyatga ega. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida ham tazkirachilik san’ati davom etdi. O‘rta Osiyoning ayrim hududlarida yashab ijod etgan shoir va yozuvchilar, kitob san’ati ustalari haqida, o‘sha davr adabiy hayoti haqida alohida ma’lumotlar to‘pladi. Qo‘qonda Fazliy rahbarligidagi bir guruh shoirlar 1821- yili «Majmual shoiron» va boshqa tazkiralarni yaratishdi. Buxoroda bu davrda 6 ta tazkira yaratilgan, ulardan Abdumutallib Fahmiyning «Tazkir al-Fahmiy», Hoji Abdulazim Shar’iyning «Tazkirat ushshuaro» va boshqalarni esga olish mumkin. Xorazmda mashhur shoir va tarixchi Ahmad Tabibiy tazkiralar yaratgan. O‘rta Osiyoda kitob bosish ishi (litografiya) boshlangunga qadar tazkira janri keng tarqaldi. XIX asr oxiri xivalik shoir Yusuf Tunkrat «18 shoir to‘plami» tazkirasini yaratdi. Buxoroda amir saroyining ma’rifatli kishilaridan biri Sharifjon Mahdum tazkira janrida faol ijod qildi. U «She’rlar to‘plami», «Qadimgi shoirlar, zamonaviy davlatmandlar va diyonatli kishilar antologiyasi»ni tuzdi, bayoz janrida asarlar yaratdi, turli tarixiy davrlarda yashab ijod etgan mualliflarning she’rlar to‘plamlarini tuzdi. Sh. Mahdum Turkistonda o‘z davrining yirik kitob shinavandasi edi. Boy va qimmatli qo‘lyozmalari bilan boshqa kutubxonalardan ajralib turuvchi shaxsiy kutubxonasi haqida ma’lumot yozib qoldiradi. Kutubxona fondidagi adabiyotlar katalogini tuzadi, uning kirish qismida kutubxonada mavjud muhim qo‘lyozmalar, ularning ahamiyati haqida ma’lumot beradi. Katalogda adabiyotlarni tartibga solishda ma’lum bir xronologik yoki mavzuli joylashtirish prinsiðiga amal qilmaydi. U o‘zicha qo‘lyozmalarni tavsiflash qoidasiga rioya etadi: asar nomi, muallif yoki xattotning ism-sharifi, qog‘ozning sifati va uning ishlab chiqarilgan joyi, zamonaviy mualliflar, uning qarindoshlari haqida ma’lumot beradi. Undan tashqari, qo‘lyozmaning asl narxini va uni sotib olingan narxini ham keltiradi.

Mashhur mualliflar asarini tavsiflashda muallifning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotni keltiradi, uning asarlariga baho beradi. Shunday qilib, bu katalog 300 dan oshiq adabiyot haqida keng axborot beradi. Sh. Mahdumning katalogi qimmatli kitob shinavandasining ishi bo‘lib, ko‘pgina elementlarni berishi bilan hozirgi zamon bibliografik qo‘llanmalariga yaqin keladi. Tarixiy manbalardan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, qadimdan O‘rta Osiyo kutubxonalarida olimlar, o‘z davrining mutafakkirlari, matematiklar, tilshunos va adabiyotshunoslar, tabiatshunoslar xizmat qilgan, shu yerda xattotlik va kitob miniatura san’ati shakllangan va takomillashib borgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot— pirovard maqsadimiz. Asarlar . - „ O ‘ zbekiston“, 2000. 3. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. — 10- jild. O’. „O‘zbekiston“, 2000. 4. Milliy istiqlol g‘oyasi. — O’. „O‘zbekiston“, 2001. 5. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi // Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — O’. 1987. 6. Axborotlashtirish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: 1993- yil 7- mayda qabul qilingan // „Xalq so‘zi“, 1993. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002- yil 12apreldagi 123- sonli „Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasini tashkil etish to‘g‘risida“gi qarori // „Xalq so‘zi“. 2002. 8. Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkiletish to‘g‘risida O‘zbekiston Prezidenti qarori // „Xalq so‘zi“, 2006. 9. Mamatraimova H. Bibliografiya // O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 2-jild. — O’., 2001. 10. Mamatraimova H. Bibliografiyashunoslik// o‘sha joyda. 11. Mamatraimova H. Davlat bibliografiyasi//o‘sha joyda.—3- jild.—

Похожие

Axborot—bibliografiya resurslari

Kutubxonalarda bibliografiya ishini tashkil etish

Kutubxonalarning ma’lumot bibliografiya apparati (MBA)

Iste’molchilarga ma’lumot-bibliografiya xizmati (MBX)

Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar