«O`g`ri»ning himoyasiga ikki og`iz so`z - Литература - Рефераты

«O`g`ri»ning himoyasiga ikki og`iz so`z

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2056.5 KB

«O`g`ri»ning himoyasiga ikki og`iz so`z Ko`pchiligimizni o`ylatib, adabiy davralarda turli bahslarga sabab bo`layotgan, biroq uzil-kesil bir tarafga hal etilishi mahol bo`lgan muammolar tahliliga bag`ishlangan maqolalar matbuotimizda, ko`p bo`lmasa-da, e`lon qilinib turibdi. Shubhasiz, bunday maqolalar juda katta ahamiyatga molikdir. Zero, ular o`quvchini befarq qoldirmaydi: o`ylashga, munosabat bildirishga undaydi — alal- oqibat tafakkurimizni boyitadi. Suvon Meliyevning «Mehr sehri» nomli maqolasi, fikrimizcha, ayni shunday chiqishlardan bo`libdi. Ko`pchilik qatori o`z ko`mochimizga kul tortish bilan ovorai sarson bo`lganimiz bugungi kunda ayni shu maqola ayrim mulohazalarimizni o`rtaga tashlashga undadiki, buning uchun muallifdan behad minnatdormiz. Maqolada muallif o`zbek hikoyachiligining nodir namunalaridan bo`lmish «O`g`ri» (A. Qahhor) hikoyasiga yangicha munosabat bildiradi, uni bugungi kun nuqtai nazaridan baholashga harakat qiladi. S. Meliyev «O`g`ri» hikoyasi adabiyotimizda o`z o`rnini topib bo`lganini e`tirof etgani holda «unga umuminsoniy barkamol badiiylik namunasi emas, balki totalitar davrning badiiy hujjati sifatida qarash tarafdori» ekanligini yozadi. Munaqqidning fikricha, hikoyani umuminsoniy badiiyat doirasidan chetga chiqaruvchi narsa shuki, Qobil boboga hech kim, «hatto uning dard- alamini qalamga olmoqchi bo`lgan yozuvchi ham» rahm-shafqat qilmaydi. Muallif mazkur fikrni asoslab yozadi: «Badiiy mukammallik(ka) yolg`iz so`z-tasvir mahorati, yorqin detallar, rangdor til kabi sof badiiy tushunchalardan tashqari adabiy qahramonga ( demak, insonga) insoniy Mehr, taqdiriga sidqidildan kuyinish hamdir. Shunday mehrsiz, lekin yuksak mahorat bilan bitilgan asar ham baribir badiiy nomukammaldir». Umuman olganda, S. Meliyev to`la haq. Darhaqiqat, insonga muhabbat —umuminsoniy qadriyatlar yadrosi, usiz qadriyatlar parokanda bo`lib ketadi. Haqqast rost: insonga muhabbat hissi bilan yo`g`rilmagan asar badiiyatdan yiroq tushadi. Biroq, bizningcha, asarda o`sha muhabbatning qay darajala yohud qay yo`sinda

ifodalanishini belgilashga, uning oshkora yoki pinhona bo`lishini talab qilishga haqli emasmiz. Shu mulohazaga tayangan holda boshdanoq o`zimizning aksilda`vomizni o`rtaga tashlaymiz: adabiyotimizda inson, xalq taqdiriga kuyinib yozilgan «O`g`ri» darajasidagi asarlar kam topiladi. Endigi muddaomiz shu da`voni imkon doirasida asoslash, xolos. Ma`lumki, «O`g`ri»da yozuvchi «xolis kuzatuvchi» mavqeini tutgan: u voqea- hodisalarga aralashmaydi, uning vazifasi — badiiy voqelikni o`quvchi ko`z oldida jonlantirish. Hikoyaning aksar qismi mo`jaz «sahna- ko`rinish»lardan tashkil topganki, unda tasvirlanayotgan voqealarni o`quvchi ko`proq «ko`radi», ya`ni, o`quvchi ham asar voqeligidan chetda turadi. Tabiiyki, shu o`rinda «nima uchun yozuvchi o`zini ham, o`quvchini ham asar voqeligidan chetga tortdi?» degan savol tug`iladi. Bizningcha, hikoyada «chetlanish» («ostraneniye») usulidan foydalanarkan, A. Qahhor muayyan g`oyaviy-badiiy niyatni ko`zlagan. Avvalo shuni aytish lozimki, qo`llangan usul o`quvchini hissiy emas, ko`proq aqliy mushohadaga undaydi. Ikkinchidan, kitobxon hikoya badiiy voqeligidan chetda turgani uchun ham konkret bir epizod (deylik, Qobil bobo va amin uchrashuvi) yohud obrazga munosabat doirasida qolib ketmaydi. Aksincha, o`quvchi hamon ko`z oldida turgan hikoya voqeligidan turtki olib hayot haqida, inson va insonlararo munosabatlar haqida keng ko`lamda mushohada yuritish, umumlashmalar chiqarish imkoniga ega bo`ladi. Keling, yaxshisi biz ham mavjud imkoniyatdan foydalanib, adib yaratgan badiiy voqelikka nazar solaylik. Hikoyaninng boshlanishidayoq quyidagicha manzaraga duch kelamiz: «Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og`il eshigi yonida turib dag`-dag` titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, ko`zlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko`rmaydi. Xotinlar o`g`rini qarg`aydi, it huradi, tovuqlar qaqalaydi. Kimdir shunday kichkina teshikdan ho`kiz sig`ishiga aql ishonmasligi to`g`risida kishilarga gap ma`qullaydi». Muallifning «kuzatuv punkti»dan turib razm soling-a, Qobil bobo fojiasiga mahalla-ko`yning nechog`li befarqligiga amin bo`lasiz. Shuning uchun ham xotinlar qarg`ishi yo`lakay, itlar hurishiyu tovuqlarning qaqalashi qatorida tilga olinadi; shuning uchun ham mahalla erlarini Qobil

boboning ayanch holati emas, ko`proq og`il devoridagi teshik qiziqtiradi. Bunisi ham mayli, ellikboshi kelib dastlabki taftishini boshlashi hamono mahalla ahli o`z nazdida burchini o`tab bo`ldi: «Odamlar, o`g`ri devorni qachon va qanday asbob bilan teshgani, ho`kizni qaysi tomonga olib ketgani, uni qaysi bozorda sotishi mumkin ekanligi to`g`risida bahslasha-bahslasha tarqaldi». S.Meliyev ta`biricha, shuurini qahramonlardan «biri amaldor, ikkinchisi kambag`al bechora» ekanligi egallagan A. Qahhor, aslida, masalani ancha kengroq qo`ygan ko`rinadi. Yozuvchi talqinicha, o`zga odam baxtsizligiga befarqlik amaldorlargagina emas — barchaga xosdir. Sezamizki, adibni fuqaro va amaldorlar munosabatining sinfiy mohiyatigina emas, insonlar orasidan mehr- oqibatning ko`tarilayotgani, insoniy munosabatlarning siyqalanayotgani ko`proq tashvishlantiradi. Bu tashvishning doyasi keng ma`nodagi insonga muhabbat bo`lmasa, nimaykin?! S. Meliyev «Nega Qobil bobo ahvoliga o`quvchi qalban achinmaydi?» degan savolni qo`yadi- da, unga, avvalo, hikoyaning o`zidan emas, u yaratilgan davr voqeligidan javob izlaydi. «Chunki Qobil bobo toptalayotgan payt (mavhum «o`tmish»da emas, asar yozilgan 30-yillarda) minglab-millionlab odamlar qamoqxonalarda, lagerlarda tahqirlanayotgan, izzat nafsi yerga urilayotgan davr edi. Shuncha odam toptalayotganda, olomon «Xalq dushmanlariga o`lim!» deya bo`kirayotganda qandaydir Qobil bobo kim bo`pti? Uni qandaydir amaldorlar toptasa toptapti-da!?» Munaqqidning fikricha, davrning ayni shu ruhi adibning Qobil bobo fojiasini his qilishiga xalal bergan. To`g`ri, hikoya o`zi yaratilgan davr bilan chambarchas bog`liq, biroq bu bog`liqlikni o`zgacharoq talqin qilish ham mumkin. Buning uchun 30-yillar voqeligidan chiqib kelib hikoya haqida emas, hikoya badiiy voqeligidan kelib chiqib 30-yillar haqida fikr yuritish lozim, xolos. Xususan, yana Qobil bobo fojiasiga mahalla-ko`yning befarqligini olaylik. Mahalla-ko`y Qobil boboni amaldorlarga «yem» qilib qo`yib, o`zi tomoshabin bo`lib turgani kabi o`sha mudhish 30-yillarda o`ziga gal kelmaganki odam tomoshabin bo`lib qolmaganmidi?! Shu o`rinda A.Oripovning «Olomonga» nomli she`rini eslagimiz keladi. Har bir satridan iztirobga yo`g`rilgan g`azab, boringki, nafrat silqib turadi uning. Lekin o`sha nafrat ham xalqqa nisbatan buyuk muhabbatdan tug`ilgan, axir!

Ha, A.Qahhor mudhish 37-yil arafasida Qobil bobo timsolini yaratdi. O`sha paytda adib o`zini ham, atrofidagilarni ham «davlat mashinasi qarshisida titrayotgan Qobil bobolar» deb tushungan bo`lsa, A.Oripov aytgan gaplarni yo`lini qilib ilgariroq, o`z vaqtida aytib, «tomoshabin»larni ogohlantirmoqchi bo`lgan bo`lsa ne ajab?! Agar hikoyani shu yo`sin talqin qilsak, amaldorlarning «noinsoniy» qilib tasvirlanganligi masalasi o`z-o`zidan tushib qoladi. Zero, yozuvchi yaratayotgan badiiy voqelik — reallikning aksigina (ya`ni, uni aks ettirish niyati birlamchi emas) bo`lmay, reallik haqida mushohadaga undovchi bir strukturadir. Bu strukturada esa odatlanib qolganimizdek ikkita emas, uchta tayanch nuqtasi bor: mahalla — Qobil bobo — amaldorlar. Yuqorida ko`rganimizdek, bu nuqtalarning har biri kontekstdan uzilib reallik bilan bog`langanida umumlashma ma`no kasb etadi: mahalla — omma timsoli, Qobil bobo — totalitar tuzumdagi alohida olingan shaxs timsoli, amaldorlar — totalitar davlat timsoli. Ko`pchilik nazdida bu fikrlarimiz asossizday tuyulsa, ajab emas. Sababki, hozirgi kunda aksariyat o`quvchilar ongida A.Qahhor haqida negativroq fikr muqimlashib qoldi. Xususan, adibning o`tmish mavzusidagi asarlari «o`tmishni qoralashu zamonani alqash» maqsadida yozilgan, degan qarash ustivor. Jumladan, S.Meliyev maqolasidagi fikrlar ham shu xil qarashga turtki beradi: «O`tmishga qora chaplash, shuning muqobilida o`z saltanatini ko`klarga ko`tarish totalitarizmning muqim aqidalaridan biri edi». A.Qahhor hikoyasi ayni shu aqidani o`quvchiga singdirish maqsadida yozilgan, degan fikr maqolaning mazmun-mundarijasidan qizil ip bo`lib o`tadi. Xo`sh, A.Qahhor mazkur «ijtimoiy zakaz»ni qay yo`sin bajaripti? Munaqqidning hikoyadagi bir epizod — amin va Qobil bobo uchrashuvi xususidagi fikrlaridan javob topish mumkin bunga. Maqola muallifi «O`g`ri»da tasvirlangan holat hayotda yuz berishi mumkinligini e`tirof etgani holda uning «sovuq, hissiyotsiz bayon etilgani tufayli san`atkorona ishlov berilganiga qaramay, ijtimoiy ma`no, sinfiy mohiyat doirasida qolishi»ni ta`kidlaydi. Demak, bor gap tasvir manerasida — hissiyotsizlikda. Hissiyotsizlik esa, yuqorida ko`rdik, adibning «xolis kuzatuvchi» mavqeida turganligidan kelib chiqadi. Shu o`rinda tabiiy bir savol tug`iladi: modomiki yozuvchi maqsadi

o`tmishni qoralashgina ekan, o`quvchini hikoya voqeligidan chetlatishi zarurmi edi? Axir, munosabatini oshkor qilib, hislarini o`quvchiga «yuqtirib», uni hikoya voqeligiga olib kirganida bu maqsadga osonroq erishishi mumkin edi-ku?! Ko`ramizki, hikoyaning ifoda va tasvir manerasi «o`tmishni qoralash» maqsadiga unchalik muvofiq emas. Shuning o`ziyoq, fikrimizcha, S.Meliyevning: «O`tmish hikoyalarida adibning o`z badiiy konsepsiyasi yo`q. Totalitar tuzum adabiyotga yuklagan g`oyaviy maqsad (o`tmish adolatsizliklarini fosh etish) badiiy obrazlar vositasida yuksak mahorat bilan tasdiqlangan, xolos. Shuning uchun mazkur hikoyalarni, xususan, «O`g`ri»ni badiiy barkamollik namunasi sifatida targ`ib etish noo`rin»,- degan xulosasini jiddiy shubha ostiga qo`yadi. Dadil e`tiroz qilish mumkinki, «O`g`ri» o`tmishni qoralash yoki muayyan g`oyani «badiiy obrazlar vositasida tasdiqlash» niyatidagina yozilgan emas. Agar masalani shu taxlit qo`yadigan bo`lsak, badiiy asar mohiyatini, ijod tabiatini hisobga olmagan, jo`nlashtirgan bo`lib chiqamiz. Ha, A.Qahhor «noinsoniy /oya yozuvchiga nima yozish va qanday yozishni buyurib turgan» bir sharoitda ijod qildi. Albatta, ko`p qatori u ham zamona, mafkura tazyiqidan holi bo`lolgan emas. Shu bilan birga, A.Qahhor mustaqil fikrlashga qodir shaxs, betakror san`atkor bo`lganini ham inkor qilolmasmiz. Haqiqiy san`atkor uchun esa ijod jarayonida zamon chegaralari mavjud emas: bu ilohiy lahzalarda o`tmish, hozir va kelajak ijodkorning qalb ko`zida bir fokusga jamlanadi. «O`g`ri»ga o`xshagan asarlar ijodkor hayotda muayyan muammolarga duch kelib, ularni badiiy idrok etish umidida o`z qalbiga murojaat qilishi, o`zining va millatning tajribasiga (tajriba esa doimo o`tmish bilan bog`liq) tayangan holda hissiy-intellektual mushohada yuritishi natijasi o`laroq dunyoga keladi. Biz bu gaplarni A.Qahhorni realist san`atkor, «O`g`ri»ni realistik asar deb bilganimiz uchun aytmoqdamiz. Ma`lumki, realistik adabiyot so`z san`atining «bilish» maqsadini birinchi planga chiqargan edi. Biroq, shunisi ham borki, realistik adabiyotning mazkur o`zak xususiyati «O`g`ri»da o`zgacharoq namoyon bo`ladi. Xo`sh, bu o`zgachalik, o`ziga xoslik nimada? Birinchidan, hikoyada tasvirlanayotgan narsa boshqa-yu, yozuvchi anglashga intilgan narsa boshqa: o`tmish tasvirlanadi, zamonani anglashga harakat

qilinadi, - shu o`rinda zamon chegaralarining olib tashlanganiga guvoh bo`lamiz. Ikkinchi tomondan, «O`g`ri» da badiiy idrok etish bevosita tasvir jarayonida amalga oshmaydi (ya`ni tasvir bilish vositasi emas). Aksincha, ijodkor zamonasi, atrofida yuz berayotgan voqea- hodisalar mohiyatini atroflicha mushohada etib muayyan xulosalarga keladi-da, ularni tasvirda (hikoyaning badiiy voqeligida) muhrlab qo`yadi. Natijada hikoyaning badiiy voqeligi universal modellik xususiyatiga ega bo`ladiki, asarni faqat u yaratilgan yoki unda qalamga olingan davr realligigagina bog`lab talqin qilish yaramaydi - badiiy umumlashma ko`lami torayib ketadi. Shu o`rinda hikoyaning yana bir jihatiga diqqatni jalb qilmoqchimiz: «O`g`ri»ning badiiy strukturasida, bizningcha, ekzistensializm adabiyoti poetikasiga xos unsurlar kuzatiladi. Hikoyada kuzatganimiz intellektuallik darajasining yuqoriligi, muallif konsepsiyasini ifodalovchi hayotiy holatlarni modellashtirish (ekzistensilizmdan farq qilaroq, bunda model ham reallik illiyuziyasini hosil qiladi)ga intilish kabilar shu fikrga olib keladi. Taxminimizning qanchalik haqiqatga yaqin-uzoqligini, bu o`xshashlikning sabab va omillarini keyingi izlanishlar ko`rsatar. Biroq shuning o`ziyoq A.Qahhor doim ham hokim mafkura iskanjasida, sotsialistik relizm qoliplari doirasida qolib ketmagan, ijod onlarida ba`zan ichki erkinlikka ham ega bo`lgan, deyishga asos beradi. Yuqoridagi mulohazalarga tayangan holda A.Qahhorning «O`g`ri» hikoyasi barkamol badiiylik namunasi ekanligini yana bir karra ta`kidlab aytishga o`zimizda jur`at sezamiz. Bunga amin bo`lish uchun «O`g`ri»ni talqin qilishda uning o`ziga xos poetik xususiyatlarini e`tiborda tutish, voqelikdan kelib chiqib hikoyaga emas, hikoyadan kelib chiqib voqelikka munosabat bildirishimiz talab qilinadi, xolos. Zero, aksincha yo`l tutsak, asarga yondoshishda vulgar sotsiologik mavqedan nari o`tmagan bo`lib chiqamiz. 1995 yil

Похожие

Olmosh so`z turkumi (dostonlarvaxalq og`zaki ijodida)

So`z zargari- Abdulla Qahhor

So`z zargari- Abdulla Qahhor

Adabiyotshunoslik - so`z san`ati haqidagi fan

Adabiyotshunoslik – so`z sаn`аti haqidаgi fаn