Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari - Литература - Рефераты

Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2115.5 KB

Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari «Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlatirib, yangi fuqorolik ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda» I.Karimov Reja: 1. Navoiyning ijodiy merosi 2. Boburning ijodiy merosi 3. Navoiy va Bobur ijodidagi o`ziga xos xususiyatlar 4. Navoiy va Bobur asarlarida Husayn Bayqaro timsoli 5. Navoiy va Boburning adabiy-tanqidiy qarashlari

Inson umrini sharli ravishda 4 qismga bo`lsak, Navoiy o`sha 4 qismning bir qismini davlat va jamoat ishlariga, 3 qismini esa ilmiy va badiiy ijodga bag`ishlaganday bo`ladi. Bobur esa o`sha 4 qismning 3 qismini davlat va jamoat ishlariga 1 qisminigina ilmiy va badiiy ijodga bag`ishlaganday tuyuladi. Shuning uchun bo`lsa kerakki, Navoiy ijodiy merosi son va salmoq jihatdan Bobur merosidan kattadir. Bu haqda aniq tasavvur hosil qilish uchun ulardan qolgan merosni ko`zdan kechiralik. Navoiy asarlari ro`yhati «Ilk devon» (Navoiy muxlislari tomonidan tuzilgan) «Badoye-ul bidoya» «Navodir-ul nihoya» «Garoyib –us sig`ar» «Navodir –us shabbob» «Badoye-ul vasat» «Favoyid-ul kibar» «Devoni foniy» «Xutbai devoni» («Xazoyin-ul maoniy» devoniga so`z boshi) «Sitai Zaruriya» (Qasidalar to`plami) «Fusuli arb`a» (yil fasllari haqidagi qasidalar) «Majolis-un nafois» «Mezon –ul avzon» «Nasoyim-ul muhabbat» «Mufradot» «Muxokamat-ul lug`atayn» «Tarixi anbiyo va xukamo» «Tarixi muluki Ajam» «Siroj-ul muslimin» «Munojoat» «Xamsa» «Lison-ut tayr»

«Maxbub-ul kulub» «Nazm-ul javohir» «Arbain xadis» «Munshaot» «Vaqfiya» «Xolati Said Xasan Ardasher» «Munoqibi Pahlavon Muhammad» «Hamsat-ul mutaxayrin» «Sab`xat abxur» Navoiy asarlari soni bundan-da ko`p bo`lishi mumkin edi. Ammo umri vafo qilmadi. O`zining e`tirofiga, yana u Yusuf va Zulayxo muhabbati haqida, o`z muhabbati haqida doston, Husayn Bayqaro tarixini yozmoqchi edi. Bobur asarlari ro`yhati Qobul devoni Xind devoni Tehron devoni «Boburnoma» «Mubbayin» «Muxtasar» «Volidiya» «Xatti Boburiy» «Risolai qofiya» «Harb ishi» «Musiqa ilmi» Boburshunoslikda uning bizgacha yetib kelmagan asarlari sifatida «Xarb ishi», «Musiqa ilmi» asarlari ko`rsatiladi. «Boburnoma»ni ko`chirgan kotib, unga yozgan ilovasida shunday fikrlar aytgan. «va ul podshoh aruz va qofiyaga ham risolalari bor».

Bu bitikdan ma`lum bo`ldiki, Boburning qofiya ilmiga oid risolasi ham bor, bu asar ham bizgacha yetib kelmagan. Sho`ro davrida Navoiyning 20 jildan iborat asarlar to`plami nashr etildi. Ammo bu nashrda asarlarning debocha qismidagi xajd, na`tlar, munojatlar tushirib qoldirildi. Shoirning diniy mavzudagi asarlari nashr etilmadi. Istiqloldan so`ng esa Navoiy asarlari to`plamining 20 jildlik to`liq nashri yuzaga keldi. Ana shunday gaplarni Bobur asarlari nashri bo`yicha aytib bo`lmaydi. Avvalo, Boburning Tehron devoni xali o`rganilmaganligini aytish zarur. Shoirning e`lon qilingan she`rlar to`plami, analki, 1947 yilda Samaylovich tomonidan nashr etilgan she`rlari ham to`liq aks ettirmagan. Bundan tashqari, uning «Boburnoma», «Muxtasar» kabi asarlari bag`rida shoir she`rlar to`plamiga kirmagan 200 misradan ortiq turkiy va forsiy baytlar bor. Har bir ijodkor o`rganilayotganda uning ilk she`ri qaysi degan savol tug`iladi. Navoiyshunoslar hozirgacha uning ilk she`rini aniqlagan emaslar. Shoirning o`z e`tirofiga, bolalik chog`lari Sayid Xasan Ardasher xonadonida o`qilgan: Furqatingda za`faron uzra tukormen lolalar Lolalar ermaski bag`rimdan erur parchalar matla`li g`azali, Lutfiy lutfiga sazovor bo`lgan: Orazin yopqoch ko`zimdin sochilur har lahza yosh, Bo`ylakim, paydo bo`lur yulduz nihon bo`lgach quyosh Matla`ni g`azallari dastlabki g`azallari bo`lishi mumkin. Boburning esa ilk she`rigina emas, ilk bayti ham qachon, nima munosabat bilan yozilgani ma`lum. Bobur dastlab tugal she`rlar yozgan emas. Uning birinchi bayti 1499 yilda yozilgan bo`lib, shoirning ishqiy sraguzashtlari bilan bog`liqdir. Bu bayt fors tilida yozilgan bo`lib, u quyidagichadir: Hech kas man xarobu oshiqu rasvo mabod, Hech mahbube chu tu berahmu beparvo mabod Bobur turkiy, fors , urdu tillarida ijod qilgan. Shoir 1499-1500 yil voqealari haqida «Boburnoma»da so`zlar ekan: «Ul mahallar biror bayt forsidan aytur edim»,-deb yozadi. Shu yillarda Bobur turkiy tilda ham baytlar aytgan.Mana shulardan biri: Ne borurg`a quvvatim bor, ne turarg`a toqatim,

Bizni bu xolatga sen qilding giriftor, ey ko`ngil. Boburning turkiy tildagi tuganl she`ri qachon yozilgan? U 1500-1501 yillar haqida so`zlar ekan, Mulla Binoiy haqida ma`lumot beradi. Binoiy Bobur nomiga kuy bastalaydi va shu munosabat bilan bir ruboiy aytiladi. «Ul frsatlarda biror, ikkiror bayt aytur edim. Vele g`azal tugatmaydur edim. Birgina ruboiy aytib yubordim. Ruboiy: Ishlar bari ko`ngildagidek bo`lg`usidir, In`omu vazifa bori buyruqg`usidir. Ul g`allau muhmolki deb erding, berdim, Muhmalg`a bo`yu g`amidin uy to`lg`usidir. Boburning turkiy tildagi birinchi tugal g`azali 1501-1502 yillarda yozilgan. «Ul g`azalkim, tugatdim, ushbu kun yurtta tugatdim. Ul tugatgan g`azal budur: Jonimdin o`zga yori vafodor topmadim, Ko`nglimdin o`zga mahrami asror topmadim. Bu g`azal yetti bayt turur. Mundin so`ng har g`azalning tugandi, u shul tortib bila o`q-bitildi». Navoiy va Bobur ijodidagi o`ziga xos xususiyatlardan biri ular asarlarining til xususiyatiga bog`liqdir. Navoiy lirikasi til jihatidan Lutfiy va Bobur asarlari til xususiyatlaridan farq qiladi. Lutfiy va Bobur she`rlarini Navoiy she`rlariga qaraganda oson tushunasiz. Buning sababi shundaki, Lutfiy va Bobur turkiy tilning ifoda imkoniyatlarini boshqalarga ko`rsatish, turkiy til haqidagi mavjud qarashlarni yo`qqa chiqarishni maqsad qilib olmagan edi. Navoiy esa turkiy til qo`pol unda go`zal badiiy asarlar yaratish mukin emas kabi fikrlarni yolg`on ekanini isbotlash, turkiy til jozibasini boshqalarga ko`rsatish uchun qalam tebratdi. Shuning uchun Navoiy she`rlarida ramzlar kuchli, istioriya va tashbehlar murakkab ekani bilan farqlanadi. Buning ustiga Navoiy she`rlari ijodxonasida, maxsus tayyorgarlik asosida yozilsa, Boburning qator she`rlari badiha yo`li bilan, goh ot ustida goh jangdan so`ng va boshqa xolatlarda yaratilgan.

Navoiy va Bobur lirikasidagi yana bir o`ziga xoslik lirik qahramonga dahldordir. Ma`lumki, Navoiy uylanmay o`tgan. Shunday bo`lsa-da, uning she`rlarida visolga bo`lgan ishtiyoq, kutish dashlari azobi, hijron bahosi, visol quvonchi singari tuyg`ular shunday tiniq tasvirlanganki, bularning hammasi shoirning tasavvur lavhalari xolos. Boburning ko`pgina she`rlarining lirik qahramoni bevosita shoirning o`zidir. Muyassar bo`lmasa boshimni qo`ymoqlik oyog`iga Boshimni olib, ey Bobur oyoq otguncha ketgaymen. Navoiy va Boburning bir mavzudagi she`rlarini kuzatganimizda, ular ijodidagi o`ziga xoslik yanada ravshan ko`rinadi. Yorliq-ro`mol haqida Navoiyda ham, Boburda ham g`azal bor. Xuddi shu mavzuda Lutfiyda ham g`azal bor. Lutfiy va Bobur g`azallarida lirik qahramonning yor ro`moliga havasi, hasadi keladi. Negaki, ro`mol yorning boshiga o`ralib, uning qaro sochlaridan silash, yuziga, bo`yniga tegish baxtiga muyassardir. Afsuski, oshiq-bu baxtdan bebahra. Navoiyning yog`liq haqidagi g`azalida esa lirik qahramon ma`shuqa uchun ro`mol tikmoqchi bo`lgan chevarga narsalar beradi: igna o`rniga kipriklarini, ip o`rniga jon ipini, qora va qizil rang o`rniga ko`z qorachig`ini ezib qora rang hosil qilishini, yosh o`rniga ko`zdan oqayotgan qondan qizil rang olishni, gul va g`uncha andozasi uchun yurakni-boringni joni va imonini ham taqdim etadi. Navoiyning lirik qahramoni yorga fidoiylikda Lutfiy va Bobur qahramonlaridan ancha uchtun turadi. Mana, baytlarni qiyos qiling . Lutfiy: Yog`liq tegor labingga na farxunda foli bor, Men mubtaloi hajru aning xush visoli bor. Bobur: Yog`lig`ing toki yuzu ko`zingga tegishi bodurur, Yuz meningdek zoru yuz ming kabi bemor anga. Navoiy: Yog`lig`ing ey kim, tikorsen igna mug`gonini qil, Naqsh etarda tori oning rishtai jonimni qil.

Mumtoz adabiyot tarixida birorta shoir yo`qki, u o`z qahraomnini majnunga o`xshatmasin. Bu masalada Bobur ijodida o`ziga xoslik ko`rinadi. Navoiy o`ziga murojaat etib, yor soni majnun (jinni) desa, tonmagin. Jinni bo`lmasang, pariga oshiq bo`lasanmi, deydi: Ey Navoiy, tonma gar der ul pari Majnun seni Oshiq o`lg`aymu pariga ulki Majnun bo`lmasa. Bobur esa lirik qahramonning Majnunga o`xshatmaydi, undan yuksak qo`yadi. Boburning lirik qahramoni ishqda shunday barkamolki, agar Majnun ishq istar bo`lsa uning izidan borsak, axir yo`l boshlovchi yo`lga boshlamasa, boshqalar adashib qoladiku! Ishq istar bo`lsa Majnun aylagay payrovligim Yo`lni ne bilgay kishi to raznamo ko`rsatmagay Navoiy va Bobur o`z asarlarida juda ko`p tarixiy shaxslarga shohlarga , shoirlarga, turli toifadagi kishilarga munosabat bildirganlar. Ularning o`sha tarixiy shaxslarga munosabatida ayricha qarashlar, o`ziga xos xususiyatlar mavjuddir. Navoiy va Bobur asarlarida Husayn Bayqaroga alohida munosabat bildirilgan. Dastlab Navoiyning Husayn Bayqaroga munosabatini ko`zdan kechiraylik. Adabiyotshunoslar, tarixchilar bu ikki buyuk shaxs munosabatini o`rganganda, ko`proq ularning ijtimoiy hayotdagi munosabatlariga e`tibor berganlar. Ular faoliyati shoh va vazir, shoh va muhrdor, shoh va amir munosabatlari doirasida o`rganilgan. Ular faoliyatiga sho`ro siyosati nuqtai nazaridan baho berilgan, badiiy va ilmiy asarlarda ular bir biriga qarshi turuvchi kishilar sifatida qaralgan. Ular munosabatini yuqoridagilarga bog`liq holda ikki inson, ikki do`st, ikki ijodkor munosabati negizida o`rganish qiziqarli ma`lumotlar beradi. Bu ikki shaxsning do`stligi-buyuk do`stlik. Insoniyat tarixida butun umr bo`yi birga bo`lish, butun umr bo`yi bir-biriga bu qadar sadoqat ko`rsatish kamdan-kam uchraydi. Ularning ikki inson sifatidagi do`stligi barcha avlodlarga ibrat bo`lgusidir.

Alisher oilasi Temuriylar avlodidan emas. Mirzo Haydar «Tarixiy Rashidiy» asarida shunday yozgan: «Uning asli uyg`ur baxshiylaridan va uning otasini kichkina baxshi der edilar, oddiy kishilardan edi». Navoiyning o`zi ham «Bodos-ul bidoya» devoniga yozgan so`z boshisida o`z oilasining Temuriylar xonadoniga yaqinligini gapiradi: Otam bu ostonaning xok bezi, Onam ham bu saro bo`ston kanizi, Manga gar xud bo`lgay bulbul va gar zog`- Ki ushbu dargoh o`lg`ay gulshanu bog`. Mirxond, «Ravzat-us safo» nomli kitobida: «Amir Alisherning bobosi Amir Temurning o`g`li Umar Shayx bilan ko`kaltosh edi», -deb yozgan. Alisherning otasi Bahodir Mirzo Bayqaroning o`g`li Giyosiddin Mansur bilan emakdosh bo`lgan. Alisher esa Husayn bilan ko`kaltosh edi. Alisher o`z otasi shoh saroyidagi «ichki»lardan ekanini ta`kidlaydi. Demak, Alisher va Husayn Bayqaro Navoiy onasini emib ulg`ayganlar. Afsuski, Navoiyga, Husaynga oq sut bergan, ular qalbiga ezgulik, go`zallik tuyg`ularini ona sutiga yo`g`rib bergan muhtaram zot haqida juda oz ma`lumotlar yetib kelgan. Bu tabarruk ayol Qobulning amirzodalaridan-Shayx Abu Said Changning qizi bo`lgan. Husayn Alisherdan uch yosh katta bo`lib, ular umrbod birga bo`ldilar. Ular o`rtasidagi ayriliq yillarining eng uzoqi 1457 yildan 1469 yilgacha bo`lgan davrdir. Bu yillarda Husayn taxt uchun kurash olib borgan edi. Ikkinchi ayriliq davri Navoiy Astrubodga hokim etib tayinlangan yillariga to`g`ri keladi. Navoiy hamisha Husayn bilan birga bo`ldi, saltanat ravnaqi uchun kurashdi. Shohning Navoiyga bo`lgan e`zoz va hurmatini ko`plab misolar yordamida ko`rish mumkin. Boshqalar shohning gapini ikki qilishi mumkin bo`lmagani holda, Navoiyga sakkiz martagacha e`tiroz bildirish huquqi berilgan. Navoiy shoh xazinasidan oladigan maoshini ham olmagan , o`zi tez-tez shoh xazinasiga katta in`omlr qilib turgan. Husayn Bayqaro do`sti Navoiyning

saltanatdagi o`rni, uning fidoiyligini qadrlagan, uni yonidan ketishga imkon bermagan. Hatto musulmonchilik farzlaridan biri bo`lgan haj safariga ham ruhsat berilmagan. Xondamirning guvohik berishicha, Husayn Bayqaro Navoiyning xaj safaridan qaytarish maqsadida yozgan bir xatida shunday fikrlar bor: «Ma`lumki, Siz Xurosonda turar ekansiz, har qanday iltimossingiz bo`lsa, hurmat bilan qabul qilinadi. Men shuni juda aniq bilamanki, agar bu davlat sizning sharofatli vujudingizdan xoki bo`lsa, ayrim shaxslar va xalq orasidagi o`zboshimchalik ahvol ixtilolga aylanib ketadi». Sulton Husayn Navoiy vafot etgach, uch kun uning uyida ta`ziyaga kelganlarni qabul qiladi. Yigirmasida esa Sari hiyobon maydonida katta ehson o`tkazadi. 1501 yil 18 dekabrda dabdabali yig`in o`tkazib, do`sti xotirasini eslaydi. Alisher Navoiy Sulton Husaynni, avvalo, do`st sifatida, shoh sifatida, ulkan ijodkor sifatida behad qadrlar edi. Navoiy ilk qasidasi- «Hiloliya»dan tortib, barcha yirik asarlarida Sulton Husaynni tilga oladi, unga alohida boblar ajratadi, uning fazilatlarini qoniqish bilan qayd etadi. Navoiy lirik va epik asarlarida adolatli shoh timsolini yaratib, Sulton Husaynni ideallashtiradi («Hayrat –ul abror» dostonidagi shoh Goziy timsoli kabi), salbiy shohlar timsolini yaratib, ular fojeasini ko`rsatib, shohni ulardan ibrat olishga, undan qilmishlaridan uzoq bo`lishga da`vat etadi. («Sab`ai sayyor» dostonidagi tush manzarasi kabi) Sulton Husayn shoh bo`lish bilan birga zamonasining zabardast shoiri, Hirot adabiy maktabining rahnamosi edi. Navoiy ulkan shoir Husayniyni behad e`zozlar edi. Husayniy ta`bining nozikligi, nuktadonligiga misol ko`raylik Navoiyda shunday voqea bayoni bor: Lutfiy va Navoiy kechki payt yomg`ir shivalab yog`ayotgan paytda ko`chada ketmoqda edilar. Lutfiyning oyog`i sirg`anib, yerga o`tirib qoladi. Navoiy ko`magida o`rnidan turadi. Shunda Lutfiy Xisrav Dehlaviyning bir baytini o`qidiki, baytning mazmuni hozirgi holatga hamohang edi:shivalab

yomg`ir yog`ayotgan paytda ko`chada ketayotgan mahbuba oyog`i sirg`anib yiqildi: yomg`ir rishtalarini ushlab o`rnidan turib ketdi! Lutfiy ham, Navoiy ham Dehlaviy tasviriga, undagi mahbuba nihoyatda nozik qilib tasvirlanganligiga tasannolar o`qishadi. Navoiy shoh bilan suhbatida Dehlaviy baytini o`qib, Hayratini bayon etadi. Negadir Husayniy bunga munosabat bildirmaydi. Boshqa kun Navoiy va Husayn yolg`iz qolgach Husayn Dehlaviy baytini esga oladi, unga e`tiroz bildiradi. Lutfiy va Navoiy sezmagan holatni Navoiyga aytib beradi. Baytda mantiq buzilgan. Negaki, yomg`ir rishtalari osmondan yerga tomon oqadi. Qanday qilib mahbuba yerga tomon oqayotgan rishtani ushlab, o`rnidan turishi mumkin!!! Insonning nihoyatda noziklashib qolganini ko`rsatish uchun Husayn shu o`rinda bir bayt yozganini aytadi: Za`fdin kulbamda ko`rmoq istasang aylar madan, Ankabute rishta osgan bo`lsa har devorga Ana shu ikki ijodkor lirikasi qiyosiy o`rganilsa ular faqat ijtimoiy hayotdagina emas, balki badiiy ijodda ham bir-biriga juda bog`liq, yaqin ekaniga guvoh bo`lamiz. Navoiyning qator g`azallari bevosita Husayniy g`azallari tasvirida yozilgan. Ma`lumki, Husayniy «oliy majlis»da o`z g`azallaridan o`qir va g`azalga tatobbu qilishga amr etar, yozilgan tatobbularga baho berar edi. Husayniyga munosib javob aytish hammaga ham nasib eta bermas edi. Husayniy «oliy majlis»da shunday g`azal o`qiydi: O`tg`a yoqg`il sarvi ul qaddi ra`no bo`lmasa, Yelga bergil gulni ul ruxsori zebo bo`lmasa. Sarv birla gul tomoshosiga maylim yo`qturur. Bog` aro gul sarvi gu ruhdin tomosho bo`lmasa Necha saflar chekdi mujgondin agar jon mulkiga, Ko`zlaringni mayli har dash qatlu yag`mo bo`lmasa Bo`lmag`ay erdi junun dashtida sargordonligim Zulfi pechi tobidin boshimda sovdo bo`lmasa.

Gavhari maqsud topmoq mumkin ermas, ey ko`ngal, Ko`z yoshing to vasl umidi birla daryo bo`lmasa Soqiyo, may tutki, xajr anduqidan bo`lmak xolos Xar dash ilgimda labo-lab joni sahbo bo`lmasa. Ey Husayniy, uyqu bexudlig` yemak g`amdur meng`a Bo`lsa obi xizr umri jovidon, yo bo`lmasa. «Bu she`rni,- deb yozgan edi Navoiy,-bu avqotda hukm bo`lub erdikim: tatbbu qilg`aylar. Ba`zini aytti lotedi. Ba`zi aytmasligiga ma`tarof bo`ldilar. Ul jumladin biz faqir erdikim, insof berdim». Navoiyning Husayniy she`riga tatabbusi bu she`rdir6 O`tg`a solg`il Sarv ul qaddi mavzun bo`lmasa, Yelga bergil chunki ul ruxsori gulgul bo`lmasa. Sarsari olim esar g`am jomi hijron tog`ig`a Telbalikdin vahshi har dam dardim afzundir agar Ul pari ishqida har dash dardim afzul bo`lmasa Gar ko`ngul qatl istabon sen va`da qilding tongla deb Ushbu dam ultur bu ehson birla majnun bo`lmasa Hirqa tinsin raxn uchun, ey shayx, olmas piri dayr, Boda bermas toki uzluk jinsi marxun bo`lmasa Foniy, ul vasl istar ersang benavolig`din ne g`am Bo`lmasun hargiz matoi dunyovi dur bo`lmasa Ey Navoiy, tonma gar der ul pari Majnun seni Oshiq o`lg`aymu pariga ulki majnun bo`lmasa. Husayniy shk`rlariga Navoiy javob aytgani kabi Navoiy g`azallariga ham Husayniy javob aytgan holatlar anchagina bor. Bu holatni Navoiy shunday qayd etadi: «Bu faqirning bir g`azaliga javob bu g`azal voqe bo`lubtur, o`zim insof yuzidin mutarifmenkim, yuz marta ortuqroq tushubturkim: Tushgani hajringga, e sarvi gul, andonim mening, Ne ko`zimda uyqu bor, ne jonda oromim mening. Bu matla`ni g`azal Navoiyning quyidagi matla`ni g`azali ta`sirida bitilgan:

Har ko`ngul oromi chun bo`lmish diloromim mening, Ul sabodin yo`qturur ko`nglimda oromim mening Husayniy Navoiy g`azallariga mehr qo`yib, ularga muhammaslar bog`lagani kabi Husayniy g`azallariga Navoiy ham muhammaslar bog`lagan. Husayniy Navoiyning «Gulshan kuyingdin ayru bog`i rizvonni Netay?», «Ul jigar pargolasi ashnim jigargun qildilo», «Gunchani xandon borib» kabi g`azallariga muhammaslar bog`lagan, ularni devoniga kiritgan. Navoiy ham Husayniyning «Ey Husayniy, Saltanatdin onga faxrim yo`qturur», «Kim degaylar kuyining hayli gadosidin meni » kabi g`azallariga muhammaslar bog`lagan. Navoiy va Husayniy lirikasida hamohang satrlar shu qadar ko`p uchraydiki, ba`zan kimning ta`sirida kim g`azal bitganini ham aniqlash mushkul bo`lib qoladi. Quyidagi baytlarga e`tibor bering. Husayniy: Ey sabo, bergil habar: sarvi ravonim keldimu, Jon isi sendin kelur, ruhi ravonim keldimu? Navoiy: Gul sochar yon bog` aro sarvi ravonim keldimu, Joisi guldin kelur oromi jonim keldimu? Navoiy Husayniy ijodiga bo`lgan mehrini «Majolis-ul nafis» tazkirasida yorqin namoyon etgan. Sakkizinchi majlis shoir Husayniyga bag`ishlangan bo`lib, bu majlisda shoir g`azallaridan 164 matla` faxr bilan keltirilgan Tazkirada 459 ta shoir ijodi haqida gap borsa, hech kimga bu qadar iltifot ko`rsatilgan emas. Bu iltifot avvalo, shoh Husayn Bayqaroga, shoir Husayniyga, bir umrlik do`sti Sulton Husaynga ko`rsatilgan iltifotdir. Navoiy Husayniy matla`larini shunchaki faxr bilan keltirish bilan cheklanmaydi. Ularni tahlil orqali ko`rsatishga, ulardagi she`riy san`atlarni ta`kidlab ko`rsatishga harakat qiladi. Husayniy oshiqki Farhod va Majnunlarga qiyos etganda, shunchaki talmeh san`atini qo`llab qo`ya qolmaydi, balki oshiqni ulardan ustun qo`yadi, bunda

mubolag`aning ig`roq shaklidan foydalanadi. Shoir lirikasidagi bu holat Navoiy tomonidan shunday sharhlanadi: «ishq o`tining shiddat va xirkotikim, Majnun andin bir uchqun tilasa, boshtin oyoq o`rtangay, bu matla`da bas so`znok aytilibdurkim: Ishqing o`tidin kelib Majnun bir uchqun istadi, Ol, dedim, so`ngach iliq, boshtin-oyog`in o`rtadi. Mazkur baytda Navoiy ta`kidlagan iroq san`atidan tashqari istiora (ishq o`ti), tazod (boshtin-oyoq) san`atlari, shuningdek, tavzi` («n» tovushi yetti joyda kelmoqda), asoslang («i» tovushi o`n to`rt joyda ishlatilgan) san`atlari ham borki, bular Husayniyning katta shoir ekanini ko`rsatadi. Navoiy Husayniyning ma`lum she`riy san`at asosiga qurilgan g`azallarini alohida ta`kidlaydi: «Ma`shuq nomasi yetgandin masrur bo`lg`on ma`nida bu g`azal ko`p rangin voq bo`libtur, oxirigacha bir mazmun musalsaldur, matla` budurkim: Furqatingda yo`q edi jismimda jon, jonimda tob, Ko`zda xunob erdiyu g`amgin ko`ngilda pelu top. Navoiy g`azalning tadrij (musalsal) san`ati asosiga qurilganini ta`kidlab, matla`ning ko`l rangin ekanini aytish bilan cheklanadi. O`sha «ko`l rangin»lik nimada, u qanday zohir bo`lmoqda? Matla` mazmuni bunday: ayriliq tufayli jismimda jon, jonimda harorat yo`q. Ko`zim to`la qon, g`amgin ko`nglimda esa to`lg`onish, qiynalish hukmrondir. Baytda tanosub san`ati qo`llanmoqdaki, jism va jon tushunchalari bir-biriga bog`liq tushunchalardir. Ayni shu so`zlardagi «j» undoshining takroridan (yana har ikkisi so`z boshida) tavzi` «o» unlisining takroridan (besh joyda kelmoqda) assokang san`ati yuzaga kelmoqdaki, bu baytning ravon o`qilishin ta`minlamoqda. Baytdagi qofiya bo`layotgan so`zlarga e`tibor beraylik. Birinchi misradagi «tob» so`zi «issiqlik», «harorat» ma`nosida kelayotgan bo`lsa, ikkinchi misrada esa bu so`z «pech» so`zi bilan birga kelib, to`lg`onish ma`nosida ishlatilmoqdaki, bu tajnis san`atidir. «Tajnis ko`ngil» birikmasidagi sifatlash esa ayriliqda qolgan oshiq holatini ravshan ko`rsatmoqda.

Husayniy o`z risolasida Navoiyga yuksak baho bergani kabi Navoiy «Majolis-ul nafois» tazkirasini do`sti Husayniyga maqtov va duo bilan yakunlaydi: YO rab, bu zamon shohlaring shohi, Kim ko`ngli erur shuuri nihon ogohi. Bergil anga avj mahdin to mohi Balkim, kecha bor esa aning dilhohi. Ko`k orsasi bazmgohi o`lsun, yo rab. Ko`k shamsasi chatrgohi o`lsun, yo rab Kavkab adodi sinohi o`lsun, yo rab Har ishda haq panohi tasun, yo rab. Navoiy Husayn Bayqaroni: «Saltanat bahrining durri yantosi, fasohat olamining nukta birla sihrsozi»,- deb baholaydi. Ko`rinadiki, Navoiyning Husayn Bayqaroga munosabati bir tomonlama-vasf va maqtov yo`lida ko`rinmoqda. Boburning Husayn Bayqaroga munosabati esa boshqacha tarzda ko`rinadi. Bobur Husayn Bayqaroni o`rni bilan maqtaydi, o`rni bilan beomon tanqid qiladi. Umuman olganda, Boburning tanqidiy qarashlari Navoiy qarashlariga nisbatan qat`iroq, keskinroq ekanini qayd etish zarur. Bobur «Buyuk Bobur imperiyasi»ning imperatori, Afg`onu Xindning hukmdori bo`lgani uchun, dunyoga, tarixiy shaxslarga o`zgacha munosabatda bo`lgani uchun, birovlarni maqtaganda ortiqcha mubolag`a, dabdabali sifatlashlardan foydalanmaydi. Xatto Amir Temurni oddiygina qilib «Temurbek» deb qo`ya qoladi. Alisher Navoiyni ham «Alisherbek» deb tilga oladi. Qiyos ustun Navoiyning Amir Temur haqidagi quyidagi mubolag`ani fikrlarini ko`zdan kechiraylik: «Agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrlarin andoq xo`b mahal va mavqeida o`qub turlarkim, aningdek bir bayt o`qig`on yuz yaxshi bayt aytqoncha bor» Fikrimiz isboti uchun bir misol ko`raylik. Xisravshoh degan tipik mustabid, qallob, g`alomus hukmdor bo`lib, u bobur nafratiga uchraydi: « . . . yuz ming

la`natdur qiyomatgachakim, har kim Xisravshohning bu af`olini eshitsa, la`nat qilsun. Bu af`olini eshitib la``nat kilmog`on ham sazovori la`nat bo`lsun». «Boburnoma»da Husayn Bayqaro 44 marta tilga olingan. Avvalo, Bobur Husayn bayqaroning Amir Temurdan keyingi eng salohiyatli shoh ekanini ta`kidlaydi: Sulton Husayn mirzo ko`p ishlar ko`rgan, bisyor tajribalar kechirgan, ulug` yoshlik podshoh edi». Uning shajarasini quyidagicha beradi: Sulton Husayn mirzo binni Mansur binni bayqaro binni Umarshah binni Amir Temur onasi Feruzabegim edi, Temurbekning nabirasi. Sulton Husayn mirzo Karimut-tarafayn edi Haji ota, hoji ona tomonidan Amir Temurga aloqador shaxslar «Karimut Tarafayn» deyiladi. Sulton Husayn portretini quyidagicha beradi: Kiyik ko`zluk sher andom bo`yliq kishi edi. Belidin kuy ingichka edi. Bovujdini, ulug` yosh yashab, oq soqollik, bo`lib edi, Xushrang, qizil yashil obrishini kiyar edi. Uning xarakteridagi ibratli tomonlarini alohida ta`kidlaydi. Uning adolatpesha ekanini shunday yozadi: Bir qatla bir o`g`li bir kishini o`lturgan uchun qonliqlarig`a topshurub, doril qozog`a yibordi. Jangdagi merdonoligini shunday yozadi: Temurbek naslidin hech kim ma`lum emaskim, Sulton Husayn mirzoga qilich cholmish bo`lg`ay. Sulton Husaynning xotinlari ko`p bo`lgani uchun, undan ko`p farzandalr qolgan. Bobur uning avlodini quyidagicha ko`rsatadi: o`n to`rt o`g`il, o`n bir qiz qolib edi. Bobur Husayn Bayqaro zamonini maqtab tilga oladi: Sulton Husayn mirzoning zamoni ajab zamone edi, ahli fazl va benozir eldin Xuroson betaxsis Hiri shahri mamlu edi. Har kishining kim bir ishga mashg`ullug`i bor edi. Himmati va g`arazi ul edikim, ul ishni kamolg`a tegurgay. Boburning uqtirishicha, Husayn Bayqaroning yana bir yaxshi ishi Shayboniyga qarshi Temuriylarni birlashtirishga qilgan harakati edi. Bobur bu harakatni qo`llab quvvatlaydi: «Sulton Husayn Mirzodek Temurbek o`rnig`a o`lturg`on ulug` podshoh yig`noq qilib, atrof va javonibdin o`g`lonlarini va beklarni talatib, Shaybonixondek g`animning ustiga ozim bo`lg`onda, el oyoq bila

borg`onda, biz bosh bila borg`ay biz, el tayoq bila borg`onda –biz tosh bila borg`aybiz». Bobur ana shu tarzda Husayn Bayqaroga ijobiy munosabat bildiradi. Ayni chog`da, uning faoliyati, ijodidagi kamchiliklarni ko`rsatishdan ham tortinmaydi. Bobur Husayn Bayqaroning har kuni ichkilik ichishini tang`id qiladi: Avval taxt olg`on mahalda olti-yetti yil toib edi. Andin so`ngra ichkuga tushdi, qirq yilg`a yovuqning Hurosonda podshoh edi, hech kun yo`q edikim, namoz peshindin so`ng ichmagay, vale hargiz sabuhiy qilmas edi, o`g`lonlari va jami` sipohig`a va shahriga bu hol edi. Ifrot bila aysh va fisq qilurlar edi. Bundan tashqari, shohning namoz va ro`zaga munosabatini ham oshkora ko`rsatadi: Mafosil zahmati jihatidan namoz qila olmas edi, ro`za ham tutmas edi. Bobur shu qadar sinchkovki, uning diqqatidan hech narsa chetda qolmaydi: «. . . kichiklardek qo`chqor sahlab, kabutar sahlab, kabutar uynar edi, tovuq ham urushqa solur edi» Bobur Husayn Bayqaroning badiiy ijodidagi kamchiliklarini ham ko`rsatadi: «Tab`i nazmi bor edi. Devon ham tartib qilib edi. Turkiy aytur edi. Taxallusi «Husayniy» edi. Ba`zi baytlari yomon emastur, vale mirzoning devoni tomom bir vazndadur». Bobur Kamoliddin Gozurgohiyning «Majolis-ush ushshoh» asariga Husayn Bayqaro tomonidan yozilgan debochani ham ma`qullamaydi. «yana bu ajab cho`lona amrdurkim, debochada Sulton Husayn mirzo o`zumning tahrir va tasnifimdur, deb bitibdur»,-deya Sulton Husaynning bu ishidan ajablanganini bayon qiladi. Boburning bunday keskin fikrlari faqat Husayn Bayqarogagina dahldor bo`lmasdan, balki Bobur qarashlaridagi izchil tamoyildir. Xatto amakisi Sulton Mahmud mirzo ijodi haqida so`zlaganda ham bu tamoyildan chekinmaydi. «. . . she`ri bisyor sust va bemaza edi. Andoq she`r aytqondin atmog`on yaxshiroqdir». Ma`lumki, 1465-1469 yillarda Navoiy Samarqandda tahsil olgan. Ana shu yillarda Andijonlik shoirlar: Yusuyshoh Badiiy va Safoiy bilan yaqin munosabatda bo`lgan. Naoviy «Majolis un nafois» tazkirasida muammo ustalarini sanaganda

Yusufshoh Badiiy nomini hurmat bilan tilga oladi: «Mavlono Yusuf «Badiiy» taxallusi qilur erdi. Ul ham Andijonidur» Mavlono Safoiy bila bo`lur erdi. Faqir tahsil uchun Samarqandga borganda, ul Andijondin keldi va anda faqir bila bo`lur erdi. Sig`ari sin jihatidin she`rida homlik bo`lsa, faqir isloh qilur erdi. Bot buzurgmanshi va mutasavvir yigit bo`ldi va Xurosonga kelib ko`p salohiyatlar ham kasb qildi. Faqirdin o`zga kishi aning she`rida so`z ayta olmas erdi Yaxshi suhbati bor erdi va ko`prak sinf she`rni yaxshi aytur erdi va aruz bilur erdi. Bu matla` aningdurkim: Gar badin obu havo kuyat buvad manzilgoham, Ne zuloli hizr boyad ne dami ruhulloham Baytning tarjimasi quyidagicha: Agar shunday obu havo holat, 9kayfiyat) dan so`ng sening ko`chang mening manzilgohim bo`lsa Hizr suvi ham Ruhulloning nafasi ham hojut emas. Navoiy davom etadi: «Mir`atus-safo» qasidasi tatabbunda bu bayt yaxshi voqe` bo`lubturkim: Duri maqsud chuyon ma`maul-bahroyi shud so`fi, Ki bahre dar bar ast az gashmai har chashmi chiryonash Bayt tarjimasi Chunki yosh to`quvchi ko`zlarning har biridan bir dengiz oqib chiqadi So`zdan maqsad durini qidirib, ikki Dengiz (ovorasi) bo`ldi. Muammo risolasi bitib, anda ko`p ish qilibdur. Mansur ismiga bu muammo aningdurkim: Maro zor shud munavvar xakan chasim, Ki omad do`st dar koshonan chasim Muammo yechimi quyidagicha: Mazidki: mening uchun ko`zim uyi ravshanlangani shunday bo`ldiki, ko`zing koshonasiga do`st keldi. Yechimi:

«Munavvar»-«____» so`zi «do`st» so`zining arabchasi-«Siddiq» ______ning birinchi harfi «sod»-__ bilan to`ldirilsa (koshona baland, yuqori ishorasiga muvofiq birinchi xarf) «Mansur»-__________ xosil bo`ladi. Navoiy Yusufshoh haqidagi fikrlarini shunday yakunlaydi: «Saraxoda favt bo`ldi. Mozori hazrat Shayx Luqmon xonaoxidadur». Ma`lumki, Navoiy tazkirada juda ko`p she`rlarni kakoshga olgan bo`lsa- da, ularning biror baytin keltirish bilan kifoyalanadi. Ustozlari, ulkan shoirlarga kengroq to`xtaydi. Xatto Otoiydek shoirning ham bir baytini misolga olgan xalos. Yusufshoh Badiiy haqida bu qadar mufassal ma`lumot berish, ijodidan uch bayt keltirish shoirning ijodi Navoiy tamonidan yuksak qadrlanganini ko`rsatadi. Bobur esa Yusufshoh haqida qisqa ma`lumot berish bilan kifoyalanadi. «Boburnoma»da shunday ma`lumot bor: yana Yusuf Badiiy edi, Farg`ona viloyatindandur, qasidani yomon aytmas ekandur». «Muxtasor» asarida esa ramal bahri haqida fikr yuritayotib, Navoiy yuqorida keltirilgan birinchi baytni misol tarzida keltiradi. Navoiy va Yuoburning adabiy-tanqidiy qarashlaridagi farqli tomonlar m.solih ijodiga munosabatda yorqin ko`rinadi. Navoiy «Majolis-ul nafois» tazkirasida M.solih haqida iliq fikrlar aytadi. «Muhammad Solih-ismi munosabati bilan Solih taxallus qiliur. . . o`zi muloyim yigitdur». Bobur esa M.Solih ijodiga quyidagicha baho beradi: «Yana Muhammad Solih edi, choshniliq g`azallari bor, agarchi hamrovlig`i choshnisiga yo`qtur, turkiy she`ri ham bor, yomon aytmaydur. So`ngra Shayboniyxon qoshig`a kelib edi, filjula rioyat qilib edi. Shayboniyxon otig`a bir turkiy maskaviy bitibdur, bisyor sust va furuttur, ani o`qig`on kishi Muhammad Solih she`ridin bee`tiqod bo`lur. Bir yaxshi bayti budur: Bo`ldi Tanbalg`a Vatan Farg`ona, Qildi Farg`onani takbalxona Sharif va Zolim tab` va berahm kishi «edi».

Ko`rinadiki, Navoiy tomonidan «Muloyim yigit» deb ta`riflangan shoir Bobur tomonidan «sharif va zolim tab` va befahm kishi edi» deb ta`riflanmoqda. Yoki XVI asr adabiyotida realist uslubda yozilgan, voqealarni haqqoniy ifoda etgan «Shayboniynoma» dostoniga past baho berilmoqda. Birinchi sabab aniq: Muhammad Solih Boburning birinchi darajali dushmani bo`lgan Shayboniyxonning «malik-ush shuarosi», «Amir-ul umarosi» edi. Shayboniyxonga bag`ishlab doston bitgan shoir edi. Shuning uchun Bobur M.Solih ijodiga ayricha munosabatda bo`lgan. Navoiy ham Bobur ham adabiyotshunos olim sifatida aruz nazariyasiga oid maxsus asar bitganlar. «Mezon-ul avzon», «Muxtasar» asarlarining o`rganish Bobur asarida ko`pgina o`ziga xosliklar mavjudligini ko`rsatadi. Boburning «Muxtasar» asari faqat aruz she`r tizimi bilan bog`liq masalalarni qamrab oladi deyish uning doirasini toraytirib qo`yishi mumkin. Aslida bu risolada an`anaviy aruh va uning qonun-qoidalari bayon qilinibgina qolmay, unda o`zbek she`rshunosligi hamda eski o`zbek tili fonetikasining aruzga munosabati: turkiy-o`zbek xalq og`zaki ijodi va yozma she`rshunosligidagi o`zaro ta`sir, ularning o`ziga xos xususiyatlari: Boburning o`zbek, Ozarbayjon va fors-tojik adabiyotlarining zabardast namoyandalari ijodi, asarlari haqidagi mulohazalari ham mo`jaz tarzda ifoda etilgan. Asarda adabiyotshunoslikning masalalari-o`zbek adabiyotining qardosh adabiyotlar bilan aloqasi ko`lamida yoritilgan. Risola aruzning el bahri va undagi 537 vazn tavsif qilingan. Aruzga bag`ishlangan boshqa kitoblarda, hususan, Navoiyning «Mezon-ul avzon», Sayfiy Buxoriy ning «Me`zon ul ash`or» kitoblarida aruzning 19 bahri haqida ma`lumot berilgan. Bobur esa tavil bahri doirasida hosil bo`luvchi ariz va amiq bahrlarini ham qo`shib, bahrlar sonini 71 taga yetkazgan. Risolada ariz va amiq bahrlari tavil, madid, basit bahrlari qatorida mutalifa doirasiga kiritilgan. Diqqatga sazovor joyi shundaki, Bobur bu bahrlarning o`zbek va tojik shoirlari tomonidan kashf etilganini alohida uqtirib, ariz bahri haqida shunday

yozgan: «Bu vaznda oziy she`r topmaydurlar. Bu bahrni Ajam shuarosi paydo qilib, maqburi tavil depturlar, ariz ham derlar». Asarda arizning turtda, amiq bahrining ikkita vazniga misol qilib, jami, to`qqiz bayt keltirilganki, shundan olti bayti o`zbek uchun keltirilgan misollardan quyidagilarni aytish mumkin. Ariz bahri: Labing-marjon, tishing-dur, xating-rayhon, qading-gul, soching-akbar, yuzing-xur, menging multon, so`zing-mul.. Mafoilun, faulun, mafoilun, faulun. Amiq bahri: Kel bari, ey tarikim, hajrdin xastadurman, Ma`lingga tashnadurman, zulfingga bastadurman. Foilun, fiolotun, foilun, foilotun. Bu ikki bahr har bayti to`la sakkiz ruknli bo`lganligi uchun musammakoti solimun arqon deb atalgan. Shuni ham ta`kidlash kerakki, bu bahr ko`lamda tarqalmagan ekan. Shunday bo`lishidan qattiy nazar, Boburning aruzdagi bahrlarning o`zaro aloqasi asosida yangi –yangi bahrlarni hosil qilish mumkin ekanligi haqidagi fikri aruz imkoniyatlaridan ijodiy foydalanish zarurligini tasdiqlaydi. Navoiy va Boburning islom diniga bo`lgan munosabatida ham o`ziga xoslik ko`zga tashlanadi. Navoiy butun talantini, hayotini xaqqa va xalqa bag`ishlagan ijodkor edi. U chinakam Ollahning oshig`i edi. Uning bolalik chog`lariyoq attorning «Mantiq-ui tayr» kitobini yod olishi, aqlini tanigach, tasavvuf yo`lini qabul qilishi, talabalik yillari Xo`ja Ahror bilan uchrashuvi, uning e`tiqodi bo`lgan naqshbandiya tariqatini qabul qilinishi zamonasining yirik dinshunosi bo`lishini ta`minlaydi. Alisherning bolalik chog`lari murakkab, falsafiy doston bo`lgan, «Mantiqit ut tayr» yod olish diqqatga molik xodisadir. O`tmish shoirlarining juda ko`p she`r yod bilishi bugungi shoirlarga ibrat bo`lmog`i kerak. O`zi yozgan 10 qator she`rni ham qog`ozga qarab o`qigan shoirni shoir deb bo`larmikan? Bobomiz Aruziy Samarqandiy «Nahor maqola» risolasida shoir bo`lishning

shartlaridan biri salaflar ijodidan 20 ming zamondosh shoirlar ijodidan 10 ming bayt she`r yod bilish ekanligini uqtirgan. Alisher Navoiy «Muqonamot ut lug`atayn» asarida shunday yozgan: «Yigitligim zamoni va shabob ayyomida avonida ko`proq she`rda sexrsoz va nazmda fusun pardoz shuaroning shirin ash`ori va rangin ab`yotidin ellik mingdan ortiq yod tutubmeng va alar zavk va xushhollig`idin o`zumni ovutupmen» Bunday fazilat faqat Navoiydagina uchramasdan, boshqalarga ham kuzatish mumkin. Bobur «Boburnoma» asarida Hiloliy haqida ma`lumot berib, uning hofizasi kuchli ekannini shunday ta`kidlaydi: yana Hiloliy edi. Bisyor qaviy hofizasi bor emish, o`ttiz-qirq ming bayt yodida bor emish» Navoiy o`z davrigacha va o`z davridagi diniy ilmlarini puxta egalladi. Navoiy asarlarida zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» nomi uchramaydi. Ammo u «Zand» nomli kitobni tilga oladi. Bu kitob «Avesto» kitobining lo`nda bayon qilingan shaklidir. Demak, Navoiy «Avesto»dan tortib «Qur`on»gacha bo`lgan muqaddas kitoblarini yaxshi bilgan. Navoiy «Lison-ut tayr» dostonida Shayx San`on hikoyasini bergan. Shayx San`on xristianlar magitiga kirgach, magit ichidagi har bir detal, har bir bezan shu qadar mufassal tasvirlanganki, Navoiy xristian dinining bilag`oni sifatida ko`rinadi. Islom diniga farz va sunnat amallar haqida «Siroj ul-muslimin» nomli kitob yozgan, zamonasining Nizomiddini darajasiga ko`tarilgan. Ollohga bo`lgan mehru-muhabbatini lirik she`rlarida, yirik asarlar debochasidagi xajd boblarida, munojatlarida yorqin ifoda etadi. Navoiyning Ollohga bag`ishlagan baytlarida ham uning xalqparvarligi, insoniyligi yaqqol ko`rinib turadi. Farhod va Shirin» dostonining kirish qismida, 3-munojotda shoir Ollohga qarata shunday deydi: Bu san`atlar qilib olamga satting, Kim oni odami xayliga qatting. Bu yerga tegrukim bo`ldi shimori, Anga yo`q erdi hech ish ixtiyori Bu shidur turfaning egriga gar rost,

Qo`ya olmas qadam bo`lmay sanga xost Ne qilg`on ish gar emas anda maktub. Nening qilsang erur adlinga mahbus. Ne dersen bas bu jon`i benovga Gunohi qilmayin qolgan baloga. Ana shunday komil musulmon bo`lgan Navoiy nega islom farzlaridan bo`lgan haj amalini bajarmadi? Navoiy umri davomida uch marta xaj safariga otlandi, uch marta uning hajga borishi haqida podsho farmoni chiqdi. Ammo hajga jo`naydigan kun Husayn Bayqaro turli bahonalar bilan ruhsat barmaydi. Navoiy 3-marta hajga bormoqchi bo`lib, shohdan xat orqali ruhsat so`raydi. Shunda Husayn Bayqaro xatida shunday fikrlar bor: «Ma`lumki, siz Xurosanda turar ekansiz, har qanday iltimosingiz bo`lsa , xurmat bilan qabul qilinadi. Men shuni juda aniq bilamanki, agar bu davlat sizning sharofatili vujudingizdan ham bo`lsa, ayrim shaxslar xalq orasidagi o`zboshimchalik ahvon ixtilolga aylanib ketadi». Navoiy xajga borolmagach, ko`nglida vazirman, amirman, shohning do`stiman degan kibr paydo bo`lmasligi uchun shoh farmoni bilan Ansoriy qabriga juzvnoshlik (suv sepubchi, supuruvchi) vazifasiga tayinlanadi. Ko`rinadiki Navoiyning dinga bo`lgan munosabati bir yo`ldan, Olloh buyurgan amallarni qilish, boshqalarni ham bunga da`vat etishdan iborat. Boburning dinga bo`lgan munosabatida esa o`ziga xos qirralarni kuzatamiz. Zahiriddin Muhammad Bobur hayot yo`li, taqdiri, ijodi, dunyoqarashi murakkab ijodkordir. Uning dunyoqarashi, ijodidagi ziddiyatlar adib yashagan davr, uning hayot yo`li bilan zich bog`liqdir. Ijodkorning dunyoqarashi, xususan, uning dinga bo`lgan munosabati yaxshi o`rganilgan emas. Bobur qoldirgan ilmiy va badiiy meros uning dinga bo`lgan munosabatini o`rganishda asosiy manba bo`lib xizmat qiladi. Shuningdek, Bobur yashagan va undan keyingi vaqtlarda yaratilgan tarixiy, adabiy asarlarda ham qimmatli ma`lumotlar mavjuddir. U XVI asr farzandi sifatida Ollohni, islom dinini

muqaddas biladi, islom fazilatlariga amal qiladi. Ollohga qarata hamdu sanolar aytadi. Shoir ruboiylaridan birida shunday yozadi: YO qahru g`azab birla meni tufroq qil, YO bahri inoyatingda mustag`roq qil. YO rab, sengadir yuzum qaro, xoh oq qil, Har nasv`i sening rizong erur, andoq qil. Bobur yaratganga ixlos bilan qarash bilan birga, ulug` shayxlarga ham alohida mehr va muhabbat bilan munosabatda bo`lgan. Xususan, uning Xoja Ubaydullga e`tiqodi bexad kuchli bo`lgan. Adib «Boburnoma» asarida 1500-1501 yil voqealari haqida so`zlar ekan, Samarqandga hujum qila olmay yurgan kunlarini qalamga oladi. Beklarning biri bir oy -qirq kunda olamiz desa, yana biri yigirma kunda olamiz deydi. Nuyon Ko`kalosh esa «o`n to`rt kunda olur biz» deydi. Shu suhbatdan so`ng o`n to`rt kun o`tgach, kecha Bobur tush ko`radi. Tushiga Hoja Ahror kiradi, uni g`alaba da`vat qiladi, uning sharofati bilan Bobur g`alaba qiladi. Yaxshisi buning Boburning o`zidan eshitaylik: Xoja Ubaydullao kelmishlar, men istiqbollariga chiqmishman. Hoja kelib o`lturdilar. Xojaning oldig`a g`olibo betakallufroq dastorxon solmishlar. Bu jihattin Xazrat xotirig`a nima kelmish. Mullo bobo mening sori boqib, ishorat qiladur. Men ham imo bila dedimkim, mendan emastur, dastarxon soluvchi taqsir qilibtur. Xoja fahm imdib, bu uzr masmu. Tushti. Qo`ptilar. Uzata chiqdim. Ushbu uyning damonida o`ng qo`limdan yo so`l qo`limdan tutib andoq ko`tardilarkim, bir oyog`im yerdin qo`pti. Turtki dedilarkim, shayh maslahat berdi. O`shul kecha munda-o`q Samarqandim oldim. Bobur 1502-1503 yil voqealarini yozar ekan, Xoja Axror ruhi uni o`limdan olib qolganini bayon etadi. Bobur dushman qo`liga tushib, o`lim muqarrar bo`ladi. Shunda ikki rakat namoz o`qib olish uchun ruhsat so`raydi. «. . . boshimni munojatqa qo`yub, tilak tilaydir edimki, ko`zim uyg`ug`a boribtur. Ko`rardurmenkim, Xoja YA`qub Xoja Yaxyoning o`g`li Hazrati Xoja

Ubaydulloning nabiralari ro`baro`yimga abloqot minib ko`p jamoati ablah suvar bilan keldilar. Dedilarkim, g`am yemangiz Xoja Axror meni sizga yibordilar. Dedilarkim, biz alarg`a istonat tegurub, podshohlik masnadig`a o`lturg`uzibbiz. Bobur ko`zini ochsa, uni qutqargani kelgan Qutluq Muhammad boshliq kishilarni ko`radi. Ma`lum bo`ladiki, Qutluq Muhammad tushiga Xoja Ubaydullo kirib, uni bu voqeadan xabardor etib, Karnonga borishga da`vat etgan. Bobur kasal bo`lib xoli tang bo`lgan paytlarda ham Hoja Ubaydullo ruhiga iltijo qilib, darddan halos bo`lganining guvohi bo`lamiz. Darddan azobdan qolgan Bobur Xoja ahrorning «Volidiya» asarini she`riy tarjima qilish tufayli shifo topganini o`zi qayd etgan. «Odina kuni oyning yigirma unida xarorate badanimda zohir bo`ldi. Andoqkim, juma namozini masjidda tashvish bila o`tadim, namoz peshin ehtiyotini qilib, kitobxonada bir zamondin so`ng mashaqqat bila o`tdim. Indin yakshanba kuni imtib, ozroq titradim. Seshanba kechasi safar oyining yigirma yettisida Xazrat Xoja Ubaydulloning «Volidiya» risolasini nazm qilmoq xotiramga keldi. Xazratning ruhiga iltijo qilib, ko`nglimga kechirdimkim, agar bu mazuma ul Xazratning ma`quli bulur, xud nechunkim, sohibi «Qasidai Burda»ning qasidasi maqbul tushub, o`zi o`lum marazidan qutulib, nazimining qabuliga dalim bo`lg`usidir». Ulug` shayxlarga ixlos qo`yish, ularni o`ziga pir sanash Boburga Amir Temurdan meros qolgan. Amir Temurning birinchi piri Shamsiddin Kulol bo`lsa asosiy piri Sayid Baraka edi. Temur faoliyatidagi ko`p ishlar Said Baraka maslahati, davlati bilan amalga oshgan. Shuning uchun ham Amir Temur o`z jasadini pirining oyoq tomoniga qo`yilishini buyurgan edi. 1931 yili Amir Temurning O`rol bo`yidagi To`xtamishxon bilan bo`lgan jangida Temur askarlari og`ir ahvolga tushib qoladi. Shunda Sayid Baraka otdan tushib, mayda toshlar teradi. Otga minib, duo qiladi va mayda toshlarni dushman tomon otib: «Yog`i qochdi»,-deydi. Temur askarlarni ana shu da`vatdan ilhomlanib, muhim g`alabani qo`lga kiritadilar.

Bobur hayotidagi yana bir ibratli va hayrotomuz voqea shundayki, Bobur duoning kuchi bilan o`lim zarbasidan omon qoladi. U 1506-1507 yil voqealarini yozar ekan, to`s-to`palon, jang holatida Do`st Saripuliy degan kishi Ahmad Yusuf bilan tanho qolgan Boburga yalong`och qilich bilan yaqinlasha boshlaydi. Boburga qilich soladi, ammo Bobur duo o`qib turgani uchun shikast yetmaydi. «Men sovuqqa va qorga ko`nganimdinmu, meni tanimadi, yo urush iztirobidinmu edi, betahoshi yalang bozumga-q qilich soldi, tengri inoyati edi, sari mo`l kor qilmadi. Agar tig`i olam bichinband zi choy, Naburrod rage to naxohat xudoy. (Agar olam tig`i o`z joyidan qo`zg`alsa, xudo xohlamasa, biror tomirni ham qirqolmaydi). Men bu duoni o`qib edim, aning xosiyatidin edimki, tangri taolo bu mazarratni daf` qildi va bu muta`vajjix bo`lg`on balo`i raf` qildi. ul duo bu duodir». «Bismillaxir rohmanir rohim. Allohumma anta rabiy, la ilaha illa anta, alayka tavakkaltu anta rabuk arshin-azim. Maashallahu kana va lam yasha` lam yakun va lahavla va quvvata illa billa-xil-aliyil –azim. Va in`alam-inallaxa ala kulli shayin ilman va axso kullu shayin adadan. Allaxumma inni auzubika mn sharri nafsi va sharri g`ayri va sharri kulli dabbatin, anta olaz bihosiyatiha, innaka robbil arshil-azim» Tarjimasi: «Rahimdil Alloh nomi bilan boshlayman. Ey Olloh! Sen rabbimsan, sen sohibimsan. Sendan boshqa hech qanday yaratuvchi yo`q. Tavakkal qildim senga va sen ulug` arshi a`loning sohibisan. Aloh nimani xoxlasa bo`ladi. Nimani xoxlasa-bo`lmaydi. Haq taolodan boshqa ibodatga sazovor biror ma`bud yo`q va aloh ulug`dir. Faqat mutloq kuch-quvvat buyuk va qudratli Alloh taoolodir.Sen eng biluvchilan va sen hamma narsani qilishga qodirsan. Sen haqiqatda ilm bilan hamma narsani o`rab olding va sen bilan hisobga olding. Ey parvardigor! Meni hamma yomonliklardan, hamma yomonlik keltiruvchi narsalardan o`zing saqlagin. Sen esdan chiqarganlarni jazolaguvchisan ham. Sen haqiqatda ulkan arshning sohibidursan».

Boburning Ollohga bo`lgan ishonch va e`tiqodining birligini uning umri oxrlaridagi, Humoyun qattiq betob bo`lib yotgan damdagi faoliyati yorqin ifodalaydi. Bobur Ollohga astoydil iltijo qiladi, uning iltijosi inobatga o`tadi. Humoyunnng ahvoli benihoya og`irlashgach, Xoja Xalifa Xumoyun joni uchun Ko`xi Nur olmasini bag`ishlashni taklif etadi. Bobur esa o`z jonini bag`shlaydi. «Garaz budurkim, dunyo molidin yaxshisini tasadduq qilish kerak. bas o`shal olmoskim, Ibrohimni urushda tushib erdi, Muhammad Humoyunga inoyat qilib, erdingiz, tasadduq qilmoq kerak. Tilga keldikim, dunyo nedi aning ivazig`a nechuk bo`lg`ay, men aning fidosi qilurmenkim, xad amri mushkul bo`lubtur. Va andin o`tibdurkim, men aning betoqatligini toqat kelturgaymen. O`shal holatga kirib, uch qatla boshdin o`rgulib, dedimkim, men ko`tardim xar ne darding bor. O`shal zamon men og`ir bo`ldim, ul yengil bo`ldi. Ul sihat bo`lub qo`pti. Men noxush bo`lib yiqildim» (459). Boburning dinga bo`lgan munosabatining bir qirrasi uning uning ichkilikka munosabatidir. May ichish va mayxo`rlik islom dinida qattiq qoralanadi. Navoiy sharobni «ummul xabois», ya`ni barcha yomonliklar, falokatlar onasi deb aytgan. Bobur bu masalani yaxshi tushunsa-da, hayotdagi ziddiyatlarga chiday olmay, mayxo`rlikka beriladi. U o`z vatanida katta kuch-qudratga ega taxt sohibi bo`la olmadi. Kuch-qudratli taxt sohibi bo`lganda esa vatanidan uzoqda bo`ldi. Ne-ne ishongan beklaridan bevafolik ko`rdi. Temuriy shoh va shahzodalar uni qo`llab- quvvatlamadi. Bularning barchasi Boburni mayxo`rlik sari yetakladi. Kelgilki, dami o`lturubon may ichaylik, Dunyo g`amu ranjidin zamon kechaylik. (163) Demak, dunyo «g`amu ranjidin» ma`lum fursat forig` bo`lish vositasi sifatida mayga ruju` qiladi. Mayxo`rlik shunga olib keladiki, u ramazon kunlari ham, iyd kunlari ham may ichadi, oylar, yillar namoz o`qimadi, ro`za tutmadi: Keldi ramazonu men taqi boda parast, Iyd o`ldi-yu zikri may qilurmen payvast. Ne ro`za-u, ne namoz yillar, oylar,

Tun-kun mayu maj`un bila devonau mast (166). Oqibat shu darajaga yetdiki, Bobur ertalab tupursa, og`zidan qon keldi. Ko`ngilga mayxo`rlikdan tavba qilish istagi tushdi. U «Boburnoma»da 1526 yil voqealarini tasvirlar ekan, shunday yozadi: «Dushanba kuni jumadil-avval oyining yigirma uchida sayr qila otlandim. Sayr asnosida xotirimga yettikim, hamisha tavba dag`dag`asi xotirimda bor edi, bu nomajru` amr irtiqobidin alau davom ko`nglimda g`ubor erdi, dedikim ey nafs: Chand boshi zi maosi mazanash, Tavba ham bemaza nest, bacham! Nega isyon bila oludaliging, Nega xirmon aro osudaliging. Nega nafsingga bo`lursen tobe`, Nega umringni qilursan zoyi`. Niyati g`azv ila kim yurubsen, O`lmakingni o`zungga qurubsen. Kimki o`lmas o`ziga jazm etar, Ushbu holatga bilursenki netar. Dur etar jumla manohiydin o`zin, Aritur barcha gunohidin o`zin. Xush qilib o`zni bu kechmakliktin, Tavba qildim chag`ir ichmakliktiyon. Oltinu nuqra surohi-yu oyoq, Hozir aylab borini sindurdum, Tark etib mayni, ko`nglim tindurdum (1382). Sindirilgan oltin, kumush idishlar bechoralarga, darvishlarga bo`lib beriladi. Shunisi ahamiyatliki, shoh Bobur tavbasidin ibrat olgan saroy ahli va askarlardan shu kuni uch yuz kishi tavba qilgan. Bugina emas, shoh Bobur ichkilikni tag`qiqlovchi maxsus farmon chiqardi, farmondagi ibratomuz bo`lgan o`rinlardan misollar keltiramiz.

«Bu so`zlarni va bu gaplarni bayon qilishdan g`araz shuki, insonlik taqozosi, podshohlar rasm-rusumi, podshohlik lavozimi, mansabdorlar odati bo`yicha shohdin lavozimi, mansabdorlar odati bo`yicha shohdin tortib sipohiygacha go`zal yoshlik kunlarida shariat man` qilgan ba`zi narsalarga va ayrim o`yin-kulgularga ruju` qilinardi. Bir qancha vaqtdan keyin pushaymonlik kunlari kelib, ularni bitta- bitta tark qilinar va chin tavba bilan ularga qaytish eshigi yopilar edi... xech bir kishi ichkilik ichishga urinmasin, uni hosil qilishga tirishmasin, ichkilik yasamasin, sotmasin va olmasin va keltirmasin «Ichkilikdan qochinglar, shoyad najot topsanglar» (468). Bobur faoliyatidagi dadillik, shijoat belgisi bo`lgan ishlardan biri uning «Qur`on» bitilgan arab yozuvni turkiy til qonuniyatlariga mos emasligini aytiga, yangi alifbo tuzishga, uni amaliyotda qo`llashga jur`at etishidir. Islom dini gurkirab turgan XYI asr sharoitida bunday faoliyatining yuzaga kelishi xayratomuz voqeadir. Bu faoliyat shuni ko`rsatadiki, Bobur har qanday qonun, shariat buyurgan amallari ko`r-ko`rona emas, real hayotiy sharoit o`lchovi bilan o`lchab ish ko`rgan. Tarixda «Xatti Boburiy» nomi bilan qolgan alifbo Boburiylar saroyida amaliyotda qo`llangan. Bu fikrning isboti sifatida «Boburnoma»da ketirilgan quyidagi fikrlarga murojaat etaylik. «Mullo Bixshtiydin Hindolga murassa`kamar va hanjar va tagband va «Boburiy xatti bila bitilgan qit`alar yiborildi». Shunday qilib, «Xatti Boburiy» ma`lum doiralarda, ma`lum vaqt yashagan bo`lsa-da, islom dini ta`siri katta bo`lgani sababli keng doiralarda shuhrat topmadi. Bobur chin musumlon sifatida shariat qoidalariga ongli munosabatda bo`lish bilan birga, aql bavor qilmas xurofiy tushunchalarga, voqealarga qarshi bo`lgan. Odamlar ko`r-ko`rona ishonayotgan, qoyil bo`layotgan ko`pgina narsalarning tagi puchligini, unday bo`lishi mumkin emasligini Bobur bir necha marta isbot etgan. Bunday faoliyat Boburning kuchli aql va zakovat egasi ekanligidan, qo`rqmas va shijoali odam bo`lganlgidan yuzaga chiqqan. Bobur Qobul va Gazna shaharlarini egallagach, shunday gap eshitadiki, Gaznada bir mozor bo`lib, u yerda bir shayx

tilovat qilsa, qabrlar tebranar emish. Bobur mozorga boradi, u yerdagi xiylalarni fosh qiladi. «Gaznaning kentlarida bir mozor bordurkim, salovat aytgach, qabr mutaharriq bo`lur. Borib mulohaza qilindi, qabrning tebrangani maxsus bo`ldi. So`ngra ma`lum bo`ldikim, mujovirlarning tazviri ekandur. Qabrning ustig`a bir jun`a yasabturlar, har zamon jun`aga tegaturlar, jun`a tebrangach, qabr tebrangandek maxus bo`lur. Buyurdimkim, mujovirlar jup`din yiroq turdilar, bir necha salovat ayttilar, qabrda harakat maxsus bo`lmadi. Buyurdimkim, jun`ani buzib qabrning ustida gumbaz qildilar». Yana bir misol shundayki, kitoblarda shunday yozilgan ekanki, Gaznadagi bir buloqqa «najosat va qozurat» tashlansa, o`sha damda to`fon ko`tarilib, «yog`in va chopg`un bo`lur». Bobur bu gapning yolg`onligini isbot qilgan. «Men Gaznada har necha tajasir qildim, bu chashmadin hech kim nishon bermadi» (197). Xulosa qilib aytganda, Bobur hayoti davomida islom qoidalariga chin musulmon sifatida qattiq rioya qilgan, ayrim vaqtlarda esa ularga zid keluvchi faoliyat bilan ham shug`ullangan. Bularning barchasi Bobur hayot yo`lidagi ziddiyatlar bilan zich bog`liq holda yuzaga kelgan. Navoiy va Bobur hayot yo`lidagi yana bir o`ziga xoslik ular avlodlarining bizning davrimizgacha yetib kelishi masalasidir. Navoiyning uylanmay o`tish, undan zurriyodlar qolgani uning avlodi vakillarini bizgacha yetib kelishiga imkon bermadi. Boburning esa ko`p xotinlik bilishi, farzandlari ko`p bilishi uning avlodining ko`p bilishiga, bizning kunimizga qadar yetib kelishiga sabab bo`ldi. Sho`ro siyosati biz, o`zbeklarni shu masalada ham aldamoqchi bo`ldi. Sho`ro davrida «Izvestiya» gazetasida «Afsonaning tugashi» nomli kichkina maqola e`lon qilinib, unda Bobur avlodining so`ngi vakili vafot etgani, bu bilan Bobur avlodi tugagani haqida habar e`lon qilingan edi. Istiqlolgacha erishgach, «Boburnoma»ga bag`ishlab xalqaro anjuman o`tkazildi. Shu munosabat bilan Xindistondan, Bobur avlodlaridan yurtboshimiz nomiga minnatdorchilik xati keldi. Xindistonga Bobur avlodlari bilan tanishish

uchun vakillar jo`natildi. Ma`lum bo`ldiki, «Izvestiya» gazetasidagi xabar yolg`on bo`lib, bugun Xindiston va boshqa yurtlarda Bobur avlodlari bordir. Ziyo Tusiy boshliq Bobur avlodlari Toshkentda, Andijonda bo`ldilar. Bugun Bobur avlodlaridan: Pokiza Sultonbegim, Temur Husayn kabilar O`zbekiston bilan yaqin munosabat o`rnatganlar. Biz o`zbeklar, Navoiy va Bobur avlodi ekanligimizdan faxrlanamiz. O`zbekistonda bugun Navoiy va Bobur hayoti va ijodini keng o`rganilishi, ular asarlarining qayta-qayta nashr eitilishi, har o`n yangi tug`ilgan farzandning biri Alisher, biri Bobur ekani Kavoiy va Boburning nomi O`zbekistonda Muqaddas ekanini ko`rsatadi. Navoiy va Bobur hayotining so`ngi nuqtasida ham o`ziga xoslik bor. Biz o`ziga xoslik Bobur qabrining ochilishi, uning xokini boshqa joyga ko`chirish bilan bog`liqdir. Tarixga bir nazar tashlasak, anchagina mashxur tarixiy shaxslarning qabri ochilganiga guvoh bo`lamiz. Ma`lumki 1941 yilda qizil imperiya amri bilan Amir Temur qabri ochilgan. Temur jasadi qabrdan olingan. Uning bosh suyagi Peterburgga olib ketilgan. Gerasilov degan rus xaykaltarosh Amir Temur bosh suyagidan Temur rasmini yasadim deb bizga bir rasmni tavsiya etgan. Istiqlolgacha shu rasm Amir Temur rasmi deb kelindi. Istiqloldan sung esa tarixiy kitoblarda tasvirlangan Amir Temur portreti tasviri asosida uning rasmi ishlandiki, u Gerasimov rasmidan tubdan farq qiladi. Temur qabri ochilgan kun Ulug`bek qabri ham ochilgan. Bunday qismat Abdurahmon Jomiy taqdirida ham uchraydi. Eron shohi Ismoil Safaviy sina Mazhabiga mansub bo`lib, o`z asarlarida sina mazhabini tanqid qilgani uchun, agar Xirotni egallasang, Jomiyni o`ldiraman, agar o`lgan bo`lsa, go`riga o`t qo`yaman deb qasam ichgan edi. Ismoil Safaviy Hirotga yaqinlashgach, Jomiy o`g`illari otasi qabrini ochib, suyaklarini boshqa joyga yashiradilar. Ismoil Safaviy Jomiy maqbarasiga o`t qo`yadi.

Ingliz yozuvchisi Volter Skottning onasi vafot etganda, qo`lidagi tilla uzugi bilan dafn qiladilar. Bundan xabardor bo`lgan o`g`rilar qabrni ochib, uzukni olmoqchi bo`ladilar. Qabrni ochgach, o`lgan ayol chinqirab yuboradi. O`g`rilar bo`lari bo`lib, qochib qoladilar. Qabriston qorovuli shovqinni eshitib, qabrga keladi, marhummani qabrdan tortib oladi. Ayol bu voqeadan besh yil o`tgach, farzand ko`radi.Bu farzand-Valter Skatt edi. Husayn Bayqaro Shayboniyxonga qarshi barcha Temuriylarni yig`ib mashvarat o`tkazadi. Temuriylar lashkarlarni jamlanayotgan damda Husayn ot ustida o`lib qoladi. Vaqt tig`iz, dushman yaqinlashib qolgani uchun, uni shoshiling dafn etadilar. Keyincha uning xokini munosabroq joyga ko`chirish uchun, qabrni ochadilar. Ochsalar. . . So`lton Husayn yuz tuban yotar, qabr qabr devorlari uning panjalari bilan tirnalgan edi. Bugungi tibbiyot tipi bilan aytgandaYU Husayn Bayqaro klinik o`limga uchragan, ko`milgandan so`ng ma`lum vaqt o`tgach, tirilgan qabrdan chiqa olmay, qayta o`lgan ekan. Ma`lumki, Temuriy shohlar ichida faqat Bobur tirik chog`i taxtni o`g`li Xumoyunga topshirgan edi.Bobur 1530 yilning 26 dekabrida Agrada o`zi obod qilgan Zarafshon chorbog`ida vafot etadi. Parakondalik bo`lmasligi uchun, Boburni yashirincha shu yerga dafn etadilar. Xalqqa esa shoh darvesh bo`lib, xalq ichiga kirib ketdi, deb e`lon qiladilar. Bobur tiriklik chog`i o`z xokini o`zi obod qilgan «Bog`i Bobur» deb atalgan Qobul shahrining chekkasiga qo`yishni vasiyat qilgan edi. Bu vasiyatni uning chevarasi Shohjaxon 1533 yilda amalga oshirgan. Andijondagi «Bog`i Bobur»ga o`rnatilgan Boburning ramziy qabri o`sha qabr yonidan olingan tuproq asosida barpo qilingan.

Похожие

Navoiy va Bobur hayoti, ijodidagi mushtarak xususiyatlar

XX asr o`zbek adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari

Mustaqillik va istiqlol davri adabiy tanqidchiligining o`ziga xos xususiyatlari

Folklor – xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlari

Adabiy tanqidchilikning o`ziga xos xususiyatllari