Навоий ва Бобур хаёти, ижодидаги муштарак хусусиятлар - Литература - Рефераты

Навоий ва Бобур хаёти, ижодидаги муштарак хусусиятлар

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

170 KB

Навоий ва Бобур ҳаёти, ижодидаги муштарак хусусиятлар «Шарқ адабиётнинг ҳашаматли, рангли бир тарихи бор. Бу дабдаки таризнинг олдидан ўтганда, бу унга Овропо адабиёти ҳам шапкасини олиб, салом бериб ўтадир, шунга ўзини мажбур кўрадир. Шарқ адабиёт бутун дунё адабиёти орасида сингирсиз-мисли йўқ бир адабиётдир» Фитрат. Reja: 1. Navoiy va Bobur hayoti 2. Aziz Qayumovning «Alisher Navoiy» nomli kitobi Navoiy timsoli 3. Adabiyotshunoslarning Navoiy va Bobur haqidagi fikrlari 4. Navoiy va Bobur ijodidagi mushtarak xususiyatlar 5. «Boburnoma» da Navoiy timsoli.

Ҳар бир ижодкорнинг фақат ўзигагина хос бўлган ижодий тамойиллари , ўзигагина хос бўлган ижодий хусусиятлари бўлиш билан бирга данёқараш , илм ва ижод савиясиси жиҳатидан яқин бўлган ижодкорлар ҳаёти ва ижодида муштарак , умумий хусусиятлар ҳам мавжуд бўлади . Навоий ва Бобурнинг бир замонда яшаши, Темурийлар салтанати равнақи йўлида кураши, илм ва бадиий ижоддаги салоҳиятининг кучлилиги каби омиллар сабабли улар ҳаёт ва ижод йўлида ўхшаш, муштарак томонлар кўплаб учрайди. Бу икки ижодкор февраль ойида таваллуд топганлар. Ҳар йили 9 февраль Навоийнинг 14 февраль Бобурнинг туғилган куни сифатида кенг нишолланади. Ҳар йили бу ойда Республика маданий ҳаётида жонланиш, тозаланиш, янгиланиш кўзга ташланади.. 1957 йилдан буён ҳар йили 9 февралда республика миқёсида Навоий ҳаёти ва ижодига бағишланган илмий анжуман ўтказиш анъанага айланган. 80 –йилларда Андижон зиёлилари Ўзбекистон ёзувчилари уюшмаси, Қўлёзмалар институти билан ҳамкорликда 14 февралда Бобур ҳаёти ва ижодига бағишланган илмий анжуман ўтказишга қарор қилдилар, бу анжуманни анъанавий анжуманга айлантирмоқчи бўлдилар. Бундай анжуман 2 марта Андижон шаҳрида юқори илмий савияда ўтказилди. Аммо ўзкомпартия мафкура котибасининг Андижонда ўтказган мафкурага оид анжуманида бу иш қаттиқ қораланди. Шу билан бу анжуман барҳам топди. Истиқлол Бобур ижодига тўғри ва одил қарашга йўл очди. Ана шу анжуманни қайта таклашга вақт етди. Навоий ва Бобур – ҳокимларнинг фарзарндлари . Навоийнинг отаси Гиёсиддин Муҳаммад (кичкина, бахши) Абдулқосим Бобур отаси замонида Совзовор шаҳрининг ҳокими эди. Бобурнинг отаси эса Умаршайх Мирзо Фарғона вилоятининг ҳокими эди. Бу икки шоирнинг исми ва тахаллуси шерга боғлиқдир. Навоийнинг исми масаласи истиқлолгача бошқача шархланди. Масалан, Азиз Қаюмовнинг «Алишер Навоий» номли китобида шоирга қўйилиши масаласи шундай берилган. Хонанинг эшиги қия очилиб, Алининг боши кўринди. Гиёсиддин унга тура тур дегандек ишора қилиб, машғулотда давом этди. Али хонанинг эшигини беркитиб ташқарида қолди. Бир оз фурсат ўтгач, хонадаги кишилар чиқиб кетишди. Шундай сўнг Али хонага кириб Гиёсиддин билан кўришди. Алининг чеҳрасида шодлик ифодаси зуҳр этиб турар, поччасининг хизмат сафаридан қандай қайтганини сўраб ўлтирмасданоқ гап бошлади: -Суюнчи берасиз, почча, хушҳабар олиб келдим. Олло таоло сизга фарзанд ато қилди ўғил! Бугун саҳар вақти опамизнинг кўзлари ёриди,- деди Али. Гиёсиддин азбаройи хурсандлигидан ўрнидан туриб кетди. Али ҳам ўрнидан турди. Гиёсиддин дарров белидаги олтин билан зийнатланган сербезак камарини етиб Алининг белига тақди. Яхши хабар келтиргани

учун уни дуо қилди. Қайтадан ўтиришди. Гиёсиддин қайтишни саволга кўмиб ташлади. Али барча саволларга батафсил жавоб берди.Дояларнинг гапича чақалоқ соғлом, онасининг аҳволи яхши. Ховлида катта хурсанчилик. Мунажжим домла идрис аллақачон фол очиб боланинг бахтли юлдуз остида дунёга келганини билдирди. Хамма отанинг йўлига мутазир. Гиёсиддин шодлик тўла қўлларини Алидан узмас. Унинг сўзларини жон-қулоғи билан тинглар эди. Алини яхши кўрар эди. Унинг хуш хулқ хуш таъб ва дардмаднд йигит экани шеър ёзиш ва чолғучилик маҳорати ва хаттотлиги ўз мақсадлари йўлидаги ихлос ва садоқати Гиёсиддинга маъқул эди. -Раҳмат сизга ғоят миннатдорман иним,-деди Гиёсиддин. Илохи умрингиз узоқ бўлсин. Яхши соатда хушхабар келтирдингиз. Жиянингизни сизни номингиз билан атаймиз. Сиздай шоир ва фозил одам бўлсин. Яна шер ҳам қўшамиз шердек қудратли жасур бўлиб ўсин. Фарзандимизнинг номи Алишер номи бўлади. 1 Аслида эса Гиёсиддин Муҳаммад ўғли Муҳаммад пайғамбарнинг саҳобаларидан бири алига ўхшашини орзу қилиб, ўғлига Али номини қўйган. Исмини иккинчи қисмини ҳам Алига даҳлдордир. Муҳаммад Алайҳиссалом Алининг кофирларга қарши жангдаги жонбозлигини кўриб: «У Оллоҳнинг шери-дер эди.» Гарчанд Алишер жангчи бўлиб етилмаган бўлса-да шеъриятнинг шери бўлиб ном қозонди.Алишер ҳаёти давомида бир марта қилич ушлаган. Ёдгормирзони урган пайтда ҳеч ким саройга киришга журъат етмайди. Шунда Навоий сарбознинг қиличини олиб хасса сингари ерга тираб деворга йўл бошлайди. Шу тариқа маст бўлиб ётган Ёдгор мирзо хибсга олинади. Навоийнинг таъкидлашича, Низомий ва Хисрав Деҳлавийлар гул узган чаманга кирмоқ учун шеъриятнинг шери бўлиш керак, ақлли йўлбарси бўлиш керак. Эмас осон бу майдон ичра турмоқ Низомий панжасига канжа урмоқ Керак шер олида ҳам шери танга Агар шер ўлмаса бор паланчи Фахр билан айта оламизки, Навоий Низомий панжасига дадил панжа уриб, шеъриятнинг шери бўлди. Ўз «Хамса»си билан «Хитодин Хуросон»чага бўлган жойларни «тахти фармони»га олди. Олибмен тахти фармонимга осон Чирин чекмай Хитодин то Хурсон Шуниси аҳамиятлики, Навоий «Хамса» ёзишда устозларига хурмат билан қараш билан бирга, ўрни билан уларни беомон танқид қилади. Йўлдаса бу йўлда Низомий йўлим Қўлдаса Хисрав ила Жомий қўлим Хисрав тимсоли талқинида салафлар хато қилганини шундай ёзади: 1 А.+аюмов Алишер Навоий Тошкент «Ёш гввардия» 1976 йил 6-7 бетлар

Веле чекканлар ушбу жомдин роҳ Саросар бўлдилар Хисравга маддоҳ Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, Навоий Хисрав тимсолига муносабатда Низомий Ганжавий ниятини тўғри тушунмайди. Навоий тарихий шахс бўлган эрон подшоси Хисрав тарихини яхши билади. «Тарихи мушлуки Ажаш» китобида унинг тарихини беради. Навоий худбин, золим, маишатпарас, хотинбоз Хисравни Низомий достонида чинакам ошиқ сифатида берилигини маъқулламайди. Низомий Ганжавий «Хисрав ва Ширин» достонида тарихий Хисравдан фойдаланиб ўзи орзу қилган шоҳ тимсолини бермоқчи эди. Унинг мақсади тарихий Хисравни бериш эмас эди. Низомий достонида 2 хил Хисравга монанд бўлса, Ширинга уйлангандан кейинги Хисрав Низомий орзусидаги шоҳ тимсоли эди. Ёки Баҳром тимсоли талқини кўриб, Низомий «Панж ганж» и «ганж» эмас дейишга етиб боради: Оллоҳ, Оллоҳ не ганж ўлғай бу Сабрасар элга рани ўлғай бу Ҳа, бундай фикрларни шеъриятнинг шери айта олади. Навоийнинг Баҳром тимсолига бундай муносабанинг сабаби шундаки, унинг уқтиришича эртадан кечгача май ичган одамга ҳикоя айтишнинг хожати йўқ: ўз-ўзидан ухлаб қолади. Иккинчидан, Баҳромдек шоҳга каказамкор ҳикоя айтиб, маълум қила оладими? Навоий асарида шоҳга ҳикояларни канизаклар эмас, мусофирлар айтади. Бобур тахаллуси ҳам шер маъносини беради. Умаршайх хонадони беҳор фаслида қир-адирларга чиқадилар. Бир маҳал қарашса, Заҳириддин даврада йўқ. Хизматкорлар, энагалар атрофида излай бошлайдилар.Бир қир ошиб қарашса, Захириддин шер болалари билан очомлашиб ўйнаб ётибди. Шундан бошлаб уни «Бобур» деб эркалата бошлайдилар. Кейинча бу шоирнинг тахаллусига айланган. Навоий ва Бобур тахаллуслари аввал бошқача шарҳланиб бугун эса бошқача тушунилмоқда. «Наво» сўзи бағрида куй, сараси, бахт бахра маънолари бор. Навоий бу маъноларни ўз шеърларида кенг қўллаган. Куй маъносидаги байт: Навоий банаволиғ бирла доим май ичар бу кун Наво нақшини даврон мутриби базмида чолғай деб. Сайрат маъносидаги байт Эй Навоий, истасанг баргу наво бу боғ аро Гулдек ул рокиъ кеча, булбул каби бедор субҳ Бахт маъносидаги байт :

Навосиз улуснинг наво баҳши бўл Навоий ёмон бўлса, сен яхши бўл Баҳра маъносидаги байт: Даҳр боғида бўкиб коминг рово Комронлар топти назмидин наво Навоийшуносликда шоир тахаллуси «куй» маъносидан олинган, деган фикр кенг тарқалган. И. Султон эса шоир тахаллусига «Баҳра» сўзи асос бўлганини тўғри кўрсатган. Бутун улуши эл-юртга фойда, каър, бахра етказишга бағишланган шоир ўз тахаллусига «бахра» сўзини асос қилиб олгани шубҳасиздир. Шоирнинг ўзи ҳам буни уқитириб, юқоридаги байтни келтирган. Шоир тахаллусининг маъноси мунозараси бўлгани каби талаффузи ҳам мунозаракидир гарчанд шоир тахаллуси Навоий тарзида ёзилиб, айтилиб келинаётган бўлса ҳам, бундай талаффуз жаддий қийинчиликлар туғдиради. Шунинг учун шоир тахаллусини кимдир. «Навоий» тарзида, кимдир «Навоий» тарзида талаффуз қилади. Юқоридаги ҳолатни ҳисобга олиб, А. Рустамов шоир тахаллусини «Навоий» тарзида айтиш ва ёзишни таклиф қилса, Н Жумаев эса «Навоий» тарзида айтиш ва ёзишни таклиф этади. «Наводир-уш шабоб»нинг Теҳрон нусҳасида шоир дасҳати мавжуд бўлиб, унда шоир тахаллусини «Навоий» тарзида берган. Бобур тахаллуси ҳам 1983 йилга қадар «Бобур» тарзида айтилар ва ёзилар эди. Шоир тахаллуси ўз шеърларида, рус, турк адабиётшунослари томонидан «Бобур» шаклида ёзилиб, айтилиб келинар эди. 1983 йили адабиётшунос А. Абдуғофуров «Ўзбекистон маданияти» газетасида шу масалага оид мақола эълон қилиб, шоир тахаллусини «Бобур» шаклида ёзиш ва айтиш таклиф этади. «Бобур» шшакли тўғри эканини исбот этади. Олим «Гиёс-ул-луғат» китобида йўлбарс сўзи ______шаклида, яъни иккинча «б» тобуш устида __(вов) берилгани келтириб, бу холатда, албатта, «Бобур» ўқилиши тўғри экани уқтиради. Иккинчидан, Бобур бир рубоийсида ўзз тахаллусини бералики, унда «Бобур» эканига шак-шубҳа қолмайди. Шеъринг эшитиш орзусин Бобур қилди, Не фикри хушу яхши тасаввур қилди. Кўзки ёруғ айлади саводи бирла, Мазмуни бирла қулоқни пудур қилди. Қофия бўлаётган сўзларга эътибор берилса, «путур», «тасаввур» сўзлари иккинчи бўғинида «у» товуши келар экан, қофия илмига кўра биринчи мисрадаги қофияда ҳам иккинчи бўғинда «у» товуши келиши аниқдир. Демак, шоир тахаллуси «Бобур» эканлигинни шоирнинг ўзи ҳам тасдиқламоқда. Навоий ва Бобур ижодидаги муштарак хусусиятларидан бири шундаки, улар ўз ижодларига ўзлари юксак баҳо берганлар. Бадиий ижод

оламида фахрия деб атанмиш ходиса бор. БУ ходиса адабиётшуноосликда яхши ўрганилмаганиги сабабли, у ҳақда аниқ ва лўнда тасаввур йўқ. Айрим адабиётшунослар уни жанр деб қарашса, айримлар уни санъат деб қарайдилар. Бизнингча, фахрияни санъат деб қарашса маъқулдир. Адабий жанр бўлиш учун маълум мазмуний асос ва шаклий хусусиятларга эга бўлиш зарур. Фахрияда мазмуни асос бўлса-да турғун шахсий хусусият йўқ. Фаҳрия-мақтов мазмунидаги шеърий ёки насрий парча бўлиб, унда ижодкорнинг ўз ижодига ёки у ёки бу асарига ўзи томонидан берилган юксак баҳоси, ўз ижодини бошқалар ижоди билан қиёсининг ифодаланиши. Фаҳрия гўзал ифодадан ташқари давр синовларидан ўта олмагина, ижодкор баҳоси кўпчилик томонидан тан олинсагина чинакам санъатга айланади. Ижодкорнинг ўз ижодига, ўз асарига ўзининг баланд баҳо бериши, бир томондан, шарқона одоб доирасига сиғмайгандай бўлиб кўринади, иккинчи томондан эса, шоирлар рухиясида шундай бир туйғу бўладики,. Уларнинг ҳар бири ўзини буюк шоир санаб ёзаётган нарсасини энг зўр нарса деб билади. Ижодкор қалбида на шундай туйғу хукмрон бўлса-да айрим шоирлар бошқачароқ олдида ўз ижодини пастроқ баҳолаан ўринлар ҳам йўқ эмас. Бундай ҳолатларда шоирнинг баҳосини ҳақиқат ўрнида қабул қилинмасдан, унинг шарқона ҳамкорлиги, устозга ҳурмати маъносида қараш керак. Масалан, шоир Қутб Низомий Ганжавий «Хамса»сидаги «Хисрав ва Ширин» достони тарижима қилар экан: Қозонтек қайнаб уни савдо пиширдим. Низомий бошидин хахво пиширдим,- деб ёзган. Ёки Эркин Воҳидов «Ёшлик девони» дебочасида Истадим сайр айламоқни мен ғазал бўстонида Кулмадингиз не бор санга деб Мир Алишер ёнида деб ёзган. Шарқ адабиёти тарихига назар ташласак, кўпчилик шоирлар фаҳрия айтганига гувоҳ бўламиз. Фирдавсий «Шоҳномаси»да шундай сатрлар бор: Ёмғир ва қуёш нурларидан бўлурлар барбод Ҳашаматли биноларнинг эрдилар обод Мен шеърим билан тикладим олий бир қаср Унга заҳмат етказолмас на тош, на ёмғир. Хисрав Деҳлавий «Дарёи аброр» қасидасига ўт юксак баҳо беради: «Агар афлок ҳаводиси ва рўзғор навоибидин менинг барча назмим замона саҳифасидин маҳв бўлса ва бу қасидам қолса, менга басдур невчунким ҳар киши они ўқуса, билурким, назм мулкида менинг тасарруф ва иқтидорим не мартабада экандур» Юқоридаги икки фахрия давр синовларидан муваффақиятни ўтди. «Шоҳнома» жаҳон тилларига таржима қилиниб, халқ эъзозида яшамоқда. Хисрав Деҳлавий

қасидаси эса Жомий ва Навоий сингари улкан ижодкорларни ҳам мафтун этган. Жомий «Дарёи аброр»га назира тарзида «Лужжат-ул асрор», Навоий эса «Туҳфат-ул афкор» қасидаларини ёзганлиги Деҳлавий фахриясининг хақчилигини кўрсатади. Хисрав Деҳлавийнинг «Дарёи аброр» қасидасининг матлаъси шундайдир: Қўш шоҳ холи-ю бонги ғулғулаш дарди сар ой, Ҳарни қони шуд бахишки тар шоҳи баҳру бар ой Таржимаси: подшоҳ ноғорасининг ичи бўшу, овозаси бош оғритар, Озу кўлга қаноат қилган киши қуруқлик ва демизнинг шоҳидир. XIII аср шоирининг подшоҳ ноғорасига тил токизиши катта жасорат эди. Навоий сафарга кетиш олдидан Жомий билан хайрлашгани боради. Навоий отга ўтиргач, Жомий « йўлда ўқирсан» деб, бир пайгирнома беради. Навоий йўлдаёқ уни очиб ўқийди. Маълум бўладики, Жомий Хисрав Деҳлавий қасидасига назира тарзида «Лужжат-ул асрор» номи қасида ёзган экан. Жомий қасидаси матлаъсида ҳам подшо тахтига дахлдор гап бор. Кунгири айвони шоҳ наз поки пайвон бар тор аст, Рахихо каш ба девори хисори дин дор аст Таржимаси: подшоҳ айвонининг кунгуралари кўкка етган бўлса ҳам, барибир, унга дин деворининг сояси туша беради. Бу қасидани ўқиб, Навоийда ҳам бу қасидаларга назира боғлаш нияти туғилади. От устидаёқ қасида матлаъсини ёзиб, бир рўмол билан Жомийга юбориб, уларга татаббу қилишга руҳсат сўрайди. Жомий розилигини олгач, «Тухфат-ул афкор» қасидасини ёзади. Қасида матлаъси: Оташин маълини тожи Хисраванро зевор аст, Ахгари бахри хаёти хом пухтаи дар сар аст. Таржимаси: подшо бошини зийнатловчи тож унинг бошида хом хаёлларни пиширувчи идишдир. Катта фахр билан айтилган, амалда ўзини ақлаган фахриялар қаторига Ҳофиз, Жомий фахрияларини кириш мумкин. Ҳофиз: Ироқу форс чирифти ба шеъри хуш Ҳофиз Биёни навбати Боғдоду вақти Табрез аст Жомий : Агар ба фарс равад карвони ашъорам, Равони Саъди-ю Ҳофиз кунонд истиқбол. Ҳа, чиндан ҳам, Ҳофиз шеърияти нафақат Боғдоду Табрез, бутун шарқ оламида шуҳрат тутгани каби Жомий шеърий карвони истиқболига Саъди-ю Хофизгина эмас, шарқ шоирлари пешвоз чиқмоқдалар. Адабиёт тарихида айрим шоирлар фахриялари санъат даражасига кўтарилмагани, давр синовларидан ўта олмагани, баҳо ўзини оқламаган ҳолатлар ҳам мавжуд. Шуни унутмаслик керакки, ҳар қандай шоирга ҳам фахрия айтиш тўғри кела бермайди. Фахрия айтувчининг етарли маънавий асосий бўлмаса, у фахрияда

меъёрни билмаса, одоб доирасидан чиқса, бундай фахриялар ўша шоир учун маломатга айланиши мумкин. Саккокий Улуғбекка бағишланган қасидасида шундай фахрия айтган эди: Фалак йиллар керак сайр этса-ю келтирса илмига Менингдек шоири турки сенингдек шохи дохоли. Улуғбек сингари шоҳи дохо Улуғбекдан кейин кўринмаган бўлса-да, фалак ҳеч қанча сайр этмай, Навоийдек туркийгуй шоир майдонга келдики, у ижод салмоғи, баркамоллиги билан Саккокийдан ўтиб кетди. Хусусан, бу фахрияга Навоийнинг қуйидаги фахрияси яхши жавобдир: Навоий назм аро тиғи заболин ўйла сурдиким Пагон топмас уётдин ўзни ўлтирмакка Саккокий. Умархон саройнинг «Малик-ул шуароси» Адо шундай фахрия айтган эди: Гар Навоийдек Адо сўзини ўтказса, не тонг, Шоҳ Умар афзалму ё Султон Хусайний Байқаро. Бу фахрия ўзини оқламади. Адонинг сўзи Навоий сўзидан ўткир бўлолмади. Адо номини бугун Навоий туфайлигина эслаб турибмиз. Фахрия айтишда манманликка берилиш, одобсизлик қилиш ўзини оқлаган эмас. XVII асрда яшаган Ниёзий тахаллуси шоир ўзини замонасининг Хисров Делсавийси деб даъво қилган. Жомийни менсимаганлиги учун Самарқанд шеърият мухлислари уни шаҳардан қувиб юборганлар. Умархон саройидаги шоирлардан Фазлий, Мушриф сингари шоирларнинг ўта мақтанчоқлик, одобсизлик билан айтган фахриялари ўша замонда ҳам, бугун ҳам адабиёт мухлислари нафратини уйғотган, уйғотмоқда. Навоий ва Бобур барча масалаларда ибрат, намуна бўлгани каби фахрия айтишда ҳам ибратлидир. Муҳими шундаки, улар фахриялари амалда ўз исботини топган. Навоий «Хоса маъни» саналган ийхот санъати билан бир кунда юз байт битишни ҳолва ейиш билан тенг кўрган: Агар хоса маъни гар ийхот эрур, Онинг бир кунда юз байти ҳолвот эрур. Агар шоир бир кунда юз байт айтишга қодир бўлмаганда эди, ундан бу қадар улкан лирик мерос қолармиди-ю, «Хамса» дек асар икки йилда ёзиб тугатилармиди? Дарвоқе, «Хамса» га оид фахриялар ҳам баланд нардамарда айтилган, энг мухими, ана шу гаплар ҳаммаси бажарилган.

Маълумки, Низомий Таншовий «Хожа» ни ўттиз йилда ёзган. Навоий Самарқандда ўқиётган чоғлари Сайид Ҳасан Ардашерга ёзган хатида шундай фахрия айтган эди: Ўттиз йилки они Низомий демиш Қошимда эрур икки-уч йиллик иш. Навоий фахриясини эшитган Ҳусайн Байқаро ўша даврда шундай деган экан: «. . . бу гаплар шоирона лоф ва мояк ҳаммон газоф (қаламнинг беҳуда валдираши). Шоир «Хамса» ни 1483-85 йилларда ёзиб тугатди. Яна ҳам хайратовуз нуқта шундаки, Навоий «Хамса» ёзишга кетган ўвақтим олти ой деб айтган: Йиғиштирса бўлмас бори олти ой Ки бўлдик бу раънога сураткамой. Бу икки йил, олти ой ҳақидаги фикрловчи қуйидагича тушунмоқ керак. Навоий талабалик чоғлари «Хамса» ни икки йилда ёзаман деб, фахрия айтган экан, умри бўйи бу ишга тайёрланиб юрди. Бу икки йил бу олти ой шоир хаёлида тайёр бўлган сатрларки қоғозга тушириш учун керак бўлди. Навоий «Хамса» ёзмай туриб фахрия айтгани каби, «Хамса» ни тугатгач ҳам шундай фахрия айтган: Олибмен тахти фармонимда осон Черик чекмай Хитоди то Хуросон. Хуросон демаким Шерози Табрез Ки қилмишдир найи қилким шаккарез Кўнгил бермиш сўзимга турк жон ҳам Не ёлғиз турк, балки туркмон ҳам. Навоий замондошлари: Жомий, Ҳусайнийларнинг шоир «Хамса» сига берган юксак баҳолари, «Хамса» нинг беш ярим асрдан ортиқ вақт эл ардоғида экани Навоий фахрияларининг ҳаётий эканлигини кўрсатади. Ҳусайн Байқаро Навоий «Хамса» сини ўқиб чиққач, Навоийни ўзига пир деб билади ва унга қуйидагича баҳо беради: Эрур сўз мулкининг нишвористони, Кало нишвористон Хисровнишони. Дема Хисровнишонининг қаҳрамоне, Эрур гар чин десанг соҳибқироне. Навоий эпик ижодиётдагина буюк бўлмасдан, лирик ижодиётда ҳам буюк шоир эди. Адабиёт тарихида Кобо Султон Навоий, Муҳаммад Шариф Навоий, Бақоий Навоий сингари шоирлар ўтган бўлса-да, бизнинг Навоий лирикаси баркамоллиги, сержилолиги, чуқур мазмунга эга эканлиги билан

бошқа Навоийлар, бошқа шоирлар ижодидан ажралиб туради. Навоийнинг шундай фахрияси бор: Сабт ўлмаса Навоий оти назим зайлида Фахм айлар аҳли дард каноми адосидан. Ҳа, чиндан-да, Навоий шеърларининг охирида шоир тахаллуси берилмаса ҳам, «аҳли дард» шеърнинг юксаклигидан Навоийники эканини сеза олади. Шоирнинг «Лисон-ут тайр» достонида шундай фахрия бор: Турк назмида чу тортиб мен алам Айладим ул мамлакатни як қалам Навоий бундай дейишга тамомила хақли эди. У туркий тил имкониятларини тушуниб, унинг ҳуқуқи учун кураш бошлаганда, туркийгуй шоирлар у қадар кўп эмас эди. «Мажолис-ун нафоис» тазкирасида 459 та шоир ҳақида маълумот бор. Шулардан 29 таси ҳам туркий, ҳам форсий тилда ижод қилар, туркийгуй шоирлар эса 16 тадан ортмас эди. Навоий мана шундай шароитда туркий тил ҳуқуқларини тиклаш учун алам тортди, курашди. Навоийнинг туркий тил равнақи учун кураши осон кечмаганини Навоий ва Биноий муносабатларида ёрқин кўриш мумкин.биноий форс- тожик тили тарафдори бўлиб, Навоий билан ҳамиша бу масалада тортишиб келган. Тил учун бўлган кураш охири сиёсий курашга айланиб, Биноий Шайбоний томонига ўтиб кетади, хонни мадҳ этувчи достон ёзади. Охири шайбонийлардан панд еб, Бобур ҳузурига боради, Бобурга атаб мусиқалар ёзади, Бобур илтифотига сазовор бўлади. Навоий ва Биноий муносабатига оид халқ оғзаки ижодида шундай ҳикоя бор. Бир кун Биноий Навоий хонадонига келибди. Дорбоза олдида туриб: «Алишер, хо Алишер», - деб чақирибди. Ичкаридан кичкина кучук чиқиб, Биноийга қараб вовиллабди. Бу холат Биноийнинг иззат-нафсига тегибди. Кимсан, форс-тожик адабиётининг катта шоири бўлса-ю, уни кучук қарши олса. . . Навоий чиқса, бир боплашни кўнглига тугибди. Алишер чиққач, Биноий шоирнинг тахаллусига ишора қилиб: «Алишер, кучугингиз наво қиладур»,-дебди. Биноий лутфини тушунган Навоий жавоб қилибди: «Ҳа, кўчада юрган ташландиқ кучук эди, мана парвариш қилиб эдим, Биноийдек бўлиб қолди». «Бобурнома» да Навоий ва Биноий ўртасидаги муносабатга оид қуйидаги воқеалар тасвирланган. «Алишербекка хили мутарриз экандур. Ул жужладин бири будурким, бир кун шатранж мажлисида Алишербек оёғини узатур. Биноийнинг (орқаси) га тегар, Алишербек мутояба била дерки: «ажаб балоест Ҳири агар пой дароз мекуни ба (пушти) шоир мерасад (Ажаб бир баходирки, Ҳиротда оёғингни узатсанг, шоирнинг орқасига тегади). Биноий

дерким: агар жатъ мекуни ҳат ба (пушти) шоирмерасад» (йиғсанг ҳам, шоирнинг орқасига тегади). Охир бу зарофатлардин яна Лиридин Самарқанд азимати қилди. Алишербекни қанин нилалар ихтироъ қилиб эди ва яхши нималар ихтироъ қилиб эди, ҳар кишиким, ҳар ишта бир нима пайдо қилди, ул ниманинг ривож ва равнақи учун «Алишерий» дер эди. Баъзи зарофат била Алишербекка иснод қилурлар эди. Нечунким Алишербек қулоқ оғриғида ёғлиқ боғлағон учун хотунлар кўк ёғлиқни қийиқ боғлағонни «нози Алишерий» от қўйдилар. Бу жумладин Бинои й Хиридин азимат қилур вақт эмаги учун полондўзға ғайри мукаррар коконе буюрур, отини «Алишерий» дер, «полона Алишерий» машҳур бўлди». Бу иш икки йўлдан борди. «Мухокамат-ул луғатайи» номли асар ёзиб, туркий ва форс тилларини қиёсий таҳлил қилиб, туркий тилнинг ифода имкониятлари бой эканини илмий тарзда исботлаб берди. «Туркий тилда гўзал обидалар битиш мумкин эмас» деган ақидаларга қарши бориб, «Хазойин-ул маоний», «Хамса» каби асарларини, илмий асарларини туркий тилда ёзиб, туркий тилнинг зўрлигини амалий жиҳатдан исботлаб берди. Фахр билан айтиладиган яна бир нуқта шундаки, барча шоирларни туркий тилда ижод қилишларига даъват этувчи Хусайн Бойқаронинг махсус фармони чиқди. Буларнинг ҳаммаси Навоий фахрияларининг ҳаётийлиги, шунчаки мақтов сўзлари бўлмасдан, даҳо ижодкорнинг башоратлари исботи ҳамдир. «Унидин улдирки ва хаёлимга андоқ келурки, сўзум мартабаси авждан қўйи энмагай, ёзганларимнинг шуҳрати аъло даражадан ўзга ерни ёқтирмагай»,-деб фахрия айтган эди Алишер Навоий. Орадан беш ярим асрдан ортиқ вақт ўтибдики, Навоий «ёзганларининг шуҳрати» баланд ва «аъло даража»да бўлиб келмоқда. Бобур ижодида фахриялар кўп учрамайди. Шоир шундай фахриялар айтган: Ироқу форса гар етса сенинг бу шеъринг, эй Бобур, Ани хифз этгуси Ҳофуз, мусаллани туйгуси Салмон. Бобур шеърияти Ироқу форсдагина эмас, она юрти Турон, Афғону Ҳинд-бутун жаҳонда шуҳрат топаётган Бобур фахриясининг ҳаётийлигини кўрсатади. Навоий ва Бобур ижодига чуқурроқ назар ташласак, бу икки буюк ижодкор ижодида ҳамоҳанг нуқталар кўплаб учрайди. бундай ҳамоҳанглик уларнинг рубоийларида, ғазалларида, туюқларида, маснавийларида кўзга ташланади. Гарчанд улар бир замонда яшашса-да, жангу жадалларга бой замон уларнинг учрашувига имкон бермади. Навоийнинг Бобурга мактуб йўллаши, Бобурнинг Навоийга жавоб хати билан улар ўртасидаги ҳаёт ишлари узилди. Бобур Ҳиротга келганда эса Навоий вафот этган эди. Бобур йигирма кун Навоий уйида яшади. Шу ерда Навоий асарлари билан тўлиқ танишди. Бобур Навоийнинг «Хазойим-ул маоний» девонини мутоала қилиб, аруз баҳри

тартиби билан ўзи учун сайланма девон тузади. Бу ҳолатни Бобурнинг ўзи шундай қайд этган: «Алишербекнинг уйларини таъйин қилдилар Ҳиридин чиққунча Алишербекнинг уйларида эдим. одина куни, ойнинг йигирма учида Алишербекнинг тўрт девонидин буҳур ва авзон тартиби билан ғазаллар ва абётиким, интихоб қилиладур эди, итмомиға етти». Мана шундай хатти- ҳаракатлар бу икки ижодкор ижодида ўхшаш ҳолатларни юзага келтирган. Бобур Самарқанд тахтидан ажраб, Андижонга ҳам кира олмай қолган дамда яратган рубоийсида Ватандан айрилган ғариб кўнгил изҳорини шундай шарҳлайди: Ёд этмас эмиш кишини ғурбатда киши, Шод этмас кўнгилни меҳнатда киши. Кўнгилни бу ғарибликда шод ўлмади, ол, Гурбатда севинмас эмиш, албатта, киши. Бу рубоий, бевосита, Навоийнинг қуйидаги машҳур рубоийси таъсирида юзага келган: Гурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш, эл анга шафиқу меҳрибон бўлмас эмиш. Олтин қафас ичра гар қизил гул битса, Булбулга тикондек ошиён бўлмас эмиш. Навоий рубоийлари ичида тавзиъ санъатидан моҳирона фойдаланган, тўрт қатор шеърида маъшуқа мақтовини чиройли ифода қилган бир рубоий бор: Кўз бирла қошинг яхши қабоғинг яхши Юз бирла сўзинг яхши дудоғинг яхши. Мен бирла элинг яхши сақоғинг яхши Бир-бир не дейин бошдин оёғинг яхши. Маъшуқа портретини «бошдин оёғ» бу қадар мухтасар тасвирлаш Бобурга ҳам завқ берган, оқибат, қуйидаги рубоий юзага келган: Жон вола эрур лаъни шакар борингга, Кўнглим ҳам эрур хароб руҳсорингга. Туфторинг эрур бошдин-оёқ барчаси хўб, Мен банда бўлай бошдин-оёқ борингга. Бобурнинг қуйидаги рубоийси Навоийнинг қуйидаги матлаъси таъсирида юзага келган. Ишқ ила бўлдим масал савдо била афсона ҳам Шукуруллоҳ, ким яна ошиқ мену девона ҳам.

Бобур ёзади: Юз шукур қилайки ёка ошиқ бўлдим, Оламға бўлиб афсона ошиқ бўлдим. Яхши сўзингу васфи жамолинг эшитиб, Кўрмай сени ғойибона ошиқ бўлдим. Бобур «Мустасар» асарида туюқ жанри, унинг тажхис санъати асосида юзага келувчи тури ҳақида сўзлаганда, мисол учун Навоийнинг қуйидаги туюғини келтиради: Лаънидин жонимға ўтлар ёқилур, Қоши қаддимни жафодин ёқилур. Мен вафоси ваъдасидан шодмен, Ул вафо билмонки қилмас, ёқилур Навоий туюғидаги тажкисни юзага келтираётган «ёқилур» сўзи асосида Бобурнинг қуйидаги туюғи юзага келган: Қаддимни фироқ меҳнати ёқилди, Кўклут ғашу андух ўтиға ёқилди. Холимни сабоға айтиб эрдим, эйчун, Билмон сенга шарқ қилмади, ёқилди. Навоийнинг «Кошки» радифли ғазаки бор. Бу ғазалга жомий мухаммас, Ҳусайний назира боғлаган. Қизиғи шундаки, Навоийнинг ўзи ҳам бу ғазалга мухаммас боғлаган. Шоирнинг ўз ғазалига мухаммас боғлаши кам учрайдиган ходиса. Бундай ҳолатни Огаҳий ижодида ҳам кузатамиз. Шоир «Устика» радифли ғазалига мухаммас боғлаган. Навоийнинг «Кошки» радифли ғазали Бобурга ҳам завқ берган. Бобур ҳам Хусайний каби бу ғазалга назира боғлаган. Газал ва назираларнинг матлаъсини келтирамиз. Навоий: Очмагай эрди жамоли олам аро кошки Солмағай эрди бори оламға ғавғо кошки. Ҳусайний: Қилмағай эрдим юзин кўрмак таманно кошки Солмағай эрдим кўнгил мулкига ёғмо кошки. Бобур:

Кўрмагай эрдим жамоли олам аро кошки Бўлмағай эрдим бори оламда расво кошки. Кўринадики, Бобур тазмин асосида Навоий матлаъсидаги торсе санъатини сақлаган ҳолда гўзал байт яратган. Бобур айрим ўринларда тазмин йўли билан Навоий мисраларини айнан олиб, байтга киритади. Тазмин санъатида фикрий мутаносиб мендан ташқари бадият жиҳатидан ҳам байтлар бир-бирига мос бўлиши зарур. Навоий ғазалларида шундай байт бор: Ошиқ ўлдим билмади ёр ўзгаларга ёр эмиш Оллоҳ, оллоҳ, ишқ аро мундоқ болалар бор эмиш. Бобур ёзади: Ошиқ ўлғоч кўрдики ул шамшод қаддин юз бало Оллоҳ, оллоҳ, ишқ аро мундоқ болалар бор эмиш Бобурнинг санъаткорлиги шундаки, Навоий мисраси Бобур фикрининг изчил давомига айланган. Ҳар икки мисрани икки ижодкорга қаламига мансублигини фақат мутахассис адабиётшуносгина фарқлайди. Навоий мисрасида «О» товуши орқали ассонанс, «Л», «М» товушлари орқали тавзиъ санъати қўлланган. Бобур мисрасида ҳам «О» товуш тўрт жойда такрорланмоқда, «Д» товуш орқали эса тавзиъ санъати юзага келмоқда. Навоий висол анхори завқини, ошиқ қалбидаги орзу-иштиёқни шундай тасвирлайди: Не хуш ўлғай иковлон маст бўлсак васл боғинда, Қўлим бўлса онинг бўйнидаю оғзим қулоғинда. Ошиқнинг висол дамлари ҳақидаги орзу-интилишлари Бобур ғазалларида ҳам Навоийона ошкора, ҳам шаклий, ҳам мазмун жиҳатдан ҳамоҳанг сатрларда ифодаланади: Не хуш ўлғайнинг агар уйқунин бахтимни уйғотсам, Кечалар тори мўйидек белига чирмашиб ётсам. Навоий «Хайрат-ул аброр» достонида ёмон шайхлар ҳақида фикр юритиб, ўз фикрининг даражама-даража ошириб, ажойиб байт яратган эди: Бу эл эрур барча ёмондин ёмон, Кимки йўқ андин ёмон, андин ёмон. Бобур хижрон ҳақида ёзар экан, ўз фикрини Навоийона санъаткорлик билан ифода қилган:

Борми экан ҳеч кима оламда хижрондин ёмон Ҳар неким ондин ёмонроқдир, будур ондин ёмон. Навоийда шундай байт бор: Кўзда сув, кўнгил аро ўт, не кўрарсен охир? Яна аҳволин аларнинг не сўрарсен охир? Бу байтда Навоий тазод санъати (сув, ўт) бирикмани радиф қўллаш орқали фикрни таъсирли ифода қилмоқда. Лирик қаҳрамоннинг кўзда сув, кўнгил аро ўт ҳолатдаги тасвири китобхон кўз олдида ёрқин манзара-лирик қаҳрамон кайфиятини тўла келтирмоқда. Бобур машҳур маснавийларидан бирида юртдан узоқда, ёр ва диёрдан вафо кўрмаган лирик қаҳрамон қалб манзараси тасвирида Навоийда учраган юқоридаги ҳолат-тазод санъатидан фойдаланган ҳолда қалам тебратади: Бир кеча хотирим мушавваш эрди, Кўзда сув кўнглим ичра отаси эрди. Навоий ва Бобур ижодидаги муштарак хусусиятлардан бири уларнинг кўп тиллик ижодкор эканлигидир. Навоийшуносликка доир адабиётларда Навоий зулнисокайн шоир деб баҳоланади. Тўғри, Навоий туркий тилда, форс тилида девонлар яратган. Икки тилда ижод қилган шоирлар кўп бўлса- да, икки тилда девон яратган шоирлар кўп эмас. Навоий анъанаси Моҳларойим Нодира томонидан давом эттирлган. Навоий ижодига назар ташласак, у туркий ва форс тилидан ташқари араб тилида ҳам ижод қилганига гувоҳ бўламиз. «Ҳазойин-ул маоний» девонининг биринчи байтиёқ араб ва туркий тилда битилгани (муолма санъати) фикримиз исботидир. Ашраат мин акси шамсил каси анвор-ул худо Ёр аксин мвйда кўр деб жондин чиқди садо. Бундан ташқари, Навоий араб тилида «Сабъхат абхур» номли луғат яратган. Демак, Навоий кўп тиллик ижодкордир. Бобур ҳам Навоий сингари кўп тиллик ижодкордир. У, асосан, туркий тилда ижод қилган бўлса-да, Ҳинд девони форс ва Урду тилида ёзилган шеърлардан таркиб топган. Бобур ҳам Навоий сингари бир шеърни икки тилда ҳам яратган. Ҳар ҳазки халойиқ андин ўйрилмас эмиш, Ул ҳаз мазасию қадрини билмас эмиш. Маъжуну баситу бўза буст яне, Бир жураъ чоғир дурди ишин қилмас эмиш.

Навоий ва Бобур ижодий фаолиятида бадиий ижоддаги ҳамоҳанглик билан бирга илмий ижодда ҳам муштарак хусусиятларини кўриш мумкин. Бу муштараклик илмий соҳадаги серқирраликда, қомусий илмга эга эканликда кўринади. Улар замонасининг буюк шоирлари бўлиш билан бирга адабиётшунос олимлари ҳамдир. Иккаласи ҳам аруз назариясига бағишланган асар ёзганлар. Навоийнинг «Мезон-ул авзон», Бобурнинг «Мухтасар» асарлари аруз илмига бағишланган. Аруз илмига оид араб олими Халил ибни Аҳмад китобидан тортиб, бугунги кунгача кўплаб асарлар ёзиладики, булар аруз илмини ўрганишга бўлган катта қизиқиш, эҳтиёж борлигини кўрсатди. Фитратнинг «Адабиёт қоидалари» китобидаги аруз ҳақидаги маълумотлар, А.Рустамовнинг «Аруз ҳақида суҳбатлар» рисоласи А.Ҳожиаҳмедовнинг «Мактабда арузни ўрганиш» номли китоби арузни ўрганувчилар учун қўлланма бўлмоқда. Аруз шеър тизими ҳақидаги С.Мирзаев, У.Тўйчиевларнинг илмий ишлари туркий аруз қонуниятларини ўрганишда муҳим манбадир. Демак, Навоий ва Бобур анъаналари бугунги кунга қадар давом этмоқда. Навоий адабиётшунос олим сифатида 2 та тазкира яратган. «Мажолис- ун нафоис» туркий тилдаги биринчи тазкира бўлиб, унда 459 та Навоий замондошлари бўлган шоирлар ҳақида маълумот берилган. «Насойин-ул муҳаббат» номли асар ҳам тазкира бўлиб, унда 770 та суфий шоирлар ҳақида маълумотлар бор. Бобур тазкира жанрида махсус асар битмаган бўлса-да, «Бобурнома» асарида 30 дан ортиқ шоир ҳақида маълумот қолдирган. Бошқа тазкиранавис олимлар адабиёт тарихчиси сифатида кўринса, Навоий ва Бобур эса ҳам адабиёт тарихчиси, ҳам адабиёт танқидчиси сифатида иш кўрган. Уларнинг шоирлар ҳақидаги ижобий ва танқидий баҳолари холислиги билан диққатга лойиқдир. Навоий ва Бобур тилшунос олимлар ҳамдир. Навоий «Мухокамати ул луғатайн» китобида туркий тил билан форс тилини қиёсий таҳлил қилиб, туркий тилнинг бой ва жозибали тил эканини исботлаб берди. У араб тилида «Сабъхат анхур» номли луғат яратди. Бобур тилшунос олим сифатида «Хатти Бобурий» деб номланган алифбо яратди. Араб алифбосини туркий талаффузга у қадар мос эмаслигини кўрган Бобур бу алифбони ислоҳ қилиб, 1503-1514 йиллари «Хатти Бобурий» ни юзага келтирди. Бу алифбо Бобурийлар хонадонида қўлланган. Бобур «Бобурнома» асарида 1528 йил воқеалари ҳақида тўхталар экан, шундай ёзган: «Мухло Бихиштийдин Хикдолға камар ва ханжар ва «Бобурий хати» нинг муфрадоти йиборилди». Гарчи бу алифбо ҳаётда кенг қўлланмаган бўлса-да, унинг вужудга келиши зўр ходиса ва катта журъат эди. Бобур «Қуръон» ни ўз алифбосида кўчиртириб, маккага юборган. Ҳозир бу «Қуръон» Машхад шаҳрида сақланади. «Хатти Бобурат» бизнинг давримизгача етиб келган. қуйидаги ёзувнинг усти қисмида Бобур харфи, остида эса араб харфи берилади.

Бобур тилшенос сифатида бадиий ифоданинг қайд этади. Ўғли Хуросонга ёзган мактубларидан бирида унга насихат қилиб, шундай ёзади: «бу хатларингни битибсенва ўқумайсен, не учунким, агар ўқир хаёл қилсанг эди, ўқуйолмас эдинг. Ўқуйолмагандин сўнг, албатта, тағйир берур эдинг. Хатингни худ ташвиш била ўқиса бўладур, вале асру муғлақтур. Имлонг ёмон эмас. агарчи хейли рост эмас, «илтифот» ни «то» била битибсен. Кулунгни «ё» била битибсен. Хатингни худ ҳар тавр қилиб ўқуса бўладур, валс бу муғнақ алфозингдин мақсуд тамони мафхунг бўлмайдур. Голибо, хат битирда колиллиғинг ҳам ушбу жиҳаттиндур. Бундин кара бетакаллуф ва равшан ва пок алфоз била битти: ҳам санга ташвиш озроқ бўлур ва ҳам ўқуғучиға». Бобур ватандан узоқда ҳам она тили равнақини ўйлайди. Унинг Қобул ва Хиндистонда туриб, туркий тилда ижод этишининг ўзи она тилига меҳр- муҳаббатидан эди. Бобур бу билан чекланмайди. Туркий тилни рағбатлантиришнинг турли шаклларидан фойдаланади. «Бобурнома» да 1519 йил воқеалари баёнида шундай лавха бор: «Чаҳоршанба куни. . . мутояба жиҳатидан дейилдиким, ҳар ким сортча айтса, бир аёғ (қадаҳ) ичсун, бу жиҳатин кўп киши аёғ ичти. Сунна вақтида чаман ўртасидағи толор (сўри) устида ўлтурулди. Дейилдиким, ҳар киши туркча айтса, бир аёғ ичсун. Бунда ҳам ғалаба, (кўп) киши аёғ ичти». Бобур сўзнинг қудратини жуда яхши тушунувчи тилшунос, ажойиб нотиқ бўлган. Бобур Хиндистонда Лано Санго қўшинларига қарши олиб борган жангларидан бирида унинг лашкарлари орасида саросима, парокандалик юзага келади. Вазиятни тушунган Бобур лашкарлари олдида оташин нутқ сўзлайди. У, жумладан, шундай дейди: «Ҳар кимки ҳаёт мажлисига кирибтур, оқибат, ажал паймонасидин ичқусидир ва ҳар кишиким, тириклик манзилига кирибютур, охир дунё ғамхонасидин кечкисидир, ёмон от билан тирилгандин, яхши от билан ўлган яхшироқ. . . Тангри таоло бу навч саодатни бизга насиб қилибдур ва мундоқ давлатни бизга қарайиб айлабтур. Ўлган шоҳид ва ўлдирган ғозий, барча тангрининг каломи билан онт ичмоқ керакким, ҳеч ким бу қатилдин юз ёндурур хаёл қилмай то баданидин жони айрилмагунча, бу муҳориба ва муҳотиладин айрилмагай». Навоий ва Бобур тарихчи олимлардир. Навоий «Тарихи мулуки Ашян» номли китобида Эрон ва Турон шоҳлари тарихини ёзган. «Тарихи хукамо ва анбиё» номли китобида эса авлиёлар ва пайғамбарлар тарихини ёритган. Бобурнинг «Бобурнома» асаври XVI аср Бобурийлар тарихини энг изчил, ҳаққоний ва нолис ёритган асар сифатида қимматлидир. "Б«бурнома" »индистон тарихини ўрганишда Берунийнинг «Хиндистон» китобидан кейинги энг яхши манбадир. Навоий ва Бобур таржимонлардир. Навоий Ҳазрати Имом Алининг «Насрул-ла олий» асарини шеърий йўлда таржима қилган. Маълумки, А.Жомий 40 та хадис мазмунини 40 та рубоийга солган эди. Навоий ушбу асарни таржима қилиб, «Арбаин хадис» деб атади. Бундай фаолият Бобур

ижодига ҳам хосдир. Бобур Хўжа Аҳрорнинг «Волидия» номли асарини шеърий йўлда таржима қилган. Навоий ва Бобур мусиқашунос олимлар ҳам эди. Ўтмиш зиёлиларининг бугунги зиёлиларга ибратли томонларидан бири шундаки, улар, албатта, мусиқадан хабардор эдилар. Улар соз чалар, куйлар яратар эдилар. Мусиқани билмаслик у замон зиёлилари учун айб саналган. Бобур берган маълумотга кўра шоир Биноий мусиқадан бехабар экан. Навоийнинг таъмири билан у мусиқани ўрганади, хатто, куйлар яратиш даражасига боради. «. . . Бурунлар мусиқийдин бехабар экандур, бу жиҳаттин Алишербек таън қилур экандур. Бир йил Мирзо Марвга қишлай борганда-Алишербек ҳам борур. Биноий Ҳирийда қолур. Ул киш мусиқий машқ қилур, ёзгача онча бўлурким, ишлар боғлар. Ёз Мирзо Ҳирий келганда совет ва нақш ўткарур. Алишербек таажуб қилиб, таҳсин қилур. Мусиқийда тавр ишлар боғлабтур, ул жумладин, бир нақши бор, нуҳрангга мавсум. Бу тўққиз рангнинг туганиши ва нақшнинг майлоси росттадур» 1 . Фитратнинг «Ўзбек классик мусиқаси ҳам унинг тарихи» китобида Навоийнинг етук мусиқашунос бўлгани ёритилган. Навоийнинг «Хамсат-ул мутаҳаййирин» асаридан маълумки, у мусиқага оид асар ёзишни бу саҳнанинг мутахассиси Али Шоҳга топширган ва у олим «Аслул усун» номли китоб битган. Бу асарни маъқул кўмаган ҳазрат Мир Муртоз, Хожа Абдуллоҳ Марварид, Биноий кабиларга айтиб, мусиқа соҳасида китоб ёздирган. Бироқ буларнинг ҳеч биридан кўнгли тўлмагач, уни нг даъвати билан Жомийнинг «Адвар» номли мусиқий рисоласи майдонга келган. Навоийнинг «Мезон-ул авзон» китобида туркий вазилар қаторида «Арғуштик» номли бир усул доираси борлиги, бу ҳақда мусиқий китобларда ёзилганини айтиб, бир неча турк куйларининг номлари берилганини кўрсатади. Навоий бу асарида «Турк» отли бир куй борлигини айтади. Бу куй «ғоятдан ташқари, дилназир ва руҳафзо» эканини айтади. Фитратнинг уқтиришича, бу кунги классик мусиқамиздаги «Насруллойи» куйининг авж қисмида «Турк» номли жуда ёниқ, жуда таъсирли бир нағма бор. Шундай маълумотларни берган, бошқаларни мусиқага оид китоблар ёзишга ундаган Навойининг ўзи мусиқага доир китоб битмаган. Фитрат ёзади: «. . . кошки шул араб арузини ёзғонингиз жойида турк вазни, турк мусиқаси тўғрисида китоблар ёзса эдингиз, демакдан ўзимизни сақлай олмаймиз». Навоий мусиқани Хўжа Юсуф Бурхондан ўрганган. Мусиқанинг назарий-амалий масалаларини яхши билган. Бобур «Бобурнома» да Навоий асарларини санар экан, «Яна илми мусиқада яхши нималар боғлайдир, яхши «нақш» лари, яхши «пишрав» лари борлигини айтган. Бу фикрлар Навоийнинг яхши бастакор бўлганини кўрсатади. Фитратнинг кўрсатишича, Навоийнинг биргина куйи бизгача етиб келган. Бу куй аслида «Қадри Навоий» бўлиб, бу куйни Хоразм ва Фарғонада «Қори Навоий», Тошкентда эса «Қори Наво» номи билан юритадилар. Бобур ҳам Навоий сингари мусиқашунос олим эди. У «Мусиқа илми» номли рисола битган. Айки чоқда Бобур бастакор ҳам эди. Бу ҳақда 1 Бобур «Бобурнома», Тошкент, ЫзФА нашриёти, 1960, 161-162-бетлар.

«Бобурнома» да шундай маълумотлар бор: «Якшанба куни ойнинг ўн олтисида сабуҳий қилиб, хушёр бўлиб, маъжун эҳтиёр қилғонда, Мухло Ёрак, панжгоҳда муҳаммас даврида боғлағон нақшини ўтказди. Яхши нақш боғлабтур. Неча маҳал эди, мундоқ нималарга машғуллуқ қилмайдур эдим. манга ҳам дағдаға бўлди, бир нима боғлагаймен. Бу тақриба била чоргоҳ совтини боғладим». Навоий ва Бобур XX аср илмий ва бадиий ижод тараққиётига улкан таъсир этдилар. Навоийнинг ҳаёти ва ижодига оид докторлик, номзодлик диссертациялари ёқлади, йирик Навоийшунос олимлар етишиб чиқди. В.Зоҳидов, А.Хайтметов, А.Абдуғофуров, Ҳ.Сулаймон, А.Рустамов, С.Эркинов каби ўнлаб олимлар Навоий ҳаёти ва ижоди бўйича докторлик диссертациялари ёқладилар. Г.Каримов, М.Шайхзода, С.Ганиева, Ё.Исҳақов каби кўплаб олимлар Навоий ижоди бўйича фан номзодлари бўлдилар. XX аср ўзбек адабиётининг камоли ҳақида ўйлаганда, унинг тараққиётидаги муҳим омиллардан бири ўзбек мумтоз адабиётининг илғор анъаналари эканлиги маълум бўлади. Ўзбек мумтоз адабиёти эса Навоий сиймосида энг юксак чўққисига кўтарилган. Демак, Навоийнинг ҳаёти ва ижодига дахлдор масалалар XX аср ўзбек адабиёти тараққиёти билан зич боғлиқдир. Мазкур масаланинг қуйидаги қирралари мавжуд: XX аср ўзбек адабиётида Навоий тимсоли, Навоий асарлари сюжети, ғоявий мотивлари, композицияси асосида яратилган асарлар, Навоий асарларига мансуб байт ва парчаларнинг XX аср ўзбек адабиётига мансуб асарлардаги кўринишлари. XX аср ўзбек адабиёти вакиллари ичида Навоий ҳақида қалам тебратмаган ижодкорлари жуда камдир. Бу буюк шоирга бўлган эҳтирож, унинг юксак таланти олдидаги ҳайрат маҳсулидир. Аммо уларнинг барчасини ҳам юксак бадиий асарлар деб бўлмайди. Улуғ ўзбек шоири ҳақида назмда Ойбек, Г.Гулом, Ҳ.Олимжон, М.Шайхзода, Миртемир, Э.Воҳидов, А.Орипов, Б.Бойкобиков ва бошқалар достон, баллада, шеърлар яратдилар. Улар ичида Ойбекнинг «Навоий ва Гули» достони, Б.Бойкобиковнинг «Хамса» номли шеърий пентологияси диққатга лойиқдир. Э.Воҳидовнинг «Ўзбегим» номли қасидасидаги қуйи даги байтлапр шоирга бўлган юксак эхтирож намунасидир. Мир Алишер наъмасига акс-садо берди жаҳон, Шеърият мулкида бўлдинг шоҳу султон, ўзбегим. Менга Пушкин бир жаҳону менга Байрон бир жаҳон Лек Навоийдек бобом бор кўксим осмон, ўзбегим. А.Ориповнинг «Ўзбекистон Ватаним маним» шеърида Навоийга алоҳида бандлар ажратилган. Кўп жаҳонгир кўрган бу дунё Барчасига гувоҳ ер ости Лекин, дўстлар, шеър аҳли аро

Жаҳонгири кам бўлар рости. Беш асрким назмий саройни Титратади занжирбанд бир шер Темур тиғи етмаган жойни Қалам билан олди Алишер Дунё бўлди чаманим маним Ўзбекистон Ватаним маним А.Ориповнинг «Алишер» номли шеърида Навоий ижодининг буюклиги оташин сатрларда ифодаланган. Жаҳонки муқаддас неки кўрибди Барига онасан, эй қодир ҳаёт Беш аср наридан боқиб турибди Нурки бу юзларга нуроний бир зот. Шу буюк ўғлингни ардоқлаб дилдан Халқим, таъзим этсанг арзигай тамом Унинг номи билан бирга битилган Дунё дафтарига ўзбек деган ном. Насрда Навоий тимсоли М.Осимнинг «Зулмат ичра нур», «Бадарға», «Асмтрабод», «Дарвешнинг фитнаси» ҳикояларида Л.Патьнинг «Ҳаёт бўстони» қиссасида, Ойбекнинг «Навоий» романларида муваффақиятли яратилган. Драматургда эса Уйғун ва И.Султоннинг «Алишер Навоий», И.Махсутнинг «Навоий Астрабодда», В.Саъдулланинг «Хуросон юлдузи» номли драмалари яратилди. Ленинградлик олимлар: А.П.Корсун, А.Н.Болдирев, М.М.Дьянонлар ҳам «Алишер Навоий» номли драма яратганлар. Бу драма 1959 йили «Гулистон» журналининг 3,4,5-сонларида эълон қилинган. Юқоридаги асарларнинг ҳаммаси қизил империя ҳукмронлиги даврида яратилган бўлиб, уларда ҳаётий ҳақиқатлар замона андозасига солиб берилганки, бугун уларга ўзгача муносабат зарурдир. Навоий образини ҳар томонлама, бор ҳақиқатлар асосида яратиш ўзбек ижодкорлари олдидаги вазифа бўлиб қолмоқда. Навоий достонлари ёки достонлари таркибидаги ҳикоялар асосида ўзбек адабиётида турли жанрларда бадиий асарлар яратилди. Хуршид Навоий достонлари таъсирида «Фарход ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» драмаларини яратган. Навоий асарлари асосида замонавий жанрларда асар яратиш борасида ҳамюртимиз К.Яшин баракали ижод қилди. унинг «Меҳр ва Суҳайл» музикали драмаси, балети М.Муҳаммедов билан ҳамкорликда яратган. «Дилором» операси либретторларида «Сабъаи сайёр» достони ғоявий йўналишлари акс эттирилган.

Ҳамза ва К.Яшиннинг «Бой ила хизматчи» драмасида муаллифлар Жамила образини, унинг садоқатини ифодалашда Ширин тимсолидан, унинг Фарходга бўлган Садоқати тасвиридан фойдаланганлар. Фарход Хисровга банди бўлган дамларда Ширин унга мактуб йўллаб, ўз садоқатини шундай баён қилган: Тикон кирса кафтингга нинасидин, Чиқарсам эрди киприк игнасидин. Кўриб хору хас ўрнунгда ниҳоний Сочим бирла супурсам эрди они Чу билсам гардин кўнглингда қайғу Ер узра ашкдин сепсанг эди сув. Жамила Гофирга бўлган садоқатини шундай баён қилган: «Агар кафтингизга тикон кирса, кипригим билан чиқарай, агар ўтирган жойингизга хас-хашаклар тўкилса, сочларим билан супурай, чанги чиқса, кўз ёшларим билан сув сепай, жонгинам». Ҳ.Олимжон «Зайнаб ва Омон» достонини яратишда «Фарҳод ва Ширин» достонидан унумли фойдаланган. Ҳ.Олимжоннинг Навоий юбилей ҳайъатида ишлаши, «Фарҳод ва Ширин» достони ҳақида илмий мақола яратиши Навоий ижодига чуқур назар солиш имконини берди. Навоий «Фарҳод ва Ширин» достонида севги тарихини бошлар экан: Ёзиб жон мусҳобидин икки оят, Дебон Фарҳоду Шириндан ҳикоят.- деб ёзган эди. Ҳ.Олимжон ҳам «Зайнаб ва Омон» достонини севишганлар номини зикр этиш билан бошлайди: Суйлаб берай Зайнаб ва Омон, Севгисидан бир янги достон. Навоий достон бошланишида Фарҳод юрти-Чин ҳақида сўз юритса, Ҳ.Олимжон «Зайнаб ўсган эл» ҳақида ёзади. Навоий достонида характерлар беомон тўқнашган, уларнинг ким экани ёрқин акс этган ўринлар Хисрав ва Фарҳод диалоги воситасида берилган. Деди: «Қайдин, сен, эй Мажнуни гумроҳ», Деди: «Мажнун Ватандин қайда огоҳ?». Ҳ.Олимжон ҳам Зайнаб характеридаги қатъият, севгига садоқат сингари хусусиятларни Анор хола ва Зайнаб диалоги орқали акс эттирган: - Бўлмайдими Собир тез гапир, - Опа, бўлмас, жоним, гапим бор. - Ё мени де, ёки Омонни,

- Нетай, тикдим йўлида жонни. Навоий асарларига мурожаат, улар асосида янги асарлар яратиш анъанасининг янги кўринишлари О.Матчоннинг «Хамса» ёғдулари» туркумида, Ф.Усмоннинг Навоий дардлари асосида яратган шеърларида кўринади. Навоий асарларига мансуб сатрлардан бугунги асарларда фойдаланишнинг ибратли намунаси Алишер Навоий драмасида ижобий ҳал қилинган. Драма муваффақиятини таъминлаган омиллардан бири муаллифнинг Навоий сатрларидан ўринли ва меъёридан фойдалана олганлигидир. Драма Навоий сатрлари икки хил кўринишда учрайди. Биринчиси: драма Навоий сатрлари айнан келтирилади. «Эй насими субҳ», «ўн саккиз минг олам» сингари ғазаллардан олинган байтлар, «Гурбатда ғариб», «Нокасу ножинс» каби рубоий ва қитъалар , Хисрав ва Фарҳод диалогларидан парча айнан келтирилган. Шуниси муҳимки, бу парчалар воқеалар ривожи, характер хусусиятларига мос равишда берилгани, улар сюжет кўринишининг ажралмас халқасига айланиб кетган. Гулини қарамда кўрган Навоий унга қарата шундай дейди: Кўзим чиқсин сени кўргунча мундоқ Кесилсин тил сени сўргунча мундоқ. Навоий нутқидаги бу байт «Фарҳод ва Ширин» достонидан олинган. Дом-дараксиз кетган Фарҳодни излаб йўлга чиққан Баҳром унинг қабрини топади. Қабр устида шундай дейди: Кўзим чиқсин сени кўргунча мундоқ, Кесилсин тил сени сўргунча мундоқ. Нелар келмиш бошинга ғурбат ичра, Не ғурбатлар чекибсен шиддай ичра. . . Драмада Навоий байтларидан фойдаланишнинг иккинчи йўли шундаки, шоир байтларининг мазмуни сақланган ҳолда қаҳрамон нутқи вазн, қофия шеъриятларидан келиб чиқиб, ўзгартирилган ҳолда берилади. «Хайрат-ул аброр» достонида қуйидаги машҳур байт бор: Одами эрсанг, демагил одами Ониким йўқ халқ ғамидин ғами

Драмада мазкур байт мазмуни сақланган ҳолда Турк нутқида қуйидаги шаклда берилган: Кимики бўлса инсон, бўлса одам, Халойиқнинг ғамин ойдур дамодам. Уйғун ва И.Султоннинг «Алишер Навоий» драмасида Навоий сиймосини А.Хидоятов, О. Хўжаев, Ё.Ахмедовлар яратганлар. Саҳнада Навоий сиймосини узоқ йиллар О.Хўжаев муваффақиятли яратиб берди. «Алишер Навоий» номли кинофильмда Навоий сиймоси Р.Ҳамраев томонидан яратилган. Навоий сингари Бобур мероси ҳам XX аср ўзбек илми, бадиий адабиёти тараққиётига катта асос бўлди. Бобур ҳақида дастлабки рисола Я.Ёқубов томонидан яратилди (1941). С.Азимжонова Бобур ижоди бўйича номзодлик, докторлик диссертациялари ёқлади. С.Алиев, С.Жамолов, Л.Хўжаева, С.Шукуруллаева, С.Хасанов каби олимлар Бобур ижоди бўйича номзодлик диссертациялари ёқладилар. «Бобурнома» нашри бўйича С.Мирзаев, П.Шамсиев, С.Хасановлар катта иш олиб бордилар. Бобурни географ сифатида ўрганган Ҳ.Хасанов хизматларини ҳам таъкидлаш зарур. Бобур лирик мероси нашрида С.Азимжонова, А.Қаюмовларнинг катта хизмати бор. Бобур меросини ўрганишда Андижон Давлат университети олимларининг ҳам улуши бор. С.Жалилов «Бобур ва Андижон», «Бобурнинг Фарғона давлати», Р.Шамсутдинов «Бобурни излаб», «Бобурийлар сулоласи», Б.Жалилов «Бобурнинг ижод қирралари», «Бобурнинг бадиий маҳорати», «Бобур» сингари китоб ва рисолалар яратдилар. Шўро сиёсатининг Бобур шахсига салбий муносабати унинг фаолиятини, меросини бунданда кенгроқ ва чуқурроқ ўрганишга имкон бермади. Шунинг учун бўлса керак. Чет эл олимлари яратган айрим тадқиқотлар салмоғи ва савияси жиҳатдан жаҳоншумул аҳамият касб этди. Бу борада Бакке Грамоннинг «Бобурнома» таржимаси учун Нобель мукофоти олиши, Япон олими Эйжи Мано 30 йил меҳнат қилиб, «Бобурнома» нинг танқидий матнини яратгани фикримизниниг далилидир. Шўро сиёсати туфайли Бобур ҳақида бадиий асарлар яратган масаласи оғир кечди. Чет элларда аллақачон Бобур ҳақида ўнлаб бадиий асарлар яратилса-да, ўзбек адабиётида XX асрнинг 70-йилларига қадар Бобур сиймосини акс эттирувчи асарлар яратилмади. Бу борада П.Қодировнинг жасоратини, маҳоратини алоҳида таъкидлаш зарур. Унинг «Юлдузли тунлар» романи, шу хақдаги драмаси бу борадаги илк изланишлар бўлди. Ёзувчи Бобурнинг фарзандлари ҳақида «Авлодлар девони» номли роман яратди. Ҳ.Султонов «Саодат соҳили» номли қисса, «Бобурийнома» номли китоб ёзди. Андижонлик З.Муҳитдинов «Заҳириддин Муҳаммад Бобур» номли драма яратди. Бобур ҳақида фидеофильм яратилган бўлиб, унда Бобур сиймосини М.Абдуқундузов маҳорат билан яратди. Юқоридаги асарлар шўро даврида яратилганини ҳисобга олсак, Бобур сиймосини ҳаққоний акс эттирувчи шеър,

баллада ва достон, қисса ва романлар, драмалар яратиш ўзбек ижодкорлари олдидаги вазифа бўлиб қолмоқда. Навоий ва Бобур кейинги давр ижодкорлари учун маҳорат мактаби вазифасини ўтамоқда. Кейинги давр шоирлари уларни ўзларига устоз санайдилар. Мунис Навоийни маънавият борасида ўзига пир деб билади, исмлари ўхшаш эканидан фахр этади: Сўз ичра Навоийни жаҳонгир турур Мунисга маоний йўлида пир турур Огаҳий эса ҳар жиҳатдан Навоийга эргашди, «Навоийи соний» бўлиб танилди. Огаҳийнинг топгай эрди сози назмингдин наво Бахра гар йўқтур Навоийнинг навосидин санга. Навоийнинг сермаъно ва бадиий юксак меросини пухта ўрганиш Нодира ижодий камолотида муҳим омил бўлди. Моҳларойим Навоий сингари ўзбек ва тожик тилларида девон тузди. Нодиранинг: Гўзал ёримга, эй боди сабо, еткур саломимни Ким элтар сендин ўзга ёр куйига паёмимни,- Матлаъни ғазалида шундай сатрлар бор: Муриди ишқ олам сўзман ушшоқ базмида Навоий нолайи найдек баланд этди мақомимни. Нодира Навоий ғазалларига мухаммаслар боғлади, шоир қўллаган радиф, тасвир воситаларидан фойдаланиш орқали устозига издошлик қилди. Навоий: Кўзингга тани нотавоним фидо Равон бахш лаълингга жоним фидо. Нодира: Лабинг шаҳди нобига жоним фидо Хиромон қадингга равоним фидо Нодира Бобур ижодини ҳам пухта ўрганган. Бу икки

Бобур ҳақида видофильм яратилган бўлиб, унда Бобур симосини М.Абдуқундузов маҳорат билан яратди. Юқоридаги асарлар шўро даврида яратилганнини ҳисобга олсак, Бобур Сиймосини ҳаққоний акс эттирувчи шеър, балнада достон, қисса ва ромонлар драмалар яратиш ўзбек ижодкорлари олдидаги вазифа бўлиб қолмоқда. Навоий ва Бобур кейинги давр ижодкорлари учун маҳорат мактаби вазифасини ўтамоқда. Кейинги давр шоирлари уларни ўзларига устоз санайдилар. Мунис Навоийни маънавият борасида ўзига пир деб билади, исмлари ўхшаш эканидан фахр этади: Сўз ичра Навоийни жаҳонгир турур Мунисга маоний йўлида пир турур. Огаҳий эса ҳар жиҳатдан Навоийга эргашди, «Навоийи соний» бўлиб танилди. Огаҳийким топгай эрди сози назмидин наво Баҳра гар йўқтур Навоийнинг навосидин санга. Навоийнинг сермаъно ва бадиий юксак меросини пухта ўрганиш Нодира ижодий камолотида муҳим омил бўлди. Моҳларойим Навоий сингари ўзбек ва тожик тилларида девон тузди. Нодиранинг: Гўзал, ёримга, эй боди сабо, еткур саломимни Ким элтар сендин ўзга ёр куйига паёмимни, -матлаъни ғазалида шундай сатрлар бор: Муриди ишқ олам сўзман ушшоқ базмида Навоий нолайи найдек баланд этди мақомимни Нодира Навоий ғазалларига муҳаммаслар боғлади, шоир қўллаган радиф, тасвир воситаларидан фойдаланиш орқали устозига издошлик қилди. Навоий: Кўзинга тани нотавоним фидо Равон бахш лаълинга жоним фидо Нодира: Лабинг шаҳди нобига жонини фидо Хиромон қадингга равоним фидо Нодира Бобур ижодини ҳам пухта ўрганган. Бу икки шоир лирик меросини ўрганиш шуни кўрсатадики, Нодира кўп ўринларда Бобур ижодига мурожаат этади, уни ўзига устоз деб билади. Нодира Бобур авлодидан эканидан фахр этади: Саодат ханодони шоҳи Бобур насли покиман Худоё, раҳмат айла, барча аждоди изомимни. Шоира лирикасида Бобурийлар хонадонига мансуб ҳикоятлар, ривоятларга боғлиқ мисралар ҳам учрайди. Жумладан, «Олтин бешик» ҳикоятига боғлик шундай мисраларни ўқимиз: Башорат сизга, эй аҳли жаҳоним, мулки дунёга

Чароғи махфихи олтин бешик Бобур нишон келди. Маълумки, Бобур ўз лирик меросини шарқнинг буюк лириклари: Ҳофиз, Солмаонларга ҳам манзур бўлишини фахрия йўли билан айтган эди: Ироқу форса гар етса сенинг бу шеъринг, эй Бобур, Ани хифз этгуси Хофиз, мусаллам тутгуси Солмон. Ана шундай орзу, ана шундай фаҳрия Нодира лирикасига ҳам хосдир: Тонг эмастур бўлса бу муддатда устоди суҳам Нодира ашъорига таҳсин этар солмон кўриб Бобур лирикасида ошиқ дардини маъшукага етказишда кабутар восита бўлганини кўрамиз. Лирик қаҳрамон маъшуқага ёзган дил изҳорини кабутар оёғига боғлар экан, барибир, номукаммал бўлиб кўрина беради. Лирик қаҳрамон кабутарга мурожаат қиладики, сенинг нари болингга хатни эмас, кўнглимни боғласамки, унда маъшуқага бўлган машру муҳаббат тўла кўринсин: Кабутар элтасен хаттим не бўлғай гар қабул этсанг Кўнгилни боғласам ул нома янглиғ пари болингга Кабутар детали Нодира лирикасида ҳам учрайди. Ёрдан хабар келтирган кабутарга офаринлар ўқийди: Келтурсанг, эй кабутар, агар ёрдин хабар, Кўрганда номасин пари болингдан ўргилай Навоий ва Бобур тириклик чоғлари учраша олмаган бўлсада, вафотидан сўнг бир-бирига яқинлашдилар. Улар хоки Афғон тупроғида ётибди. Бири Ҳиротда, бири Қобулда макон тутган. Истиқлол Андижонда Навоий ва Бобурни бир-бирига яқинлаштириди. Навоий нимига боғ олдида тулпорга минган Бобур устозига пешвоз чиқаётгандай турибди.

Похожие

Навоий ва Бобур хаёти , ижодининг узига хос хусусиятлари

Мукимий хаёти ва ижоди (Мукимий хаёти ва ижоди)

Алишер Навоий хаёти ва таьлимий ахлокий карашларида етук инсон тарбияси мазмуни, шакл ва услуби

Фитратнинг хаёти ва ижоди

Ойбекнинг хаёти ва ижоди