Murod Muhammad Do`stning “Bir toychoqning xuni” hikoyasida kinoya - Литература - Рефераты

Murod Muhammad Do`stning “Bir toychoqning xuni” hikoyasida kinoya

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2095.5 KB

Murod Muhammad Do`stning “Bir toychoqning xuni” hikoyasida kinoya Yozuvchi Murod Muhammad Do`st bir anjumanda: “Kinoda har bir detal gapiradi. Men ham bitta kino qilganman, lekin o`zimga yoqmagan”, - degan edi. Darhaqiqat, 1984 yilda adib ssenariysi asosida “Galatepalik avliyo” nomli qisqa metrajli film suratga olingan. Film haqida yozuvchining yuqoridagicha xulosaga kelishi sababini rejussura yoki aktyorlar ijrosidan emas, boshqa tomondan izlash kerak. Gap shundaki, M.M.Do`st asarlarida hikoya qilinayotgan voqea bilan birga uni hikoya qilish hodisasi (M.Baxtin) ham birdek ahamiyatga ega. Boshqacha aytganda, M.M.Do`st ijodida rivoya, roviy nuqtai nazari muhim kompozitsion unsur sifatida ko`rinadiki, ana shu nuqtai nazarni kino “tili” da aks ettirish imkoni bo`lmagani uchun ham, bizningcha, adibning filmdan ko`ngli to`lmagan. Yozuvchining “Qaydasan, quvonch sadosi” hikoyasidagi lirizm “Dashtu dalalar”da hikoyasida idilliyaga, “Darvoza yonidagi it” asariga kelib elegiyaga aylandi. Bu asarlarda muallif o`z qahramoni bilan birga his qiladi, quvonadi, iztirob chekadi, dunyoga uning nigohi bilan qaraydi. “Bir toychoqning xuni” hikoyasi esa muallif pozitsiyasi bilan personajlar nuqtai nazari o`rtasida sezilarli farq yuzaga kelganligini ko`rsatadi. Avvaligi asarlarda voqelik, asosan, bosh qahramon nigohi orqali tasvirlangan bo`lsa, “Bir toychoqning xuni” hikoyasida har bir personaj nuqtai nazarini aks ettirish birdek ahamiyatga ega. Muallif bir joyda shunday yozadi: “Maqtov To`raboyga ko`p yoqmadi. Ichida, meni go`dakka o`xshatib laqillatdi, degan xayolga bordi, jahli qo`zg`adi. Ibodilla Maxsum uning tek qolganini ko`rib, endi xavf o`tdi, degandek, oshnasiga qarab iljaydi. G`uchchi chol buni rag`bat tushunib, yarador qo`lini chopon chokidan chiqardi”. Bu yerda e`tiborga loyiq ikki jihat bor: roviy har bir personaj nuqtai nazarining ichki va tashqi tomonlarini ko`zdan kechirishga ulguradi. Shu bilan birga xolis kuzatuvchi mavqeini ham saqlab qoladi. Biroq roviy o`zi kuzatayotgan voqelikka bo`lgan munosabatini sezdirmaydigan darajada xolis nigoh egasi emas. Bu fikr yuqorida aytganlarimizni inkor etayotgandek, ya`ni roviy nuqtai nazari ayni paytning o`zida

ham obyektiv, ham obyektiv emas, degan xulosaga olib kelayotgandek. Buni qanday tushunish kerak? Gap shundaki, yozuvchi hikoyada kishilarning ma`naviy- axloqiy qadriyatlarga bo`lgan ziddiyatli munosabatini aks ettiradi. Bunday munosabat faqat To`raboy yoki G`uchchi chol uchungina emas, balki Ibodilla Maxsum va Mulla Doniyor uchun ham xos. Hamma o`z fikri, xohish-istaklarini ana shu qadriyatlar bilan asoslashga urinadi (“Maxsum hindu ekan!.. - deb qichqirdi mulla Nishon mulla Doniyorni guvohlikka chaqirib.- Eshityapsizmi, Maxsum hinduning mullasiga o`xshab gapiryapti”). Hatto roviy ham To`raboy haqidagi fikrlarini mulla Doniyorga tasdiqlatib oladi: “Mulla Doniyorning aytishicha, bu odamning ichidagi qorasi yuziga tepgan ekan, keyin u ikki dunyodan ham umidini uzgan bir do`zaxi ekan...” Ko`rinadiki, roviy qahramonlarni ko`rgan–bilgan, ular bilan yonma-yon yashayotgan, qisqasi, bir galatepalik odamdek taassurot qoldiradi. Hikoyada milliy-ma`naviy qadriyatlar va ularning kishilararo munosabatlarda namoyon bo`lishidagi nomuvofiqlikni anglab turgan va bu ziddiyatga nisbatan munosabatini kitobxonga bildirishi mumkin bo`lgan subyekt roviydir. Hikoyachi qahramonlarga, bir tomondan, ma`naviy-axloqiy pozitsiyadan turib baho beradi; ikkinchi tarafdan, ma`naviy-axloqiy qadriyatlarga qotib qolgan tushunchalar sifatida qarashdan saqlanadi. Natijada, roviy nuqtai nazari ikki yoqlama xususiyat kasb etadi - kinoyaviylashadi. Shuning uchun ham hikoya davomida muallif pozitsiyasida izchillik yo`qdek tuyuladi (aslida bunday izchillikni topib olish kitobxonning fahm-farosatiga havola qilinadi): faqat To`raboy yoki mulla Nishon haqidagina emas, G`uchchi chol va Ibodilla Maxsum haqida gap borayotgan o`rinlarda ham roviy nuqtai nazari kinoyaviylashadi: “G`uchchi chol quturmaganini ko`rsatmoq istab, o`zicha bama`ni gaplardan gapirmoqchi bo`ldi, lekin bama`ni gap deganlari hadeganda tiliga kelavermadi”. Hikoyadagi qahramonlarning holati “Qochgan ham “Xudo”, quvgan ham “Xudo” deydi” maqolini eslatadi. Bu hol roviy nutqida ham aks etadi: “Lekin Ibodulla Maxsum xudolig`ni unutmagan, insofni biladi, olijanoblik qilib, eski, unutilib ketay degan sirni qaytadan To`raboyning esiga soladi”. Yoki To`raboy

haqida: “Sutday oq bo`lishning hech iloji yo`q. Bo`lmasam, xudoga shukur, shu bo`z toydan boshqa ayblari ham oz emas”. Muallif nutqining jumla qurilishida kinoyaviy munosabat o`z ifodasini topadiki, matn mazmunan o`zaro nomuvofiq sintaktik birliklardan iborat bo`lib qoladi. Garchi personajlar nutqida rivoyatga xos tafakkur tarzi yetakchilik qilsa-da, muallifning kinoyaviy munosabati qahramonlar “rivoyat”ini “latifa”ga aylantiradi. Bu hol, avvalo, dialoglarning qahramonlar uchun ham, kitobxon uchun ham kutilmagan tarzda yakunlanishida ko`rinadi. Suhbat boshlanishidagi quyidagi dialog bunga yaqqol misol bo`la oladi: “-Keling, To`raboy, -dedi u (G`uchchi chol-M.SH.) sekin. -Keldik,-dedi To`raboy. -Nega keldingiz, -deb so`radi Ibodulla Maxsum”. Suhbatning goh Ibodulla Maxsum, goh To`raboy yoki G`uchchi cholning luqmasi bilan bunday kutilmagan tarzda uzilib qolishi kinoyaviy effektni yuzaga keltiradi. Bu hol suhbat davomida to`qqiz bor takrorlanadi. Roviyning kinoyaviy nuqtai nazari kitobxonni personajlardan, ular tafakkuri va qadriyatlaridan chetlashtiradi. Shu sabab ham “Bir toychoqning xuni” hikoyasining qahramonlari bizdan ko`ra o`zbekroqdek taassurot qoldiradi. Umuman olganda, Murod Muhammad Do`st asarlaridagi kinoya ko`p jihatdan rivoyaning xususiyatlarini belglaydi. Bu adibning keyinroq yaratilgan “Galatepaga qaytish”, “Iste`fo” va “Lolazor” kabi asarlari uchun ham xosdir.

Похожие

Tog`ay Murod ijodi

Hozirgi ijodiy jarayon

Dushmanni tanitgan do`st (Abdulla Qodiriy)

Zahiriddin Muhammad Bobur

Hozirgi o`zbek nаsrining jаnr vа uslub xususiyatlаri. hikoyachilik