Metodologiyaning adabiy tanqiddagi o`rni va ahamiyati - Литература - Рефераты

Metodologiyaning adabiy tanqiddagi o`rni va ahamiyati

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2155.5 KB

Metodologiyaning adabiy tanqiddagi o`rni va ahamiyati Reja: 1 Adabiy tanqidning metodologik asoslari 2. Metodologiyaning adabiy tankiddagi o`rni va Axamiyati

Ma`lumki, adabiy tanqid adabiyotshunoslikning muxim tarkibiy qismlaridan biri xisoblanadi. Adabiy tanqid fan sifatida adabiyotshunoslik ilmining asosiy yo`nalishlari doirasida faoliyat yuritadi, badiiy asarni, adabiy jarayonni tadqiq etadi, muayyan ilmiy xulosalar chiqaradi. Shu jixati bilan adabiy tanqid, bir tomondan, adabiyotshunoslikning boshqa tarkibiy qismlari (adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi, fundamental tadqiqotlar va xokazo) bilan mushtarak qonuniyatlarga amal qilsa, boshqa tomondan, o`ziga xos xususiyatlarga xam egadir. Bu o`ziga xoslik, avvalo, badiiy asarni tadqiq etish usuli va uslubiy individuallik bilan belgilanadi. Ayni xolat adabiy tanqid metodologiyasining o`ziga xos tamoyillarga ega bo`lishini taqoza qiladi. Metodologiya muammolariga bagishlangan turli darslik va qo`llanmalarda, tadqiqotlarda uning ikki jixati aloxida farqlab ko`rsatiladi: a) metod xaqidagi ta`limot; b) nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etishning tamoyil va usullari majmuasi. Shuningdek, metodologiyaga ilmiy izlanish nazariyasi va amaliyoti xaqidagi ta`limot sifatida xam urgu beriladi. Binobarin, metodologiya, mutlaqlashtirilmagan va ideallashtirilmagan xolda, inson tasavvuri va tafakkuri kashf etgan barcha ilmiy-ijodiy kashfiyotlarni tadqiq etishning turli xil vosita va usullari majmuidir. Demak, ilm-fan, adabiyot va san`atning barcha turlari va janrlariga mansub asarlar muayyan metodologik tamoyillar asosida tadqiq va talqin etiladi. Xar qanday soxaning metodologik tamoyillarini aniq belgilash mazkur soxaning metodologik asoslarini topish demakdir. Biroq yuqorida keltirilgan ta`riflar metodologiyaning barcha jixatlarini to`liq qamrab olgan, deyish qiyin. Unda asosiy e`tibor ilmiy bilish metodlariga qaratiladi. Vaxolanki, ilmiy bilish metodlari, umumiy va xususiy tadqiq usullari nisbatan kam o`zgaruvchan bo`lib, albatta, birinchi galda uning moxiyati, mazmun doirasi isloxga muxtoj bo`ladi. Shunga ko`ra ilm-fandagi yangilanish, eng avvalo, tafakkurdagi, demakki, dunyoqarashdagi evrilishlar bilan bogliq jarayondir. Binobarin, metodologiya deganda faqat metodlar va ularning nazariyasi xaqidagi ta`limot nazarda tutilmaydi, balki ilmiy konsepsiyani yangilovchi, ilmiy goyalar tizimini shakllantiruvchi, muammolarni belgilovchi, yo`nalishlarni aniqlovchi va shu asnoda fundamental tadqiqotlarga yo`l ochib, nazariy umumlashmalar qilishga zamin xozirlaydigan jarayon xam anglashiladi. Zero, metodologiya ma`lum qoliplarga solingan, qotib qolgan nazariyalar yigindisi emas, balki inson tafakkuri, dunyoqarashidagi evrilishlar, yangilanishlar bilan to`ldirilib boriladigan amaliy faoliyatdir. «Metodologiya-dunyoqarash va fundamental nazariy konsepsiyalar, eng umumiy qonun va kategoriyalar, umumiy va xususiy ilmiy metodlar kabi komponentlarni birlashtiruvchi integral xodisalir». Binobarin, eng avvalo, inson tasavvuri va tafakkuri, dunyoqarashi yangilanmay turib ilm- fanda xam yangilanish yuz berishi mushkil. Bu xol, ayniqsa, ijtimoiy fanlar, shu jumladan, adabiy tanqid uchun xam xarakterlidir. Shunga ko`ra, avvalo, xar bir soxaning, chunonchi, adabiy tanqidning metodologik asoslarini aniqlash uning nazariy va amaliy faoliyatini o`rganishning muxim bosqichidir. Adabiy tanqidning nazariy va amaliy faoliyatiga doir tadqiqotlarda adabiy tanqid bilan adabiyot nazariyasi va adabiyot tarixi orasiga «xitoy devori» qo`yib

bo`lmasligi ta`kidlanadi. Chunonchi, bu masala amerikalik adabiyot nazariyotchilari R.Uellek va O.Uorrenning «Adabiyot nazariyasi» kitobida batafsil sharxlangan. Ta`kidlash joizki, Rene Uellek va Ostin Uorren adabiyot nazariyasi bo`yicha Garbda eng mashxur olimlardan. Ularning «Adabiyot nazariyasi» tadqiqoti ko`p tillarda o`nlab marta nashr etilgan. Amerikalik olimlar «adabiyot nazariyasi», «adabiy tanqid nazariyasi» va «adabiyot tarixining nazariy aspektlari» terminlarining o`zaro bogliqligi xaqida fikr yuritib, shunday yozishadi: «ular bir-biriga shu qadar bogliqki, adabiyot nazariyasini adabiy tanqidsiz va adabiyot tarixisiz, tanqidni- tarix va nazariyasiz, tarixni-nazariya va tanqidsiz tasavvur etib bo`lmaydi. O`z-o`zidan ayonki, adabiyot nazariyasi faqat aniq asarlarni o`rganish asosidagina mavjud bo`lishi mumkin. Adabiyotga kriteriyalar va umumiy yondashuvlarni ishlab chiqish yoki in vacuo kategoriyalarini o`rnatish mumkin emas. Biroq, boshqa tarafdan, biz tanqidni xam, adabiyot tarixini xam ayrim umumiy problemalarning taxlilisiz, materiallarni taxlil etishning qandaydir prinsiplar sistemasisiz, ma`lum umumlashmalarsiz tasavvur etolmaymiz. Biz bu yerda xal etilmaydigan muammoga duch kelmaymiz: o`qiyotib, biz doimo qandaydir ishlab chiqilgan prinsiplarga asoslanamiz, bu prinsiplar esa yangi asarlar bilan tanishib borishimizga qarab o`zgarib va aniqlik kasb etib boradi. Bu dialektik jarayon, nazariya va amaliyotning o`zaro uygunlashuvi, bir-biriga ta`siri». Olimlar ta`kidlashayotgan badiiy asarni taxlil etishning umumiy prinsiplari sistamasi metodologiyaning asosiy tamoyillari xisoblanadi. Shu bois, umumiy yondashuv va taxlil metodlari tadqiq etilayotgan asarga individual yondashishning yo`nalishlari vazifasini o`taydi. Shu ma`noda adabiy tanqid metodologiyasining yadrosi xisoblangan asoslarni aniqlash va badiiy asarga yondashish tamoyillari xamda taxlil metodlarini belgilash muxim axamiyatga egadir. Metodologiyaga oid tadqiqotlarda uning uch xil darajasi farqlab ko`rsatiladi. Ularning nomlanishi turlicha bo`lsa-da, moxiyati bir xil. Jumladan, ba`zi manbalarda ular falsafiy, umumilmiy, xususiy daraja deb farqlansa, boshqa kuzatishlarda falsafiy, oraliq va nofalsafiy metodologiya deb ataladi. Shu ma`noda adabiy tanqid metodologiyasining tarkibiy qismlarini, darajasini aniqlash, shu asosda uning metodologik tamoyillari va asoslarini belgilash muximdir. Adabiy tanqid metodologiyasini xam yuqoridagi qoidaga ko`ra falsafiy, oraliq va xususiy yoki nofalsafiy matododogiya deb tarkiblash mumkin. Biroq, ta`kidlash zarurki, mazkur darajalar orasida qandaydir «xitoy devori» yo`q. Ular yaxlit metodologiyaning muayyan tarkibiy qismlari bo`lib, bir-biri bilan uzviy dialektik boglanishdadir. Ularning farqlanishi yondashuv va metodlarning ma`lum qonun va kategoriyalar doirasida amal qilishi bilan belgilanadi. Biz quyida adabiy tanqid metodologiyasi faoliyatining asosiy tavsiflari va metodologik asoslarini belgilashga xarakat qilamiz. Adabiy tanqidning falsafiy metodologiyasi bilishning dunyoqarash va konsepsiya bilan bogliq bo`lgan umumiy qonun va kategoriyalar, tamoyillar va yondashuvlar, yo`nalish va umumiy ilmiy metodlardan foydalanish jarayonlarini qamrab oladi. Mazkur daraja adabiy tanqid metodologiyasining falsafiy asosini tashkil etadi.

Adabiy tanqidning oraliq metodologiyasida badiiy ijod qonuniyatlari, eng avvalo, adabiyotning estetik tamoyillari qamrab olinadi. Oraliq metodologiya bir nuqtasi bilan falsafiy, boshqa bir nuqtasi bilan xususiy metodologiya bilan uzviy boglangandir. Shu bois u falsafiy va xususiy metodologiyani bir-biri bilan tutashtiruvchi vosita xisoblanadi. Shunga ko`ra u adabiy tanqid metodologiyasining badiiy-estetik asosini tashkil etadi. Adabiy tanqidning xususiy yoki nofalsafiy metodologiyasi adabiyot ilmining spetsifik o`ziga xosliklari, avvalo, nazariy masalalari bilan birga bilishning xususiy metodlarini qamrab oladi. Shunga ko`ra, u adabiy tanqid metodologiyasining ilmiy- nazariy asosini tashkil etadi. Adabiy tanqidning ko`rib o`tilgan xar uchala metodologik asosi uchun xam mushtarak bo`lgan, ularning yadrosini tashkil etuvchi asosiy tushuncha, bu- tushunishdir. Tushunish keng ma`noda xam, tor va maxsus ma`noda xam adabiy tanqid fanining moxiyatini qamrab oluvchi tushunchadir. Agar adabiy tanqid fanining istiqlol davri faoliyatini ko`zdan kechirsak, uning ilmiy izlanishlarida bitta konsepsiya ustivorligini kuzatamiz: tushunish-badiiy asarni yangicha tushunish; olamni yangicha tushunish; odamni yangicha tushunish... Buni «Anglash yo`li»(K.Yo`ldoshov), «Bilish extiyoji» (D.Kuronov) deb xam atash mumkin. Biroq moxiyat o`zgarmay qolaveradi. Adabiy tanqidning metodologik asoslarini belgilashda ichki va tashqi omillar muxim axamiyatga ega. Bunda tashqi omil sifatida uning boshqa fanlar bilan aloqasi, mushtarak jaxatlari nazarda tutiladi. Spetsifik xususiyatlari va tadqiq obyekti tabiatiga ko`ra, adabiy tanqid tilshunoslik, tarix, falsafa, estetika, mantiq, ruxshunoslik, matematika singari fanlar bilan izchil aloqada bo`ladi. Adabiy tanqidning mazkur soxalar bilan bogliqligi umumiylik va xususiylik kategoriyalarining dialektik birligi doirasida kechadi. Adabiy tanqid metodining omillari xaqida gapirib, taniqli rus san`atshunosi professor Yuriy Borev boshqa fanlarning metodologik tajribasini ishlatishni ana shu omillar sirasiga kiritadi: «Adabiy matnning ritmik tuzilishini o`rganishda matematik va statistik usullar va yondashuvlarni qo`llash mumkin. Badiiy asarning semiotik taxlilida lingvistika tajribasi yordam beradi». Biroq adabiy tanqid, garchi boshqa ko`plab fanlar, jumladan, adabiyotshunoslikning boshqa tarkibiy qismlari bilan bir qancha mushtarak jixatlarga ega xamda tadqiq obyekti bir bo`lsa-da, muayyan xususiyatlarga ko`ra ulardan farqlanadi. Bu farq, birinchidan, uning nazariy va amaliy faoliyatida kuzatiladi. Adabiy tanqid xozirjavob soxa sifatida, avvalo, adabiy jarayondagi ilmiy konsepsiyani yangilashda faollik ko`rsatadi. Ma`lumki, «konsepsiya» keng qamrovli tushuncha. Estetik nuqtai nazardan, konsepsiya badiiy asar xaqida yuzaga chiqayotgan ko`plab yangicha ilmiy qarashlar tizimidir. Binobarin, konsepsiyaning yangilanishi o`z-o`zidan metodologik tamoyillarning xam yangilanishini taqoza etadi. Adabiy tanqidda konsepsiyaning yangilanishi munaqqid dunyoqarashidagi yangilanish bilan uzviy bogliq jarayondir. Dunyoqarash yangilanmay turib ilm- fanda yangilanish bo`lishi mushkul. Bu, ayniqsa, ijtimoiy fanlarda yaqqol namoyon bo`ladi. Shu bois, dunyoqarashning yangilanishi xam ijtimoiy, xam

ma`naviy omillarga birdek bogliqdir. Ijtimoiy xayotda yuz berayotgan o`zgarishlar jamiyat ma`naviyatida aks etadi. Ayni chogda, ma`naviy olam xam ijtimoiy borliqning shaklu shamoyilini belgilovchi muxim omillardan sanaladi. Bu ikki tushunchani bir-biridan ayri xolda qarash masalani jo`nlashtirishga olib keladi. Zero, Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, «Insonga xos orzu- intilishlarni ro`yobga chiqarish, uning ongli xayot kechirishi uchun zarur bo`lgan moddiy va ma`naviy olamni bamisoli parvoz qilayotgan qushning ikki qanotiga qiyoslasak, o`ylaymanki, o`rinli bo`ladi. Kachonki ana shu ikki muxim omil o`zaro uygunlashsa, tom ma`nodagi qo`sh qanotga aylansa, shundagina inson, davlat va jamiyat xayotida o`sish- o`zgarish, yuksalish jarayonlari sodir bo`ladi». Inson dunyoqarashining shakllanish jarayoni murakkab xodisadir. Xaos va Kosmos, Madaniyat va Reallikning oliy maqomi, ya`ni butun olamda ro`y berayotgan xar qanday o`zgarishlar, ko`z ilgamas robitalar orqali tinimsiz oqib kelayotgan «axborat tizimi» insonning xis-tuygulariga, ong va shuuriga uzliksiz ta`sir etib turishi dunyoqarashning shakllanishidagi asosiy vositalar xisoblanadi. Binobarin, yangicha dunyoqarash yangicha tasavvur va tafakkurning yuksak darajadagi uygunlashuvi xosilasidir. Shunga ko`ra, adabiy tanqidda tasavvur va tafakkur tarzining yangilanishi- bu, avvalo, O`ZLIKNI ANGLASH demakdir. «O`zlikni anglash» tushunchasi falsafiy mazmunga ega. Keng ma`noda bu tushuncha jamiki qadriyatlar, insoniy tuygular, tarix, madaniy meros va xayot xaqiqatiga bo`lgan yangicha munosabatlar majmuidir. Adabiy tanqiddagi o`zlikni anglash nisbatan tor va muayyan ma`noga ega bo`lib, birinchi galda, subyekt sifatida o`zligini qayta qurishni anglatadi. Bunda munaqqidning «men»i, shaxsiyati, dunyoqarashi, intiutsiyasi, tafakkur tarzi va iste`dodi xal qiluvchi axamiyat kasb etadi. Shuni aloxida ta`kidlash joizki, munaqqid «men»ida, tafakkurida boshlagan yangilanish jarayoni bir me`yorda, silliq kechmaydi. O`tish davriga xos bo`lgan barcha murakkabliklar, ziddiyatlar tanqidchining e`lon qila boshlagan maqola va tadqiqotlarida muayyan tarzda o`z ifodasini topa boshlaydi. Bu xususiyat turlicha mazmun va yo`nalishlarda namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, yaqin o`tmish- sho`rolar davrida yetmish yildan ziyodroq vaqt mobaynida yashab faoliyat yuritgan ijodkorlarni, ularning turli saviyadagi asarlarini nuqul qoralash, inkor etish yoki xamma aybni o`sha davr tuzumiga, komfirqa siyosatiga yuklab, asarlarni ta`riflab, tavsiflash tarzida yoki munaqqidlarning tanqidchilik estetikasiga zid tarzda bir-birlariga turli-tuman ayblarni taqash va yo murosasozlik, kelishuvchilikka borish mazmunida bu xususiyat namoyon bo`ldi. Biroq mamnuniyat bilan e`tirof etish lozimki, shunday keskin fikr olishuvlar zamirida kommunistik mafkura qoliplaridan qutila boshlagan va xurfikrlikka asoslangan yangi tipdagi tanqidiy tafakkur yuzaga kela boshladi. Goxida murosasiz, goxida esa murosasozlik ruxida kechgan bunday jarayon o`tgan asrning 80-90-yillarida adabiy tanqidda konseptual o`zgarishlar ro`yobga chiqishiga, yangi-yangi ilmiy goyalarning paydo bo`la boshlashiga, ilmiy muammolarning kun tartibiga qo`yilishiga zamin xozirladi.

Adabiy tanqidning so`nggi o`n-o`n besh yillik faoliyatini ko`zdan kechirganda eng muxim ilmiy goyalar sifatida, avvalo, metodologiya va uning tamoyillari yangilanishi bilan bogliq vazifa dolzarb muammoga aylanganligiga guvoxi bo`lish mumkin. Zero, yetmish yildan ziyodroq vaqt moboynida ilm-fanda xam xukmronlik qilgan markscha-lenincha ta`limot va uning metodologik tamoyillari ilmiy bilishning yagona, birdan-bir to`gri yo`li emasligi barchaga kunday ravshan bo`lib qoldi. Shu bois, keyingi yillarda chop etilgan ko`plab maqola va baxs-munozaralarda yangicha metodologik tamoyillar xususida fikr yuritildi. Bu izlanishlar adabiy tanqid muammolarini Sharq va Garb falsafasi xamda estetikasidagi yetakchi metodologik tamoyillar bilan izchil boglab talqinu taxlil qilish birdan bir to`gri yo`l ekanligidan dalolat bermoqda. Yuqoridagi kuzatishlardan xulosa qilish mumkinki, adabiy tanqidning metodologik asoslaridan birini falsafiy asos tashkil etadi. Mazkur asos, ayni paytda ko`plab metodologik tamoyillarni o`zida mujassamlashtirgan, birikkan, sinkretik asos sifatida namoyon bo`lmoqda. Adabiy tanqidning oraliq metodologiyasini badiiy ijod qonuniyatlari, birinchi galda estetik kategoriyalar tashkil etadi. Ma`lumki, ilmiy bilish ijod tufayli amalga oshiriladi. Muammoga ijodiy yondashilmasa fanda kashfiyotlar yaratib bo`lmaydi. Metodologiyada ijod ikkiga: ilmiy ijod va badiiy ijodga ajratiladi. Ilmiy ijodda ilmiy tafakkur yetakchilik qiladi. Uning ifoda usuli xam ilmiy til orqali amalga oshiriladi. Aniq fanlarda, shuningdek, ijtimoiy fanlarning ayrim soxalarida, jumladan, adabiyotshunoslikning adabiy tanqiddan boshqa yo`nalishlarida ilmiy fikr-muloxazalarni aniq va lo`nda bayon etishga intilish, nazariy umumlashmalar chiqarish mutaxassislarga tushunarli bo`lgan ilmiy til va atamalarni qo`llash orqali amalga oshiriladi. Badiiy ijodda xissiy bilish yetakchilik qiladi. Obrazlilik badiiy ijodning yetakchi xususiyatidir. Ifoda usulida esa, badiiy til imkoniyatlari, turli badiiy tasvir vositalari, poetik ko`chimlar obrazlilikni ta`minlovchi asosiy unsurlar sanaladi. Adabiy tanqidning muxim metodologik asoslaridan biri - ifoda usuli va uslubiy o`ziga xosligi uning xam ilmiy va xam badiiy ijodga birdek daxldorligidadir. Bir so`z bilan aytganda, adabiy tanqid ilmiy tafakkurning obrazli fikrlash tarzi bilan bogliq ifodasi. «Aslida tanqid, o`z tabiatiga ko`ra, ikki jixatning uygunligidir: o`zining ayrim vazifalariga, o`ziga xos xususiyatlari va vositalariga ko`ra u adabiyotdir, boshqa jixatlariga binoan-fandir. Tanqidni adabiyot sifatida ta`riflab, uning ilmiy («ratsionalistik») asosini inkor etish oqibatida ko`plab javobsiz savollar paydo bo`ladi». Y.Borevning o`z qarashiga dalil sifatida keltirgan A.S.Pushkinning «tanqid- fan», V.G.Belinskiyning «tanqid- xarakatdagi estetika», degan tavsiflari yana bir bor tanqid tafakkur vositasi sifatida badiiy emas, balki ilmiy metoddan foydalanishini tasdiqlaydi. Adabiy tanqid taxlil jarayonida badiiy asar vositasida odam va olam, ijtimoiy borliq va insoniy munosabatlar xaqida xam muloxazalar yuritadi, ularning muayyan qonuniyatlarini ochishga xarakat qiladi. Bu imkoniyat adabiy tanqid uslubining me`yoriy ilmiy qoidalarga bo`ysungan tadqiqdan tashqari erkin mushoxada tarzidagi taxlil va talqin shaklida xam namoyon bo`lishga olib keladi.

Ayni xolat adabiy tanqid tilining o`ziga xosligini ta`minlaydi va ifoda yo`sinida ilmiy til bilan birga, badiiy til xam birdek ishtirok etadi. Bu esa, adabiy tanqidda badiiy ijoddagi kabi janrlar turkumining paydo bo`lishiga va yozuvchi yoki shoir uslubi singari munaqqidning individual uslubi shakllanishiga xizmat qiladi. Ayni chogda adabiy tanqidning tadqiq obyekti badiiy asardir. Badiiy asarning yetakchi xususiyati yuksak badiiylik va obrazlilikda namoyon bo`ladi. Binobarin, adabiy tanqid badiiy asar poetikasini, avvalo, badiiy-estetik qonuniyatlar, mezonlar asosida tadqiq etadi. Yetakchi estetik kategoriyalar, jumladan, go`zallik va xunuklik, ijobiylik va fojiaviylik, ezgulik va yovuzlik tushunchalari adabiy tanqidning badiiy asarni baxolashidagi asosiy mezonlardir. Shunga ko`ra adabiy tanqid metodologiyasining yangilanish tamoyillaridan biri asarning badiiy-estetik moxiyatini yangicha ilmiy tafakkur asosida talqin etishida ko`rinadi. Bu borada so`nggi davr adabiyotshunosligi va tanqidchiligida ancha-muncha izlanishlar olib borilmoqda. Filologiya fanlari doktori, prof. B.I.Sarimsoqovning «Badiiylik asoslari va mezonlari» nomli risolasi shunday izlanishlar maxsulidir. B. Sarimsoqov fikricha, «So`z vositasida obraz yaratish badiiylikning moxiyatini belgilaydi». Olim kuzatishlar jarayonida o`z qarashlarini chiqurlashtirib, badiiy obraz va obrazlilikning estetik moxiyatini ochishga xarakat qiladi. «Badiiy obraz tabiatida keyingi davrlardagi o`zgarishlar, boyish va to`lishishlar badiiy obraz-obrazlilik-badiiylik xam tarixiy xarakatdagi falsafiy- estetik kategoriya ekanligidan dalolat beradi». Olimning badiiylik xaqidagi qarashlarini bir nuqtaga jamlab umumlashtirsak, quyidagi sxema xosil bo`ladi: So`z-badiiy obraz-obrazlilik-badiiylik-estetik kategoriya. Tadqiqotchi fikriga ko`ra, yuksak badiiylikka erishish, obraz yaratish jarayoni bir qator obyektiv va subyektiv faktorlarning uygunligi asosida kechadi. Real voqelik, inson ruxiyatidagi turli-tuman kechinmalarning ijodkor dunyoqarashi, ongi, estetik ideali, goyaviy maqsadi bilan sintezlashuvi ushbu faktorlarning yadrosini tashkil etadi. Muallif talqinicha, ijod jarayonida badiiy mantiq va ilxomning axamiyati juda katta. Risolada badiiylik miqdoriy emas, sifatiy xodisa ekanligi ta`kidlanadi. «Shu bois ijodkorlarga bir xilda mos keluvchi badiiylikning umumiy mezonlarini belgilab bo`lmaydi. U adabiy turlar, adabiy janrlar, ijodiy metodlar, adabiy oqim va maktablararo, individual ijodlararo, qolaversa, ayni bir ijodkorning turli davrlardagi asarlariaro tafovutlanuvchi xodisadir». Ayni paytda olim badiiylikning umumiy mezonlarini nisbiy xarakterda bo`lsa xam belgilash zarur, deb xisoblaydi, jaxon adabiyotshunosligida bu borada urinishlar borligiga e`tiborni qaratadi. Ularga suyangan xolda badiiylik mezonlarini quyidagicha belgilaydi: mazmun va shakl birligi va ularning uygunligi; tasvir yoki ifodaning xaqqoniyligi; tasvir yoki ifodaning aniqligi; betakrorlik (originallik); estetik baxo; shartlilik miqyosi va darajasi; til badiiyati. Risolada xar bir mezon aloxida-aloxida sharxlangan, ularning yetakchi xususiyatlari taxlil va talqinlar bilan mustaxkamlangan. Risoladagi asosiy kuzatish va xulosalar, asosan, realistik asarlar talqinidan kelib chiqqanini ko`ramiz. Jumladan, badiiy mantiq xaqida fikrlar ekan, quyidagi shartlar ilgari suriladi:

«Xulosa qilib aytganda, badiiy mantiq ijodkor ileali, ijodiy xayoli, dunyoqarashi bilan qay darajada bogliq bo`lmasin, obrazlar, voqealarning badiiy talqinini, vazifasini belgilashda u xayotiy mantiqqa rioya qilishi lozim. Badiiy mantiq xayolan, xattoki, tasavvurda xam xayotiy mezonlari doirasidan tashqari chiqsa, o`zining xayotiy qiyofasini, ta`sirchanligini ma`lum darajada yo`qotadi. Shuning uchun badiiy mantiq xar doim, xar bir shaklda xam xayotiy mantiq bilan muayyan darajada shartlangan xolda voqe bo`lishi shart». D.Kuronovning X. Usmonov bilan xamkorlikda yozilgan «Ideal va badiiy yaxlitlik» sarlavxali maqolasidagi badiiylik borasidagi fikrlar B. Sarimsoqovning kuzatishlariga xamoxang maqolada mualliflar XX asr o`zbek adabiyotini qayta baxolashdagi ayrim ziddiyatli muloxazalarga to`xtalib, bir konsepsiyadan boshqa bir konsepsiyaga o`tish jarayonida qayta vulgar sotsiologizm xolatiga tushib qolish xavfidan ogoxlantiradilar. Ularga ko`ra, «Jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida o`sha jamiyat a`zolarining ideali-yu, extiyojlariga mos GOYA shunday umumiylik kasb etadiki, uning asosidagi mafkura ommalashish imkoniga ega bo`ladi». Mualliflar fikricha xar qanday mafkuraning ommalashishi uchun ikkita shart mavjud, deb xisoblashib, ulardan biri bashariyat tarixi davomida ko`p sinovlardan o`tgan umuminsoniy qadriyatlarga muvofiq GOyalar bo`lsa, ikkinchisi ommaning extiyojiga, manfaatlariga mos keluvchi maqsadning mavjudligi, deb ko`rsatishadi. Ana shunday muloxazalardan kelib chiqib, mualliflar adabiy jarayondagi ziddiyatli qarashlarni moxiyatan goyaviy ziddiyatlar, deb baxolashadi va bu xolni baxslar ijobiy xodisa emas, degan xulosaga kelishadi. Garchi ularning maqolasidagi adabiyotning mafkura bilan aloqadorligiga doir fikrlarini ma`qullasak-da, biroq adabiy jarayonda kechayotgan baxs-munozaralar, turli- tuman qarashlarni xayrli emas, deya baxolashlariga qo`shilib bo`lmaydi. Chunki so`nggi davrdagi adabiy tanqid faoliyatini kuzatganda XX asr o`zbek adabiyoti va uning atoqli namoyandalari ijodlarini qayta baxolashdagi to`gri metodologik yondashuvlar ayni shu ziddiyatli baxs-munozarlar zamirida yuzaga kelganiga guvoxmiz. D.Kuronov va X.Usmonov badiiy asarning moxiyatini, badiiylik mezonlari va asoslarini belgilashda «badiiy asar – badiiy kommunikatsiya vositasi» va «badiiy asar – sistem butunlik» degan prinsiplarga tayanib, ularni quyidagicha sxemalashtiradi: «reallik-san`atkor-badiiy asar-o`quvchi-reallik. YA`ni san`atkor o`zining reallik bilan munosabati maxsuli o`laroq dunyoga kelgan badiiy asar vositasida o`quvchi bilan muloqatga kirishadi, uni o`zgartirish orqali olamni o`zgartirishga intiladi». (O`sha kitob 32-bet.) Mualliflar mazkur sistemadan kelib chiqib, ijodkor SHAXS butunligi va u intilgan IDEAL xamda undan kelib chiqadigan MA`NOlarni kashf etish, uni kitobxonga yetkazish jarayonlari xaqida fikr yuritarkan, badiiy asar asosida ijtimoiy moxiyat yotishini ta`kidlashadi va uning xususiyatlarini quyidagicha belgilashadi: «Bular: birinchidan, badiiy ijod-inson faoliyati turlaridan biri, konkret faoliyat turining shakl va usullarini esa inson jamiyatdan tayyor xolda o`zlashtiradi; ikkinchidan, ijod konkret ijtimoiy sharoitda yuzaga keladi va amalga

oshadi; uchinchidan, badiiy ijodning asosi bo`lmish IDEAL ijtimoiy xarakterga ega; to`rtinchidan, ijodning maxsuli bo`lmish badiiy asar faqat ijtimoiy munosabatlar tizimidagina yashaydi va muayyan qimmatga ega bo`ladi» (o`sha kitob, 38-bet). Bunday qarashlarning magzini realistik dunyoqarash tashkil etishini payqash qiyin emas. Biroq, ta`kidlash joizki, so`nggi davr tanqidchiligi faqat shu mazmundagi konsepsiya asosida shakllanishi mumkin emas edi. Ijod jarayonida turfa xil qarashlarning yuzaga kelayotgani esa, tanqid taraqqiyotining asosiy garovidir. Shu bois. U.Xamdamovning o`zida tasavvuf falsafaning magzini mujassamlashtirgan «Insoniyatning tarix davomida topgan eng katta mantigi bu- Xudoga e`tiqod!», X.Karimovning ekzistensializm ta`limoti qarashlaridan kelib chiqib, «...modernizmning obyekti real voqelik emas, subyekt, ijodkorning tasavvuridagi voqelikning talqinidir», degan xulosalariga xecham ajablanmaymiz. Zotan, so`nggi davr tanqidchiligiga xos xususiyatlarga aylanib borayotgan bunday qarashlar adabiy tanqidning talqin ko`lami, baxolash doirasi kengayib borayotganini ko`rsatadi. Zero, muayyan badiiy asarlar xamda ulardagi badiiy- estetik, ijtimoiy-goyaviy konsepsiyalar zamirida belgilovchi falsafiy ta`limot yotibdi. Adabiyot ilmi oldidagi dolzarb vazifalardan biri xam mavjud turli-tuman qarashlarning eng xarakterlilarini sintezlashtirib, badiiyatning umumiy qonuniyatlari va estetik tamoyillarini belgilash va shu asosda adabiy tanqid metodologiyasining xurfikr(plyuralistik)likka asoslangan konsepsiyalarini yaratishdan iboratdir. So`nggi davr adabiyotshunosligida adabiy tanqid metodolgiyasini, uning ilmiy-nazariy asoslarini tadqiq etish jixatidan filologiya fanlari doktori, professor Abdugafur Rasulovning «Tanqid, talqin, baxolash» nomli monografik tadqiqoti xarakterlidir. Monografiyada adabiy tanqid metodologiyasining tub ilmiy-nazariy asoslari xar tomonlama tadqiq etilgan, Sharq va Garb, o`tmish va xozirgi zamonning eng muxim ilmiy-nazariy, falsafiy, estetik qarashlari bir nuqtaga jamlanib, tafakkur elagidan o`tkazilgan xamda o`zbek adabiy tanqidchiligining metodologik asoslarini, birinchi galda falsafiy, ilmiy-nazariy, badiiy-estetik va ijtimoiy-tarixiy asoslarini belgilab berishga xarakat qilingan. Badiiy matnni tadqiqu talqin etishning xilma-xil yo`nalishlari, usullari qamrab olingan ushbu tadqiqotda bu yo`nalish va usullar jaxon adabiyotshunosligining ilgor nazariy qarashlariga asoslangan xolda tasniflangan, olimning o`z konsepsiyasi ilgari surilgan. Jumladan, o`zlashtirish estetikasi va talqin tadriji xususida fikr yuritar ekan, muallif asosiy e`tiborni tanqidchining badiiy matnni o`qish, uqish va o`zlashtirish jarayonidagi saloxiyati, uni talqin etish yo`llari, usullari muammosiga qaratadi. Talqin nazariyasi xaqida fikr yuritganda esa, uning tarixiy tadrijiga nazar tashlaydi. Aristotelning «Germenevtika» asaridagi ilmiy-nazariy qarashlaridan tortib Forobiy, Beruniy, Ibn Sino singari allomalarning talqin fani rivojiga qo`shgan xissalarigacha to`xtalib o`tadi. So`nggi paytlarda o`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida faol qo`llanila boshlagan «germenevtika» tushunchasini filologiya ilmiga ilk bor olib kirgan F.Shleyyermaxerning (XVII asr) nazariy qarashlari, mazkur soxa rivojiga salmoqli xissa qo`shgan V.Diltey, Maks SHeler, Martin

Xaydegger, Gans Gadamar kabi nazariyotchi olimlarning ilmiy qarashlarini ta`kidlaydi va ayni paytda, ularning yutuq va kamchiliklarini, cheklangan jixatlarini xam ko`rsatadi. Shu asnoda A.Rasulov germenevtika fani tarixida talqinning ikki turiga e`tibor qaratilganiga diqqatni jalb etadi. Jumladan, birinchi turda qadimda muqaddas kitoblar, buyuk donishmandlar yaratgan asarlar o`qib o`rganilish maqsadida talqin qilinganligi, talqinchi kitob mazmuniga zid ma`nolar chiqarishni o`ylamaganligini qayd etarkan, ikkinchi turda, bundan farqli o`laroq, talqin jarayoni talqinchi dunyoqarashi, estetik didi, tushunchasi, voqelikka munosabati asosida turlicha kechishi mumkinligini ko`rsatadi. Shuningdek, mazkur tadqiqotda bugungi «talqin» atamasining faqat Garb ilmida emas, balki sharq mumtoz adabiyotshunosligida xam o`nlab ma`nodoshlari borligi, jumladan, ilmi gariba «talqinning yuksak, nafis ko`rinishi» ekanligi taxlillar orqali asoslangan. Adabiy tanqiddagi talqiniy yondashuvlar xaqida to`xtalganda, A.Rasulov tarixiy-biografik, ontologik va tarixiy-funksional yondashuvlarga e`tiborni qaratadi va ko`plab dalillar orqali biografiyabozlik sho`ro davrida avjga chiqqanligini, lekin ularda ijodkor bilan uning asarlari o`rtasidagi munosabat deyarli o`rganilmaganligini to`gri qayd etadi: «Badiiy asar- xox u lirika, xox nasr, xox drama bo`lsin-yozuvchining maxsuli. Farzand ota-onasiga o`xshamasligi mumkin emas. Badiiy asar talqin, taxlil qilinganda, tabiiyki, yozuvchining ruxiy xolati, kayfiyati xisobga olinadi. Adabiyotshunoslikda badiiy asarni talqin etishda yozuvchi ruxiyati, kayfiyati-xolatini o`rganuvchi soxa bor. Uni biografik metod yoxud badiiy asarga yozuvchi xolati nuqtai nazaridan yondashish deyiladi». Falsafada «ontologiya» borliq, odam va olam tushunchalarini anglatadi va faqat moddiy borliqni emas, balki ma`naviy dunyoning xam mangu barxayotligini ifodalaydi. Ma`lumki, borliq moddiy va ma`naviy olamdan tashkil topgan bo`lib, uning «mangu barxayot»ligi, boqiyligi «yo`qlik»ning muqobili, ziddi sifatida namoyon bo`ladi. Ular o`rtasidagi azaliy va mangu zidlik xamda bogliqlik munosabatlari bu tushunchaning abadiyligi garovidir. Xo`sh, «mangu barxayot»lik tushunchasi adabiyot va adabiy tanqidda qanday talqinga ega? Adabiyotda «mangu barxayot» asarlar bormi? Bor bo`lsa, ular boqiyligining siri nimada? Olimning fikricha, «Mangu asarlar, qadriyatlarning ichki tuzilishi, tartiboti o`rganilsa, ularda ziddiyatlar kurashi, ruxiy xolatlar aro «inkor» etish xarakati mavjudligini sezish mumkin». Shunga ko`ra, boqiy asarlarda «ontologiya qadriyat, badiiy boylikning «xayoti», «tirikligi», «uzoq umr ko`rishi» manbalarini yoritadi. Badiiy boylik, qadriyat «xayoti», «tirikligi» jonzodlar xayoti kabi ziddiyatlar kurashiga asoslangan. A.Rasulov badiiy asar zamiridagi ziddiyatlar xaqida fikr yuritganda, uning yashovchanligini ta`minlovchi beshta xususiyatga batafsil to`xtaladi. Jumladan, yetuk badiiy asar moddiy ne`mat sifatida ma`naviy xayotdagi o`zini namoyon etish orqali mavqega ega bo`ladi va shu asosda badiiy bo`sh asarlarni inkor etadi. Ikkinchidan, bunday asar aql va qalb maxsuli, uning zamirida tirik insonlarga xos intilishlar, ziddiyatlar, murakkabliklar yotadi va ushbu xususiyatlar uning abadiyligini ta`minlaydi. Uchinchidan esa, yetuk badiiy asarda ijodkor ijtimoiy xayot bilan munosabatga kirishadi: nimanidir tasdiqlaydi,

nimanidir inkor qiladi va bu ziddiyatli munosabat orqali o`zligini namoyon etadi. To`rtinchidan, badiiy asar matni serqatlam bo`lib, unda ideal va borliq o`rtasidagi ziddiyat aks etadi. Shu ma`noda olim: «Ontologiya-ruxiy ziddiyatlar, uning miqyosi darajasini ko`rsatuvchi ruxoniy ta`limot», deganda xaq. Beshinchidan, ijodkor badiiy asarda «aniq, izchil goya va obrazlar orqali o`z badiiy dunyosini yaratadi». Bunday asarlar talqinida asosiy e`tibor ularda ijtimoiy borliqning qanday aks etganiga qaratilmaydi, balki ularda «insonlardagi ruxiyat, ma`naviy ziddiyat qay darajada aks etganligi o`rganiladi». Albatta, A.Rasulovning bu fikrlarga qaysidir ma`noda munosabat bildirish, qo`shimchalar qilish, ba`zilariga qo`shilmaslik mumkindir. Ammo asosiy masala bunda emas. Muximi shundaki, muallif vaqt sinoviga dosh berib kelayotgan o`lmas obidalarni ichdan nurlantirib turgan yetakchi omil-inson qalbi, uning murakkab, ziddiyatlarga, evrilishlarga boy ruxiy olamining kashfiga diqqatini qaratadiki, bu olimning ilmiy xulosalari goyat muxim axamiyatga egaligidan dalolat beradi. Umuman, keyingi davr tanqidchiligida ustivor yo`nalish kasb etayotgan taxlil yo`llari, usullari, ularning maqsad va vazifalari xaqida so`z yuritilganda «Tanqid, talqin, baxolash» kitobidagi yana bir nuqtaga to`xtalib o`tish joiz. Jumladan, ushbu monografik tadqiqotda badiiy matn ruxiga singib, satrlar zamiriga yashiringan sexrli ma`nolar magzini chaqish usuli, ya`ni mikroanaliz imkoniyatlari Xamzaning «Boy ila xizmatchi» dramasi, A.Kodiriy romanlari, A.Kaxxor, E. Voxidov va A. Oripov ijodi atrofida bo`lib o`tgan baxs-munozaralar talqini asosida taxlil qilinadi. Olim Xamza asari talqinlari xaqida fikr yuritarkan, tanqidchilikda «qayta ishlangan», «tiklangan», «saxna varianti yaratilgan» singari qarashlar mavjudligiga to`xtalib, mikroanaliz imkoniyatlari «Boy ila xizmatchi» dramasida Xamza uslubidan tashqari, unga singishmagan, o`sha davr xukmron goyalarini ifodalashga xizmat qilgan obrazlar, epizodlar mavjudligi ochib berilganligini taxlillar asosida ko`rsatadi. Bu yo`nalishdagi kuzatishlarda, ayniqsa, Abdulla Kaxxor asarlari talqiniga keng o`rin ajratilgan. Bu bejiz emas, albatta. Zero, keyingi davr tanqidchiligida A.Kaxxor ijodi bo`yicha jiddiy baxs-munozaralar bo`ldi. Ushbu mavzuda M.Ko`shjonov, O.Sharafiddinov, U.Normatov kabi zabardast olimlar bilan birga O.Otaxonov, S.Sodiq, I.Xaqqul, S.Meliyev, R.Ko`chqorov, A.Jabborov, X.Karimov, D.Kuronov, M.Olimov kabi yozuvchi va munaqqidlarning biri biridan keskin farq qiluvchi maqolalari e`lon etildi. A.Rasulov bu maqolalarga munosabat bildirarkan, ularning birini yoqlab, ikkinchisini qoralash yo`lidan bormaydi, balki aksincha, mikroanalizga-sinchiklab o`qish bir asar xaqida turli xil qarashlarni yuzaga keltirishi mumkinligiga e`tiborni qaratadi. A. Rasulov badiiy matn tuzilmasi, so`z qimmati, imo-ishoralar, belgilar, bir so`z bilan aytganda, struktural-semantik taxlil xaqida muloxoza yuritib, quydagi ilmiy xulosani bayon etadi: «Tuzilma-adabiy matn strukturasi. Tuzilma misoli tana-struktura: u yaratiladi. «Jonli» odamning tuzilishida-tartib, a`zolarning o`rni, vazifasi bo`lganiday, adabiy matnning xam yuragi, miyasi, ko`zi, qulogi... bor. ...Strukturali taxlil aniq tuzilmani, so`zning o`z o`rnida qo`llanishini

tekshiradi. Odamdagi a`zolarning bir marom, bir me`yorda ishlagani kabi, adabiy matn tuzilmasida botiniy moslik, tartibot bo`lishi kerak». Muallif ushbu mezon orqali R.Parfi, A.Oripov ijodlariga bagishlangan tanqidchilikdagi talqinlarga munosabatini bildiradi. A.Oripovning «Tilla baliqcha» she`ri xaqidagi M.Ko`shjonov, Y.Kosim, S.Meli qarashlarini sharxlarkan, shunday yozadi: «Talqin talqinga yo`l ochadi. Shubxa yo`qki, «Tilla baliqcha» XXI asrda xam munaqqidlar diqqatini jalb etadi, yangi-yangi talqinlarga imkon beradi». Adabiy tanqid e`tibor qaratgan yana bir dolzarb masala-bu XX asr o`zbek adabiyotini qayta baxolash masalasidir. Bu borada qisqa, lekin shiddatli kechgan baxs-munozaralardan keyin adabiy tanqid yetmish yildan ziyodroq faoliyatida ilk marotaba aksiologik yondashuvni amalga oshirmoqda. Darvoqe, XIX asrning ikkinchi yarmida nemis olimi E.Gartman va fransuz P.Lappi tomonidan fanga kiritilgan ushbu ta`limotga ko`ra, aksiologiya-qadriyatlar xaqidagi nazariya bo`lib, u «...aksiologik ong, qadrlash tuygusi, aksiologik bilish, qadriyatli yondashuv va boshqalar asosida to`plangan qadriyatlar to`grisidagi bilimlar sistemasidir». XX asr o`zbek adabiyoti salaflari, jumladan, Fitrat, Kodiriy, Cho`lpon, G.Gulom, Oybek, A.Kaxxor va X.Olimjondek atoqli ijodkorlar xayoti va ijodini, umuman, ular mansub bo`lgan davr adabiyotini qayta xolis baxolash xamda ular qoldirgan boy adabiy merosga aksiologik yondashuv adabiy tanqid metodologiyasining muxim tamoyillaridan biriga aylanib bormoqda. Chunonchi, Abdugafur Rasulovning «Tanqid, talqin, baxolash» kitobida tarixiy-funksional yondashuv yoxud badiiy asarni qayta baxolash muammolariga jiddiy e`tibor beriladi. Olim o`zbek mumtoz va jaxon adabiyotidagi o`lmas asarlar bilan birga XX asr adabiyoti namoyandalari ijodini qayta baxolash, ularni qadriyatlar mezoni asosida talqin etish bugungi tanqidchilikning asosiy metodologik tamoyillaridan biriga aylanayotganini ilmiy kuzatishlar orqali asoslab beradi. Muximi shundaki, muallif o`zbek kitobxoniga Navoiy, Bobur, Kodiriy, Cho`lpon, Erkin Voxidov va Abdulla Oripovlar qanchalik qadrli bo`lsa, Firdavsiydan tortib Jomiygacha, SHekspirdan Pushkingacha bo`lgan jaxon adabiyoti namoyandalari ijodi xam shunchalik qadrli ekanligini taxlillar orqali ko`rsatadi. Umuman, keyingi yillar adabiyotshunosligi va tanqidchiligida, ayniqsa, XX asr o`zbek adabiyotini bugungi yangilanayotgan tafakkur, yangicha ilmiy konsepsiya va metodologik tamoyillar asosida qayta baxolash va undan bugungi kun uchun zarur xulosalar chiqarish asosiy yo`nalishlardan biri bo`lib qolmoqda. Adabiy tanqiddagi yana bir muxim muammo adabiy jarayon bilan uzviy bogliq bo`lib, bu yaratilayotgan badiiy adabiyot namunalariga munosabat masalasidir. Badiiy asarni yangicha metodologik tamoyillar asosida taxlil va talqin qilish, birinchi galda, unga badiiy-estetik xodisa sifatida yondashuv kun tartibidagi asosiy masalalardan biriga aylanmoqda. Bu adabiy tanqidning xam nazariy, xam amaliy faoliyatiga aloqador masalalardan biridir. Ayni shu masalada xam baxs- munozaralar, jiddiy izlanishlar kechmoqda. Badiiy asarda inson konsepsiyasi, adabiyotning estetik va ijtimoiylik tamoyillari xususidagi baxslar shular jumlasidandir. Badiiy asarga sof estetik xodisa sifatida yondashib, undagi ijtimoiylikni inkor qiluvchilar xam, aksincha, ijtimoiylikni butunlay inkor qilib

bo`lmasligini yoqlovchilar xam o`z qarashlarini asoslashga urinmoqda. Bu boradagi munozaralarning yechimi bevosita adabiy tanqidning amaliy faoliyati bilan bogliqdir. Shu bois, adabiy tanqid faoliyatidagi ikkinchi muxim yo`nalishni amaliyot tashkil etadi. Chop etilayotgan adabiy-tanqidiy materiallar amaliyot natijasi bo`lib, ular asosida taxlil yo`nalishlari, usullari xususida kuzatishlar olib borish, muayyan xulosalar chiqarish mumkin. Adabiy tanqidning so`nggi davr faoliyati shundan dalolat bermoqdaki, bugungi kunda badiiy asarga dialektik yondashishdan tashqari, germenevtik yondashuv xam kuchayib bormoqda. Talqin deb tushuniladigan ushbu nazariyani olmon dinshunosi va filologi F. Shleyyermaxer ishlab chiqqan bo`lib, unga ko`ra matnga xam grammatik, xam uslub va xam mazmun birligi, butun bilan qismning aylanma xarakati sifatida qarash yetakchilik qiladi. «Germenevtika – interpretatsiya nazariyasi, moxiyatni tushunish xaqidagi ta`limot,- deb yozadi Y. Borev.-Gnoseologiya (bilish nazariyasi) va aksiologiya (qadriyatlar nazariyasi) singari, germenevtika ko`lamli falsafiy sistemaning ajralmas qismini tashkil etadi. Germenevtika – bu ma`naviy-ruxiy faoliyatning shunday soxasiki, tanqid faqat u orqali o`tib o`zining vazifalarini anglashi mumkin». Olim germenevtik metod orqali badiiy asar matnini interpretatsiya qilishning muxim usullarini quyidagicha sharxlaydi: «1)Tanqidchining («men») matnni («boshqa») «uchinchi» taraf orqali (masalan, madaniy an`analar, voqelik bilan qiyoslash orqali) tushunishi. 2) «Ko`nikish»-matnning badiiy mantiqiga uni teran xis etish, o`zidan o`tkazish orqali yetib borish. 3) Badiiy matnni identifikatsiya shaklida (kitobxon badiiy obrazlarni o`zining shaxsi va o`zining estetik tajribalari bilan qiyoslaydi ) anglab yetish». Ta`kidlash joizki, xozirgi davr tanqidchiligida germenevtikaning muximligi bilish nazariyasi uning uchun metodologik axamiyatga egaligi bilan izoxlanadi. Biroq bundan kelib chiqib, germenevtikani adabiy tanqidning o`zi bilan bir narsa deb qarash yoki ularni qorishtirib yuborish mumkin emas. Chunki tanqidning vazifasi faqat badiiy matnni interpretatsiya qilishdan iborat emas. Ayni paytda badiiy asarni baxolash xam tanqidning vazifasiga kiradi. Bugungi adabiy-tanqidiy maqolalarda, tadqiqotlarda matn bilan ishlashda ko`proq so`zga e`tibor berish, talqin qilish, sharxlash yetakchilik qila boshladiki, bu xol germenevtika o`zbek tanqidchiligi metodologiyasining asosiy yo`nalishlaridan biriga aylanib borayotganligidan dalolat bermoqda. Adabiy tanqid taraqqiyotining o`tish davridagi izlanishlarida senergetika xam muxim rol o`ynamoqda. Senergetika nazariyasining asosini tashkil etuvchi barqarorlik bilan beqarorlik (xaos), muvozonat bilan muvozonatsizlik, tartib bilan tartibsizlik, tizimlilik bilan tizimsizlik o`rtasidagi aloqadorlik qonuniyatlari adabiy tanqidda xam o`ziga xos tarzda namoyon bo`lmoqda. Chunonchi, so`nggi o`n-o`n besh yil ichida, sirtdan qaraganda, tanazzulga ishora etilayotgandek fikr uygotadigan turli-tuman baxs-munozaralar, tortishuvlar, inkorlar (jumladan, «Adabiyot o`ladimi?» degan masalaning qo`yilishi, sho`ro davrida yaratilgan asarlar xaqida biri birini inkor etuvchi chiqishlar, realizmga shubxa bilan qarash tamoyillari, modernizm xaqidagi qarama-qarshi fikrlar, sho`ro davri adabiyot nazariyasiga oid qarashlarning inkor etilishi va xakozo) zamirida adabiy tanqid

taraqqiyotida yangicha konsepsiya yetilib kelayotganligi, yangicha metodologik tamoyillar shakllanayotganligi, binobarin, mazkur soxa yangicha qonuniyatlar asosida rivojlana boshlaganini ilgash qiyin emas. Bundan tashqari, adabiy tanqidda badiiy asarga ontologiya, gneseologiya va aksiologiya singari ta`limotlar asosida yondashishning kuchayishi, taxlilning turli-tuman usullaridan unumli foydalanishga intilish ilmiy bilishda metodologik plyuralizmga o`tilayotganligidan nishonadir. Shuni aloxida ta`kidlash zarurki, yuqorida tilga olingan yondashuv va metodlarning barchasi falsafiy mazmunga egadir. Binobarin, adabiy tanqid matodologiyasining muxim jixatlaridan biri uning amaliyotda falsafaning umumiy qonun va kategoriyalar, ilmiy bilish usullariga asoslanishida namoyon bo`ladi. Biroq shuni unutmaslik zarurki, falsafa garchi ko`plab fanlar uchun metodologik asos xisoblansa-da, ularning xar birida, jumladan, adabiy tanqidda xam falsafa xususiylashgan, tanqid spetsifikasiga moslashgan xolda zuxur bo`ladi. Aytaylik, tarixga oid matn bilan badiiy matn orasida juda katta farq bor va ularning talqini xam o`zgachadir. Binobarin, germenevtik yo`nalish adabiy tanqidda faqat o`ziga xos tarzda, ya`ni badiiy ijod qonuniyatlariga moslashgan va bo`ysingan xolda namoyon bo`ladi. Boshqa falsafiy qonun va kategoriyalar xaqida xam shunday fikrni aytish mumkin. Adabiy tanqid metodologiyasining plyuralistik tamoyillarga amal qilishida ijtimoiy-tarixiy davr tariqqiyotining xam axamiyati katta. Chunki tanqid ijtimoiy soxa sifatida ma`lum bir davr bilan uzviy boglangandir. Muayyan ijtimoiy-tarixiy davrdagi o`zgarishlar, yangilanish jarayonlari, shubxasiz, adabiy tanqid faoliyatida xam o`z aksini topadi. Mustaqillikdan so`ng yuzaga kelgan yangicha ijtimoiy-tarixiy jarayon, eng avvalo, iqtisodiy, siyosiy va madaniy o`zgarishlar adabiy tanqidda yangicha konsepsiya va tamoyillar paydo bo`lishining asosiy omillardan xisoblanadi. Adabiy tanqid faol va xozirjavob fan sifatida, jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy-tarixiy jarayonning barcha qirralarini o`z substansiyasida to`la aks ettiradi va ushbu jarayonning faol ishtirokchisiga aylanadi. Bu xususiyat adabiy tanqid metodologiyasining muxim jixatlaridan biriga aylanib bormoqda. Ayni chogda adabiy tanqid davrning yetakchi goyalari va mafkurasi bilan qaysidir ma`noda munosabatda shakllanadi. Aniqrogi, o`zining yangilanayotgan konsepsiyalari bilan goya va mavkura rivojiga ta`sir etadi. Bu adabiy tanqid metodologiyasining muxim jixatlaridan biridir. «Milliy istiqlol goyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» nomli kitobda mafkuraga quyidagicha ta`rif beriladi: «Mafkura-muayyan ijtimoiy gurux yo qatlamning millat yoki davlatning extiyojlari, maqsad va intilishlarini, ijtimoiy-ma`naviy tamoyillarini ifoda etadigan goyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari tizimidir». Demak, mafkura muayyan goyalar tizimi. Shunga ko`ra, u inson dunyoqarashining in`ikosidir. Insoniyat tarixidan ma`lumki, ezgulik bilan yovuzlik, go`zallik bilan xunuklik, ozodlik bilan bosqinchilik, ma`rifat va jaxolat, odob-axloq va axloqsizlik kabi goyalarning murosasiz kurashi dunyoqarashning tub moxiyatini tashkil etib kelgan. Goyalar esa ikki xilga: ilgor, taraqqiyparvar

va jaxolatga eltuvchi, qoloq goyalarga bo`linadi. Biri jamiyat taraqqiyotiga, insoniyat ma`naviy kamolotiga xizmat qilsa, ikkinchisi tanazzul tomon boshlaydi. Adabiyot mana shu kurashning ma`naviy-ruxoniy, ijtimoiy asoslarini o`zida mujassamlashtirishi, namoyon etishi bilan xarakterlanadi. Binobarin, adabiyot va san`atni mafkuradan aloxida xoli tarzda tasavvur etib ko`rish mumkin emas. Bu masalada xozirgi paytda adabiy tanqidda jiddiy baxslar kechmoqda. Adabiyotda mafkuraning mavjudligini inkor etuvchilar xam, uning zarurligini ta`kidlovchilar xam o`z xukm-xulosalarini asoslashga urinishayotir. Shu o`rinda aloxida ta`kidlash joizki, xozirgi adabiy tanqidning mafkura bilan munosabati xaqida so`z yuritganda, uni sho`ro davri mafkurasidan butkul farqlash zarur bo`ladi. Negaki, sho`ro davri mafkurasi asosan, yakka xukmron kommunistik partiya siyosatiga xizmat qilgan va xalq manfaatlaridan partiya manfatlarini ustun qo`ygan mafkura edi. Kolaversa, bu mafkura adabiy tanqidni sinfiylik tamoyillari qolipiga solib, uni kompartiya maqsadlari yo`lida kurashuvchi vositaga aylantirgan edi. Oqibatda, sinfiylik tamoyillariga asoslangan mafkuraga xizmat qilgan goyalar nafaqat adabiyot va san`at ravnaqiga, balki adabiy tanqid rivojiga xam katta zarar yetkazdi, uning vazifalarini butkul boshqa yo`nalishga burib, o`zini goyaviy kurashning quroliga aylanishiga sabab bo`ldi. Xatto estetik tushunchalar xisoblanmish ijobiylik va salbiylik, go`zallik va fojiaviylik, ma`naviy barkamollik va tubanlik singari universal kategoriyalar xam sinfiylik mezonlarga bo`ysundirildi. Zo`ravonlikka asoslangan bunday talablar badiiy asarning belgilangan qolipda, uqtirilgan andozalarda yaratilishiga, ijodkor va ijod erkining bo`gilishiga olib keldi. Natijada badiiy asarlarda yakranglik, sxematizm avj oldi, sinfiylikka bo`ysundirilgan soxta gumanizm, yasama axloq normalari tasvirlanadigan bo`ldi. Kolaversa, adabiy tanqidning badiiy asarni baxolashdagi xolisligi, imkoniyatlari cheklandi va tanqid goyaviy kurashda kommunistik partiyaning avangard kuchlaridan biri, deb e`lon qilindi. Xukmron mafkura sinfiylik va partiyaviylikni adabiy tanqidning asosiy prinsiplariga aylantirdi. Agar shu nuqtai nazardan adabiy tanqidning keyingi o`n-o`n besh yildagi faoliyatini ko`zdan kechirsak, uning metodologik tamoyillari, sho`ro davridagidan mutlaqo farqli tarzda, erkin mafkuraga, ezgu goyalarni o`zida mujassam etgan milliy mafkura tamoyillariga mushtarakligini ko`ramiz. Darxaqiqat, milliy istiqlol mafkurasining yetakchi tamoyillari: O`zbekiston xalqlarining tub manfaatlarini o`zida mujassam etgani; o`tmishni kelajak bilan boglovchi ma`naviy ko`prik ekanligi; xalqni ezgu, buyuk maqsadlar yo`lida birlashtiruvchi va safarbar etuvchi kuchligi; xalq bunyodkorligining asosiy goyaviy omili sifatida kishilarni yaratuvchilik faoliyatiga safarbar etishi va ularni goyaviy jixatdan ximoya qilishi; yosh avlodni vatanparvarlik, umuminsoniy qadriyatlarga xurmat ruxida tarbiyalashda eng ishonchli manba ekanligi ana shu mushtaraklikning moxiyatini belgilaydi. Milliy mafkuraning asosiy: Vatan ravnaqi; yurt tinchligi; xalq farovonligi; komil inson tarbiyasi; ijtimoiy xamkorlik; millatlararo totuvlik va diniy

bagrikenglik singari goyalari bilan istiqlol davri adabiy tanqidchiligining yetakchi tamoyillarini qiyoslasak, ularda mushtarak jixatlar nixoyatda ko`pligiga guvoxi bo`lamiz. Jumladan, bu davr tanqidchiligida: -milliy o`zlikni anglash jarayoni ustivor konsepsiyaga aylandi; ya`ni XX asr o`zbek adabiyotini, jumladan, milliy uygonish davri adabiyoti namoyandalari- M.Bexbudiy, A.Avloniy, A.Fitrat, A.Kodiriy, A.Cho`lpon singari ulug ma`rifatparvar adiblar ijodini qayta baxolash va shu asnoda o`zlikni anglash, milliy qadriyatlarni tiklash va uluglash konsepsiyasi ustivor bo`ldi; -milliy mentalitetga e`tibor kuchaydi, milliy qadriyatlarni uluglash asnosida umuminsoniy goyalarni ilgari surish tamoyillariga amal qilindi; -komil inson konsepsiyasi yetakchi bo`ldi; -dindagi insonparvar qadriyatlarni tiklash jarayonlari erkinlashdi va xakozo. Yuqoridagilardan ayon bo`layotirki, milliy mafkuraning asosiy tamoyil va goyalari o`z-o`zidan paydo bo`lmagan, balki jamiyat ma`naviy taraqqiyotidagi yetakchi kuchlarning, jumladan, adabiyot va san`at, tarix, falsafa, adabiy tanqid singari ko`plab soxalarning ijobiy ta`sirida yuzaga kelgan va shu xususiyati bilan xayotiylik kasb etgan. Demak, adabiy tanqid metodologiyasining mafkuraga munosabati xaqida gap ketganda, tayyor andazalarga solingan goyalar tizimi emas, balki milliy mafkura goyalarining shakllanishiga doimiy ravishda o`z xissasini qo`shib boradigan jarayon nazarda tutiladi. Demak, ushbu muloxazalardan shunday xulosaga kelish mumkinki, adabiy tanqid o`ziga xos ilm bo`lib, uning metodologik asoslari xam shundan kelib chiqadi. Yuqorida tilga olingan asoslar adabiy tanqidning xar bir yetuk namunasida muayyan tarzda o`z tajassumini topgani shubxasizdir. 2-fasl. Metodologik tamoyillarning yangilanish jarayonlari va omillari. Jaxon taraqqiyotidagi ulkan o`zgarishlar, jamiyatda yuz ko`rsatgan yangilanishlar, bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan boshqasiga o`tish jarayonlari muayyan qonuniyatlar, sabab va oqibatlar natijasidir. Mazkur jarayonlar bizni o`rab turgan butun koinotdagi ko`z ilgamaydigan, aql bovar etmaydigan o`zgarishlardan tortib, inson aqlu zakovati, tafakkuri bilan mushoxada etish mumkin bo`lgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy o`zgarishlargacha barchasini qamrab oluvchi xodisalardir. Inson tabiat yaratgan mavjudodlar orasida eng mukammali, onglisidir. Zotan, tabiatu jamiyatda, butun koinotda muntazam xarakatdagi ko`zga ko`rinadigan va ko`rinmaydigan, seziladigan va sazilmaydigan axborotlar oqimini izchil qabul qiluvchi, uni ongli tarzda «qayta ishlovchi» va yashash tarziga tadbiq etuvchi xam insondir. Shu ma`noda insonni turli xil to`lqinlarni qabul qiluvchi katalizatorga qiyoslasa bo`ladi. Zero, axborot oqimiga munosabat bildira turib, o`z xayotini xam shunga moslab yangilab boradi. Demak, insoniyat tarixda kechadigan xar qanday taraqqiyot, o`zgarish va evrilishlar o`z xolicha ro`y bermaydi, balki muayyan qonuniyatlar asosida amalga oshadi. Bu jarayonlarning xolati, faol yoki sustligi insonning «katalizator»lik bosqchidagi

darajasi bilan bogliqdir. Insoniyat paydo bo`lgandan toki bugungi kungacha kechgan taraqqiyot va evrilishlar tarixi shundan dalolat beradi. Tarixdagi tub burilishlar, isloxotlar, mavjud tuzumning yangisiga o`z o`rnini bo`shatib berishi jarayonlarida jamiyat O`TISH DAVRINI boshdan kechiradi. O`tish davri jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy o`zgarishlardangina iborat bo`lmay, ayni chogda ma`naviy o`zgarishlar, avvalo, jamiyat a`zolari dunyoqarashi, tafakkuri va ruxiyatidagi yangilanishlar bilan chambarchas bogliqdir. O`tish davri bir necha oylardan iborat bo`lmaydi, balki o`nlab yillarga, xatto undan xam ko`proq muddatga cho`ziladigan murakkab jarayon. So`nggi asrlarni, ko`xna tarix nazarda tutilsa, buyuk o`tish davri, deyish mumkin. Chunonchi, ilm-fan va texnikaning beqiyos rivojlangani, kosmik kemalarning ixtiro qilingani, kompyuter kashf etilgani, iqtisodiy soxadagi ulkan yutuqlar- barchasi kishilar dunyoqarashida tub burilish yasadi. Biroq, yuqorida ta`kidlanganidek, shakllangan dunyoqarash tasavvur va tafakkurning, ong va tuyguning yuksak darajadagi uygunligi xosilasiki, bunda ulardan birining ikkinchisidan ustunligi yoki kamsitilishi aksar xollarda tanazzulga xam olib keladi. Zero, ong bilan xissiyotda bir-biriga intilishdan tashqari ziddiyatli jixatlar xam mavjud. Bu xol, ayniqsa, ularning xar ikkalasiga xam xos bo`lgan mustabidlik xislatlarida ko`zga tashlanadi. XX asrda aql-tafakkurning ustunligi o`z-o`zidan xissiy olamning kamsitilishiga olib keldi va bu xol kishilar ruxiy dunyosidagi ba`zi bir evrilishlarga sabab bo`ldi. Insonning tabiat qonunlarini mensimagani yoki tabiat ustidan xukmron bo`lishiga intilgani ogir ekologik xalokatlarni yuzaga keltirdi, din, adabiyot va san`atga bepisand munosabatlar esa ma`naviyatidagi inqirozlarga yo`l ochdi. Shu ma`noda aytish joizki, tarixdagi xar bir o`tish davri insonning o`zini– o`zi taftish qilish, poklanish, ayni chogda, xayot tarzini yangilashga intilish davridir. Ma`lumki, xar qanday yangilanish uchun bir necha muxim omillar asos vazifasini o`taydi va bu omillarsiz yangi yo`nalish yuzaga kelmaydi. Tanqid tafakkuriga xos yangilanish, yangicha taxlil tamoyillarining paydo bo`la boshlashi va shakllanishiga xizmat qiladigan omillar nimalardan iborat, ular tanqid tafakkuriga qachon va qay tarzda ta`sir ko`rsatadi, degan savollarga turli davrlarda turlicha izoxlar berilgan. Xususan, sobiq sho`ro zamonida chop etilgan tanqid tarixiga oid bir tadqiqotda shunday yozilgan: «Badiiy va tanqidiy fikrning o`sishida xal qiluvchi rol o`ynaydigan uch faktorni aloxida qayd etib ko`rsatish lozim. Bulardan biri ishlab chiqarish vositalarining sotsialistik mulkligi zaminida ishlab chiqaruvchi kuchlarning ravnaqi tufayli erishilgan mexnatkash xalqning moddiy farovonligi-iqtisodiy faktor; ikkinchisi, keyinchalik o`z vazifasini umumxalq sotsialistik davlatga topshirgan proletar diktaturasi-siyosiy faktor; nixoyat uchinchisi jaxonda eng ilgor revolsion dunyoqarash– marksizm-leninizm nazariyasi-ideologik faktor. Ana shu faktorlarsiz sotsialistik realizm adabiyotining muvafaqqiyatlarini ta`minlash mumkin bo`lmasdi».

Ko`chirmadan ayon bo`lib turgandek, jimjimali, galiz jumlalarda ifodalangan «uch faktor»- iqtisodiy, siyosiy va ideologik–mafkuraviy omillar tanqid tafakkurining shakllanishida asosiy omillar sifatida qayd etilgan. Xaddan tashqari siyosatlashtirilgan mazkur ta`rifda adabiy tanqidning na o`ziga xos xususiyatlari, na tanqid obyektlari e`tiborga olingan. Kayd etilgan omillar esa, aslida ijtimoiy o`zgarishlarga aloqador bo`lib, biri ikkinchisini taqozo etgan yagona omilning muayyan yo`nalishi, xolos. Aslida, tanqid tafakkurini yangilaydigan, yangicha qarashlar, tendensiyalar, yo`nalishlar, taxlil prinsiplarining shakllanishida muxim axamiyat kasb etuvchi omillarni aloxida-aloxida ko`rsatish zarur. Bunday omillar, bizningcha, ikkita: Ichki omillar. Tashqi omillar. Ichki omil deganda, eng avvalo, yangicha tanqid tafakkurini yuzaga keltiradigan qonuniyatlar nazarda tutiladi. Bu qonuniyatlarning yuzaga chiqishida aloxida iste`dod soxibi bo`lgan tanqidchi «men»ining roli beqiyosdir. Tashqi omillar ikki: adabiy jarayon va ijtimoiy xayotni qamrab oluvchi qismlardan tashkil topgandir. Ma`lumki, xar bir badiiy asar aniq shaxs-ijodkor tomonidan yaratiladi. Chinakam iste`dodlar tomonidan yaratilgan badiiy yetuk asarlar poetik tafakkurni u yoki bu jixatdan yangilaydi, adabiy xayotda ko`z ilgamas yangi tendensiyalar, yo`nalishlar oqimining vujudga kelishiga zamin xozirlaydi. Ayni chogda, ijtimoiy tafakkur taraqqiyotiga xam ta`sir ko`rsatadi. Jaxon adabiyotining durdona asarlari bo`lmish eng qadimgi qaxramonlik eposlari, O`rta asr Sharqu Garb uygonish davri adabiyoti, undan keyingi davrlarda va nixoyat XX asr oxirigacha yaratilgan eng yuksak namunalar doimo adabiy muxitning o`zgarib turishiga, rang-barang badiiy-estetik olamning vujudga kelishiga, turli oqim va yo`nalishlarning paydo bo`lishiga, so`z san`atining o`lmas obidalari kashf etilishiga, bir so`z bilan aytganda, badiiy tafakkurning yangilanishga qo`shilgan beqiyos xissadir. Birgina Alisher Navoiy daxosi o`zbek mumtoz adabiyoti va adabiy tilining yaratilishiga asos solganidan tashqari, Sharq falsafasi va tasavvuf olamini naqadar boyitgani jaxon axliga ma`lum. Ulug shoir badiiy tafakkurining mumtoz adabiyotimiz taraqqiyotidagi ulkan axamiyatini Bobur, Mashrab, Uvaysiy, Nodira, Ogaxiy singari buyuk adiblar ijodiga ta`siri misolida xam yaqqol kuzatish mumkin. Yoki XX asr o`zbek adabiyotini olaylik. Asrimiz boshlarida paydo bo`lgan jadid adabiyoti namoyandalari, birinchi galda, Kodiriy, Cho`lpon, Fitrat ijodlari o`zbek realistik adabiyotining vujudga kelishi, shakllanishi va rivojiga kuchli ta`sir ko`rsatgani sir emas. SHo`rolar davrida yuz bergan daxshatli qatagonlarga, zugum-zo`ravonliklarga, ziddiyatli bo`xronlarga qaramay, o`z adabiy muxitini yaratishga intilgan Oybek, A.Kaxxor, G.Gulom, X.Olimjon, O.Yoqubov, P.Kodirov, E.Voxidov, A.Oripov singari ijodkorlar ijodi, albatta, ayrim istisnolar borligiga qaramay, o`tgan yetmish yil maboynida badiiy tafakkurni yangilab, adabiy muxit ob-xavosini belgilab turishganini e`tirof etmoq darkor.

Ijtimoiy xayotdagi yangilanish keng tushuncha bo`lib, bu jarayon jamiyatdagi barcha o`zgarishlarni qamrab oladi, ya`ni iqtisodiy-siyosiy, madaniy- ma`rifiy o`zgarishlar ijtimoiy xayot tarzining yangilanishini bildiradi. Shu ma`noda, so`nggi o`n yilliklar insoniyat tarixida buyuk burilishlar davri bo`ldi. 80- yillardagi qayta qurish va oshkoralik epkini bilan boshlangan bu o`zgarishlar zo`ravonlikka asoslangan sobiq sho`rolar saltanatining qulashi va xalqimizning asriy orzusi-istiqlol nashidasi bilan yakun topdi. O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng barcha soxalarda jiddiy isloxatlar amalga oshirila boshladi. Iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, madaniy- ma`rifiy soxalardagi isloxotlar jamiyat xayotidagi o`zgarishlarni belgilovchi yetakchi kuch sifatida namoyon bo`ldi. O`zbekiston mustaqillikning dastlabki yillaridayoq iqtisodiy yo`nalishlarda o`z yo`lini qat`iy belgilab oldi. Prezident I.A.Karimov tomonidan mamlakatni iqtisodiy rivojlantirishning besh tamoyili ishlab chiqilishi va xayotga izchil tadbiq etilishi tez orada o`z samarasini bera boshladi. O`zbekiston iqtisodiy rivojlanishning ma`muriy-buyruqbozlik usulidan voz kechib, xalqimizning qadimgi an`analariga tayangan xolda, bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`ziga xos yo`lini tanladi. Siyosiy-mafkuraviy soxada xam O`zbekiston o`zi tanlagan yo`ldan bormoqda. Siyosiy qaramlik va mafkuraviy sarqitlardan qutulib, umuminsoniy goyalarni o`zida mujassamlashtirgan davlatimiz siyosatida teng xuquqli xamda manfaatli xamkorlik asosiy tamoyilga aylandi. Yakka partiyaning mafkuraviy xukmronligiga chek qo`yilib, ko`ppartiyaviylikka asoslangan o`zbek davlatchiligi an`analariga va xalqimizning azaliy xamda umuminsoniy qadriyatlarga tayangan xolda chinakam istiqlol mafkurasini yaratish bo`yicha keng ko`lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ijtimoiy xayotda yuz berayotgan yangilanish va o`zgarishlar yangicha tafakkur tarzining mevalaridir. Shuni aloxida ta`kidlash zarurki, xozirgi sharoitda yangicha tafakkur tarzining vujudga kelishida SHAXSning roli juda katta. Davlatimiz raxbari, siyosatchilar, faylasuflar, ijodkor va olimlar jamiyatdagi vujudga kelayotgan yangi tipdagi konsepsiyaning bevosita ijodkorlaridir. Darxaqiqat, O`zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma`rifiy isloxotlarning boshida prezident I.A.Karimov turganligini jaxonning yetakchi siyosatchilari bir ovozdan e`tirof etishmoqda. Ijtimoiy xayotdagi isloxotlar ilm-fan va san`atda yangicha konsepsiyaning yuzaga kelishiga omil bo`layotir. Zamonaviy tafakkur tarziga turtki beradigan ilmiy va badiiy izlanishlar yangi tipdagi metodologik tamoyillarning asosiy yo`nalishlarini xam ko`rsatib bermoqda. Mana shu jarayonda adabiy tanqid konsepsiyasining yangilanishi, eng avvalo, yangicha tanqid tafakkurining paydo bo`lishi bilan bogliq tarzda kechadi. «Yangicha tanqid tafakkuri» tushunchasi keng qamrovli bo`lib, mazkur soxa, bir tomondan, falsafiy, ijtimoiy, mafkuraviy, badiiy-estetik qonuniyatlar bilan aloqador bo`lsa, boshqa tarafdan, adabiyotshunoslik ilmi konsepsiyalari, talab va mezonlari asosida o`z faoliyatini yangilash yo`lidan boradi.

SHo`ro nazariyotchilari markscha-lenincha ta`limotni falsafa, estetika, etika, psixologiya va adabiyot, san`at qatorida adabiy tanqidning xam nazariy asosi sifatida olgan edi. Bu ta`limotga ko`ra, adabiy tanqid garchi badiiy-estetik xodisa deb e`tirof etilsa-da, lekin kommunistik goyaviylik uning moxiyatini belgilovchi yetakchi unsur sifatida talqin etilardi. Oqibatda kommunistik goyaviylik sinfiy va partiyaviy adabiy tafakkurni boshqarib turuvchi vositaga aylantirilgandi. Sinfiylik va uning oliy ko`rinishi deb ta`riflangan partiyaviylik xaqidagi nazariyabozliklar adabiyot va san`at ravnaqigagina emas, tanqid rivojiga xam juda katta zarar yetkazdi: tanqidning maqsadi va vazifalari tamoman o`zgartirib yuborildi, bu soxa goyaviy kurashning quroliga aylantirildi. Xatto estetik xodisalar sanaluvchi umuminsoniy tushunchalar: ijobiylik yoxud salbiylik, go`zallik va fojiaviylik, ma`naviy barkamollik kabi ko`plab kategoriyalatlar xam sinfiylik mezonlariga bo`ysundirildi. Zo`ravonlik va buyruqbozlikka asoslangan talablar badiiy asarning tor qolipda, ma`lum bir ko`rsatma doirasida yaratilishiga olib keldi, ijod erkinligi bo`gildi. Oqibatda adabiyotda bir xillik, sxematizm avj ola boshladi. Sinfiylikka asoslangan soxta gumanizm, soxta axloq normalari tasvir etila boshlandi. Adabiy tanqidning esa, badiiy asarni baxolashdagi imkoniyatlari cheklandi. Tanqid goyaviy kurashda kommunistik partiyaning avangard kuchlaridan biri, deb e`lon qilindi. Xukmron mafkura sinfiylik va partiyaviylikni adabiy tanqidning zarur shartlaridan biriga aylantirdi. «Adabiy-badiiy tanqidning sinfiyligi, xususiy-badiiy ijodning ko`plab (garchi xammasidan bo`lmasa-da) turlaridan farqli o`laroq, bevosita namoyon bo`ldi. Va, qoidaga ko`ra-faoliyatining tabiatidan kelib chiqib-mafkuraviy anglashiladi. Sinfiy kurashlar avjiga chiqqan davrlarda tanqidning partiyaviyligi yorqin namoyon bo`ladi. Kolaversa, kuchli, aniq maqsadni ko`zlagan tanqid adabiy-badiiy xayotdagi partiyaviylikning bayroqdoridir. Ilgor tanqid xayotda ijtimoiy, ma`naviy, estetik yangiliklarning paydo bo`lishiga ko`maklashadi, ular uchun kurashadi. U, odatda, o`zining sinfiyligini, partiyaviyligini yashirmaydi». Mana shunday talablar asosida faoliyat yuritish sho`ro davri o`zbek tanqidchiligi uchun xam xos edi. «Xamma ijtimoiy fanlardek, adabiy tanqid tarixi xam (agar u xaqiqiy fan bo`lishni istasa), marksizm-leninizmning insoniyat jamiyati, uning rivojlanishi qonuniyatlari xaqidagi, shu jumladan, jamiyat xayotida inson ongi va uning badiiy ijodi maxsulotlari roli xaqidagi ta`limotga asoslanishi kerak», deb xisoblagan tanqidchilik adabiyotimizning yetmish yildan ziyodroq davri taraqqiyotida salbiy iz qoldirdi, qatagonlarga bevosita yoki bilvosita sababchi bo`ldi. Albatta, sobiq ittifoq davrida tanqidchilik adabiy xayotga faqat zarar yetkazdi, ijobiy xodisalar mutlaqo ro`y bermadi, degan fikrdan yiroqmiz. Ko`plab iste`dodli tanqidchilar o`sha davrda yozilgan asarlarni badiiy-estetik mezonlar asosida baxolashga urinishdi, badiiy jixatdan bo`sh, sayoz kitoblarga qarshi kurashishdi. Biroq xokim mafkura adabiy tanqidning erkin faoliyat yuritishiga, taraqqiy etishiga to`sqinlik qildi. Iste`dodli tanqidchilar o`z iste`dodlarini badiiy asarlar taxliliga emas, balki mafkuraviy kurash maydonidagi olishuvlarga sarflashga majbur bo`ldilar.

Natijada yillar davomida nafaqat goyaviy, ayni chogda, xukumron mafkura prinsiplariga bo`ysungan, uni o`zida ifodalangan va targib qilgan adabiy tanqid estetikasi shakllandi. Tabiyki, bu tanqid o`zining metodologik asoslarini ishlab chiqdi va adabiy jarayonga tadbiq etdi. Bugungi kunda sho`ro davri tanqidchiligiga xos illatlarning obyektiv va subyektiv sabablari taxlil etilgan tadqiqotlar, maqolalar chop etilmoqda, yaqin o`tmish adabiy tanqidchiligida xaqida muxim xulosalar chiqarilmoqda. Albatta, «qayta qurish va oshkoralik», deb atalgan nisbatan erkinroq pallaga kelib, ya`ni 80-yillarda adabiy tanqid tafakkurida yangilanish ro`y bera boshladi, biroq bu jarayon xam silliq kechgani yo`q, murakkabliklar, ziddiyatlar o`sha yillari e`lon etilgan tadqiqotlarda u yoki bu tarzda o`z aksini topdi. Bu xol, albatta, turlicha shakl va mazmunda namoyon bo`ldi. Ayrim chiqishlarda o`tgan yetmish yildan ziyodroq davr mobaynida adabiy jarayonda faoliyat ko`rsatgan ijodkorlarni, ularning adabiy merosini butunlay qoralash yoki xamma aybni sho`ro siyosatiga agdarib, o`sha davr adiblarini mutlaqo oqlashga urinishdek biryoqlama xarakatlar kuzatildi. Ba`zan munaqqidlarning, tanqid estetikasiga xilof tarzda, bir- birlarini turli «yorliq»lar bilan «siylash» xarakatlari xam ko`zga tashlandi. Biroq mamuniyat bilan takidlash lozimki, ana shunday murakkab kurashlar, goyaviy taz`yiqlar sharoitida kommunistik mafkura qoliplaridan qutulishga urinayotgan yangi tipdagi tanqid tafakkurining ilk kurtaklari ko`rina boshladi va 80yillarda totalitar tuzum yetishtirgan, kaltabinlik va zo`ravonlikka asoslangan mafkura xukumronligining jiddiy qarshiliklari ostida shakllana boshladi. Tanazzulga maxkum bu xukmbardor mafkura so`nggi nafaslarida xam soglom kuchlarga qarshi xurujlarini to`xtatgani yo`q. Jumladan, «Pravda Vostoka» gazetasining 1986 yil 4 dekabr sonida e`lon qilingan tarixchi M.Vaxobovning «Tarix xaqiqatiga zid» xamda «Sovet O`zbekistoni» gazetasining sonida bosilgan «Goyaviylik- adabiyotning bosh mezoni» sarlavxali maqolalarining adabiyotni vulgar- sotsiologik nuqtai nazardan taxlil qilish, madaniy merosga, tarixiy shaxslarga vulgar munosabatda bo`lish, ijodkorlar asrlaridan goyaviy kamchilik izlash va siyosiy ayblovlar e`lon qilishdan iborat edi. Chunonchi, M.Vaxobovning maqolasida P.Kodirovning «Yulduzli tunlar» romani xaqida fikr yuritilib, yozuvchiga o`tmishni, ayniqsa, Bobur siymosini ideallashtirish, ikkinchi maqolada esa Shukrullo, S.Karomatov va yana boshqa bir necha yosh ijodkorlarga goyasizlik aybi qo`yildi. Ta`kidlash joizki, bu kabi siyosiy ayblar bitilgan maqolalar sho`rolar davri uchun tasodifiy xodisa emas edi. Ma`lumki, 30-50-yillarda xam xuddi shu mazmundagi noxaq aybnomalar tufayli ko`plab iste`dodli ijodkorlar jismonan va ma`nan qatagon qilingandi. Shunisi quvonarliki, 80-yillardagi yuqoridagidek xurujlari bilan sho`ro jallodlari o`z maqsadlariga erisha olmadilar. Zero, endi davr o`zgara boshlagan, qo`rquv iskanjasidan qutilayotgan yangicha tafakkur tarzi yuzaga kelayotgan edi. Shu bois, siyosiy-mafkuraviy tazyiqlarga qarshi ilgor qarashga ega bo`lgan ziyolilar yakdillik bilan kurash olib bordilar. Chunonchi, M. Ko`shjonov, O.Sharafiddinov, N.Xudoyberganov, N.Karimov va boshqa faol tanqidchilarning matbuotda chop etilgan maqolalarida bunday salbiy ko`rinishlarga keskin zarba berildi.

80-yillarda yuzaga kela boshlagan yangicha tafakkur tarzi adabiyotshunoslik va adabiy tanqidning asosiy tadqiq obyektlarini, mavzu yo`nalishlarini, tadqiq va taxlil mezonlarini, tamoyillarini belgilab berdi. O`zbekiston o`z mustaqilligiga erishgandan so`ng bu xarakat izchil tus ola boshladi. Xo`sh, bu davr adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligida asosan qanday muammolar xususida baxs yuritildi? Mazkur soxalar tadqiq va taxlil tamoyillarini, metodologik xususiyatlarini qay yo`sinda yangiladi? Badiiy asarga qanday mezonlar asosida yondoshildi? Bu kabi savollarga javob topish bugungi adabiyotshunoslik va adabiy tanqid ilmi oldida dolzarb vazifa bo`lib turibdi. Ularga qoniqarli javob topmasdan bugungi adabiy tanqidning xaqiqiy qiyofasini aniqlash qiyin. Bizning nazarimizda, so`nggi o`n-o`n besh yil ichida adabiyotshunoslik va adabiy tanqidning yetakchi tendensiyalarini, tadqiq va taxlil ko`lamini asosan quyidagi masalalar tashkil etadi: 1.Adabiyotshunoslik va adabiy tanqidda metod va metodologiya muammolari. Tadqiq va taxlil prinsiplarining mushtarak va o`ziga xosligi masalalari. 2.Adabiy merosni qayta baxolash masalasi. 3.Badiiy asarga yangicha munosabat masalasi. Ushbu masalalarning keyingi ikkitasini, xarakter xususiyatidan kelib chiqib, aloxida boblarda o`rganish zarurati bor. O`tgan asr saksoninchi yillarining ikkinchi yarmida ijtimoiy xayotda yuz bera boshlagan o`zgarishlar, ayniqsa, mustaqillikka erishganimizdan so`ng adabiy tanqidning metodologik tamoyillaridan biri-konsepsiyani yangilash dolzarb muammoga aylandi. Jumladan, Naim Karimov «Kayta qurish va adabiy tanqid» sarlavxali maqolasida konsepsiyaning yangilanishi, ya`ni yangicha «tanqidiy- estetik tafakkurning shakllanishi» uzoq davom etadigan jarayon ekanligini ta`kidlaydi. Chunki «adabiy tanqiddagi qayta qurish deganda mavjud nuqsonlarni bartarf etish, tanqidchilikda sayozlikka, subyektivlik va garazgo`ylikka, xushomadgo`ylik va madxiyabozlikka, yozuvchining goyaviy-badiiy niyatini tushunmaslik yoki noto`gri talqin qilishga qarshi keskin kurash olib borishni anglatadi". Darxaqiqat, ta`kidlangan bu muammolar qisqa vaqtda osongina xal bo`ladigan masalalar emas. Zero, bu illatlar sho`ro davri siyosatining oqibatlari sifatida uzoq vaqt paydo bo`lgan edi. N.Karimov to`gri ta`kidlaganidek, konseptual yangilanishni, eng avvalo, adabiy tanqidga bo`lgan salbiy munosabatni o`zgartirishdan boshlash kerak. Chunki, maqolada qayd etilganidek, o`sha paytda ko`plab ijodkorlarning adabiy tanqidga munosabati yaxshi emas edi. Bunga esa, tasodifiy avtorlarning maqola va taqrizlarida yuqorida qayd etilgan illatlarning namoyon bo`lishi, ba`zan vulgar sotsiologik ko`rinishlarning uchrashi sabab bo`lardi. N.Karimov M.Vaxobovning «Tarix xaqiqatiga zid» va «Sovet O`ebekistoni» gazetasida chiqqan «Goyaviylik-adabiyotimizning bosh mezoni» maqolalaridagi garazgo`ylik va siyosiy kaltabinlik, «goyaviy xushyorlik» illatlarni fosh qilarkan, e`tiborni mazkur illatlarning sabablariga jalb etadi. Vaxobovchilik

illatlari faqat bugunning maxsuli emas, balki 40-50-yillarga (aslida 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshiga-K.K.) borib taqalishini aytadi. Shuningdek, bunday maqolalarning yuzaga kelishi shunchaki tasodif emasligini, ular ijodkorlarimiz boshiga ogir kunlarni solgani xamda tanqidga bo`lgan salbiy munosabatni xam shakllantirganini kuyunib yozadi: «Aslida yozuvchilarimizda adabiy tanqidga nisbatan salbiy munosabat ana shunday faktlar ta`sirida shakllangan. Yozuvchilarimizning dilini qon, tilini gung qilgan kishilar xam-o`shalar. Shuning uchun xam adabiyotimiz va madaniyatimizga nisbatan ko`ngilida tariqcha xam xurmat bo`lmagan, goyaviylik, sinfiylik va partiyaviylik xaqidagi shiorlar bilan niqoblangan Vaxobovga o`xshagan kishilardan adabiyotni va ijodkorlarni ximoya qilishimiz kerak». N.Karimov maqolasida umumiy muloxazalarga tayanib tanqid konsipsiyasini yangilash xaqida fikr yuritgan bo`lsa, Asqarali Sharapov «Tanqidiy mushoxada yuritish va xolislik» sarlavxali maqolasida konkret taxlil orqali tanqidchilikdagi ba`zi nuqsonlar: tanqid etikasiga rioya qilmaslik, xolislik va obyektivlikning yetishmasligi, «men bilaman, sen bilmaysan» qabilidagi mensimaslik illatlarini Ochil Togayev bilan Umarali Normatovning A.Oripovning «Ayol» she`ri ustidagi baxslari, shuningdek, A.Xolliyevning Axmad A`zam, B.Akramovning O.Sharafiddinov qarashlariga munosabatlari misolida ko`rsatib o`tadi. Shu bilan birga, tanqidda xissiy taxlil bilan ratsional taxlilning uygunligiga erishish samarali natijalar berishi mumkinligini «Ayol» she`ri taxlili orqali ko`rsatishga xarakat qaladi. 80-yillarning oxiri 90-yillar tanqidchiligini ko`zdan kechirganda konsepsiyani yangilash zarurligi xaqida ko`plab muloxaza va takliflar, fikrlar, kuzatishu mushoxadalar bayon etilganini ko`rish mumkin. Bu mushoxadayu muloxazalar goyat rang-barang bo`lib, ba`zan bir-birini to`ldirsa, ba`zan inkor etadi. Shunga qaramay, ularni o`zaro boglab turadigan bir mushtarak xususiyat bor edi. U xam bo`lsa, totalitar tuzum zo`ravonligi asosiga qurilgan soxta tamoyillardan qutilish, ularning o`rniga badiiyat qonuniyatlarini o`zida mujassamlashtirgan, erkin fikr yuritishga imkon yaratadigan tamoyillarni tadbiq etish istagidir. Adabiy tanqid konsepsiyasining yangilanishi ko`plab goyat muxim masalalarning xal etilishi bilan xarakterlidir. Jumladan, sho`ro davrida xukm surgan konsepsiyaning asl moxiyatini anglab olish, uning asosiy jixatlarini to`gri taftish qilish, qolaversa, adabiyotning, badiiy asar konsepsiyasining yangilanishi zarurligi, adabiy tanqidning eski metodologiyadan farqli yangi metodologik asosini yaratish va xokoza. Bu muammolar 90-yillardayoq metod va metodologiya masalalariga bagishlangan aksariyat maqolalarda o`z ifodasini topa boshladi. Jumladan, adabiyotshunos va olim X.Do`stmuxammad «Konsepsiyani yangilash uchun...» maqolasida bu ishni avvalo «...xayotni badiiy idrok etish borasidagi shakllangan qadriyatlarimizni ochiq-oydin taftish qilishdan, yozuvchilarmiz konsepsiyalarini o`rganishdan boshlash kerak», degan talabdan kelib chiqib, Kodiriyning «O`tkan kunlar», «Obid ketmon», Oybekning «Kutlug qon» asarlardagi yetakchi konsepsiyalarni aniqlashga xarakat qildi.

Tanqidchi taxlillar asosida «O`tkan kunlar» romanining bosh konsepsiyasini insoniy munosabatlar tasviri tashkil etadi, degan xulosani beradi. «Obid ketmon» romanida esa, ko`proq ijtimoiy munosabatlarni tasvirlash yetakchilik qilishini ta`kidlaydi. «Ijtimoiy xayot tarixi, siyosiy qarashlar ziddiyati xaqida gap borganda sinfiy tushunchalar, sinfiy qadriyatlar xal qiluvchi omil xisoblanadi». X.Do`stmuxammadning fikricha, sho`ro davri adabiyotining konsepsiyasini, asosan, ijtimoiy munosabatlar tasviri orqali yuzaga keladigan sinfiylik va partiyaviylikka tayangan goya va mafkura tashkil etadi. Tanqidchining bu fikrlariga qo`shilgan xolda, uning «Kutlug qon» romani qisqa taxlilidan chiqargan barcha xulosalariga (xususan, oq-qora ranglarning bexad quyuqlashtirib tasvirlangani xaqidagi) to`la qo`shilish qiyin. Garchi roman sotsialistik realizm metodining namunasi, unda voqelik, konflikt sinfiylik va partiyaviylik nuqtai nazaridan yoritilgan bo`lsa-da, yozuvchi aksariyat o`rinlarda xayot xaqiqati va xarakter mantigiga rioya qilganini ta`kidlash zarur. Tanqidchining kelgan xulosalaridan ayon bo`layotirki, ijtimoiy munosabatlar tasviriga asoslangan sinfiy va partiyaviy mafkuraga tayanilgan eski konsepsiyadan voz kechish zarur va uning o`rniga insoniy munosabatlarga asoslangan konsepsiya bo`yicha ijod qilish lozim. Shundagina qaxramonlarni jamiyatda tutgan mavqelariga, ya`ni boy yoki kambagalliligiga, ishchi yoki cho`ponligiga qarab emas, balki ularning ichki olamiga, ruxiy-ma`naviy dunyosiga, fe`l-atvoriga asoslanib ta`riflash, tavsiflash mumkin bo`ladi. Bunday asarlarni taxlil qilgan tanqid xam o`z konsepsiyasini asar moxiyatidan kelib chiqqan xolda yangilab boradi. Tanqidchining ushbu xulosasi muxumligini ta`kidlash joiz, albatta. Xo`sh, X.Do`stmuxammad nazarda tutgan sho`ro davri adabiyoti, xususan, o`sha davrda ijod qilgan yozuvchilarning konsepsiyalarini qay tarzda taftish qilgan, baxolagan ma`qul? Ularning qaysi jixatlaridan voz kechib, qaysi jixatlarini adabiy jarayonga xizmat qildirish lozim? Ayni shu savollar 90-yillar boshidagi tanqidchilik oldida dolzarb bo`lib turgandi. «O`zbekiston adabiyoti va san`ati» xaftaligida uyushtirilgan «Tavbadan tozarishgacha...» sarlavxali davra suxbatida yuqoridagi singari savollarga javob topishga xarakat qilingan. Davra suxbatida ishtirok etgan adib va olimlar O. Yoqubov, M. Ko`shjonov, Shukrullo va Toxir Malik shaxsga siginish davri illatlarining xayotga va adabiyotga yetkazgan salbiy oqibatlari, minglab begunox insonlar qatagon qurboni bo`lishgani, ular orasida A.Kodiriy, Cho`lpon, Fitrat, U.Nosir kabi ko`plab ulug iste`dod soxiblarini xam mustabid tuzum ayamaganini aytishgan, ularning xayoti va ijodiga oid barcha ma`lumotlarni, materiallarni o`rganish va xalqqa ro`y-rost yetkazish zarurligini ta`kidlashgan. Suxbatda ishtirok etgan B.Kosimov va U.Ko`chqor e`tiborni totalitar tuzumni yuzaga keltirgan omillarning tub moxiyatini ochib tashlash lozimligiga qaratishgan. Jumladan, B.Kosimov 1917 yillgi oktabr to`ntarishidan keyingi tolato`p vaziyat xaqida gapirib, shunday deydi: «...ancha vaqt «Kim kimni yengadi?», degan savol qo`yildi va u 20-yillarning oxirida «yangi turmush» foydasiga xal bo`ldi. Lekin u bilan ayni bir paytda «Kim xaq?» degan savol xam qo`yilgan edi. Buni ko`proq adabiyot qo`ydi. Bu, aytish kerakki, xozirda xam savollarning savoli bo`lib turibdi. Unga, yil sayin, to`grirogi, qatagon yillardan

yoruglik tomon yurganimiz sayin bosib o`tgan yo`limizning yagona to`gri yo`l ekanligiga shubxa kuchayib bormoqda». Darxaqiqat, oktabr to`ntarishidan keyingi davr xayotini taftish qilishga da`vatlar xali sho`rolar tuzumi qulamasdanoq xalqimizning mutaqillikni orzu qilib, unga intilib yashaganidan, totalitar tuzum goyalariga shubxa bilan qaray boshlaganidan dalolatdir. Bu xol esa, o`sha paytdayoq tafakkur tarzining xam yangilanayotganini ko`rsatgandi. U.Ko`chqor qatagon siyosatining milliy madaniyatiga, adabiyot va san`atga ko`rsatgan salbiy ta`siri xaqida gapirib, madaniy xodisalarga, adabiyot va san`at asarlariga ularning badiiy-estetik qimmatiga qarab emas, balki sinfiy-inqilobiy goyasiga qarab baxo berilgani tuzumining sinfiy moxiyati milliylikni, boshqa biror-bir dunyoqarashni tan olmaganini, shu bois, o`z sinfiy moxiyatiga mos bo`lmagan xar qanday fikrni mavx etganini ta`kidlaydi. Darvoqe, davra suxbatining «Tavbadan tozarishgacha...» deb nomlanganida xam o`ziga xos ramziy ma`no bor. Zero, yetmish yil davomida ko`plab begunox insonlarning, birinchi galda, ijodkor, ziyoli, olim va davlat arboblarining qatogonga duchor bo`lishida vositachilik qilib, bilib- bilmay, mustabid tuzum tegirmoniga suv qo`yganlar xam bo`ldiki, endilikda ular o`sha gunoxlar uchun tavba-tazarru qilishlari lozim, degan fikr davra suxbatida dadil aytildi. «Eng ulug ish-o`tmish xatolaridan butkul voz kechishimiz, shuning baravarida tavba-tazarru qilish xali o`z yuksak maqomida ado etilganicha yo`q. Xolbuki, tozarishning, poklanishning muborak yo`li tavbadan boshlanadi. Albatta, u goyat mashaqqatli, lekin kelajak xayotni–toza xayotni usiz tasavvur qilib bo`lmaydi» (I.Gafurov). Mustaqillik arafasida aytila boshlangan bunday fikrlar yangicha dunyoqarash, yangicha konsepsiyaning ilk kurtaklari edi. Bu kurtaklar mustaqillikning dastlabki yillaridayoq gunchalab, adabiyot va san`at, adabiy tanqiddagi yangilanayotgan konsepsiyaning yetakchi tamoyillarini belgilashda muxim rol o`ynadi. Shuni aloxida ta`kidlash joizki, yuqorida kuzatilganidek, yozuvchi va shoirlar, adabiyotshunosu tanqidchilarning ilgor qismi mustaqillikkacha bo`lgan davrdayoq yangi tipdagi adabiyotning o`ziga xos shakl-shamoyili xaqida fikr yurita boshlagan ekan, bu xol ularning yangi davrga xam ruxiy-psixologik jixatdan, xam aqliy- amaliy tomondan ma`lum tayyorgarlik bosqichini o`taganini bildiradi. Shuning uchun xam istiqlolning dastlabki paytlaridayoq «Istiqlol adabiyoti qanday bo`lishi kerak?», «Yangi adabiyotning asosiy mezonlari nimadan iborat?», «U kimni va nimani tadqiq etadi, kimga va nimaga xizmat qiladi, qay yo`llardan yurib, qay manzillar sari boradi?» qabilidagi ko`plab savollar kun tartibiga qo`yildi. Istiqlolning ilk yillarida (1993) Prezident I.Karimovning bir gurux ijodkorlar bilan uchrashuvi bo`ldi. Uchrashuvda birinchi marta istiqlol davri o`zbek adabiyotining metodologik asosini demokratik tamoyillarga asoslangan, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni o`zida mujassamlashtirgan mustaqillik mafkurasi tashkil etishi lozimligi xaqida fikrlar aytildi. Yaratilajak mafkura qanday bo`lishi lozim, degan masala xam qizgin muxokama etildi. Mazkur masala yuzasidan «O`zbekiston adabiyoti va san`ati» gazetasining mustaqilligimizning ikki yilligi arafasida tashkil etgan «Istiqlol va adabiyot» (1993 yil, 6 avgust soni) mavzusidagi davra suxbatida xarakterli fikrlar o`rtaga tashlandi.

Suxbatda ishtirok etgan O.Yoqubov, A.Oripov, O.Sharafiddinov, T.Malik, T.Kaxxor va X.Do`smuxammad yaratilajak mafkuraning o`ziga xos jixatlari xaqida fikr-muloxazalarini bayon etishdi. Mustaqillik mafkurasi kommunistik mafkuradan batamom farq qiladigan, sinfiylik va partiyaviylikdan xoli, xalqimizning azaliy orzulari, turmush tarzi urf-odatlari, an`analari bilan chambarchas boglangan milliy mafkura bo`lishi lozimligi ta`kidlandi. Jumladan, O.Yoqubov mustaqillik davri ijodkorining asosiy vazifalaridan biri «millatimiz uchun, ona yurtimiz uchun, farzandlarimiz baxt-saodati uchun butun iqtidorini bagishlashdan iborat bo`lmogi kerak», deb xisoblasa, A.Oripov «mafkura» so`zining zamirida ma`lum fikr yotishini va adabiyotdagi mafkurani ifodalaydigan mazkur fikr soglom bo`lishi lozimligini ta`kidladi. O.Sharafiddinov va T.Malik adabiyotning vazifasi xaqida so`z yuritib, adabiyot mustaqillikni mustaxkamlash, mustaqillik mafkurasini yaratish yo`lida millat ongini tarbiyalashi, uning ma`naviy dunyosini yangilash yo`lida xizmat qilishi zarur, degan fikrni o`rtaga tashlashdi. T.Kaxxor aslida adabiyotdagi mafkura milliy zamin bilan bogliqligini eng qadimgi yozma yodgorliklarda xam millat va davlat, vatan tushunchalari zikr etilgani xaqida gapirib, «Bugungi adabiyot o`sha eski tamal toshlar ustida turar ekan, demakki, bugungi milliy mafkura xam bobolarimiz qurgan davlatlardagi mafkura tajribalariga tayanmogi tabiiydir», degan xulosaga keladi. T.Kaxxor diqqatni yana bir muxim masalaga qaratadi. Gap shundaki, o`sha yillarda «Biz mustaqil bo`ldik, endi yaratilajak adabiyotimiz xar qanday mafkuradan xoli bo`lishi kerak», degan qarash xam targib qilina boshlagan edi. Jumladan, Kozoqboy Kashqirlining «Taxlil mashaqqatlari» sarlavxali maqolasidagi Sh.Xolmirzayevning «Adabiyot o`ladimi?» maqolasiga munosabat bildirib yozgan quydagi fikrlari xarakterlidir: «Maqolada xar qanday, xatto eng oliyjanob mafkura xam moxiyat e`tibori bilan adabiyotga nisbatan zo`rlik ekanligi marksizm-leninizm ideologiyasi misolida juda ishonarli ko`rsatilgan. Zero, mafkuraga asoslangan tuzum, jamiyat shaxs erkiga, ijod erkinligiga daxl qilmasligi mumkin emas». T.Kaxxor shunday mazmundagi fikrlarga munosabat bildirib, adabiyot uchun mafkura zaruriy shartlardan biri ekanligini mantiqan shunday dalillashga urinadi: «Chunki, avval ta`kidlaganimizdek, davlat va mafkura jismu jondir, adabiyot, tarix, madaniyat uning xayotida rux beruvchi bir qaynoq buloqdir. Davlat, mafkura, adabiyot bir bo`lgani uchun xam qaxramon otalarimizdan Kultegin tosh kitobidagi «Ey, turk elim, boshingdagi osmon bosib tushmagan bo`lsa, ostingdagi yer yorilmagan bo`lsa, xalqingni kim qul qildi?» degan mazmundagi so`zlar bitilgan. Shuning uchun xam Kashgarli Maxmud «Turk so`zlari devoni»ni yozadi va bu bilan arablar bosqinidan keyin yozuvi yo`qotilgan, tili o`limga maxkum qilingan Turonda yashagan bobolarimizning turk so`zlari, tarixlari, ota so`zlarimiz, qo`shiqlarimiz saqlanib qoldi. Bu xam mafkuradir, adabiyotning ayni milliy siyosat bilan bogliq ekanidir. Chunki adabiyot millatning yashashi uchun, saqlanishi uchun xizmat qiladi». Bunday nuqtai nazarning to`griligi, adabiyotdagina emas, balki jamiyatning barcha jabxalarida xam, xususan, davlatchilikni barpo etishda xam mafkura muxim rol o`ynashini keyingi o`n yillik tarix isbotladi. Sh.Xolmurzayev xam o`zining

«Adabiyot o`ladimi?» maqolasida mafkura borasida ilgari surgan fikrlaridan voz kechib, «Tafakkur» jurnalining 1999 yil 1-2-sonlarida e`lon qilingan «Jamiyatning maqsadi, ya`ni mafkura bobida o`ylar» nomli essesida milliy mafkuraning yaratilayotganligini va u umuminsoniy qadriyatlarni xam o`zida mujassamlashtira olganini iftixor bilan e`tirof etadi. Milliy mafkurada umuminsoniy qadriyatlar masalasi juda muxim o`rin tutadi. Chunki milliy mafkura, milliylik masalalari goyat nozik tushunchalardir. Bunda «milliylik» tushunchasi bilan «milliy maxdudlik» tushunchasini bir-biridan farqlash lozim bo`ladi. Yuqorida tilga olingan davra suxbatida X.Do`stmuxammad masalaning shu jixatiga diqqatni qaratib, adabiyotimiz faqat milliy an`analar asosidagina rivojlanishi mumkin emas, deydi. Adabiyotning xar tomonlama rivoj topishi, yuksak yutuqlarga erishishi uchun milliylik bilan birga umuminsoniy qadriyatlarni o`zida mujassamlashtirgan jaxon adabiyotidagi turli oqim va yo`nalishlarda bitilgan asarlar, xorijlik mashxur adiblar tajribasini o`zlashtirishi zarur va ulardan adabiyotimizda foydalanish lozim. «Milliylik o`z qobigiga o`ralgan, «bobomdan qolgani kifoya, o`zim xech narsa orttirmayman» qabilida ish tutadigan tushuncha emas. Xozirgi o`zbek badiiy tafakkuri to`qimasiga singib ketadigan, dunyoni to`kisroq, yangiroq idrok etishga yordam beradigan nimaiki yo`sin va uslublar bor ekan, ular o`zbek milliy adabiyotiga yot bo`lmasligi kerak», deydi X. Do`stmuxammad. Shu bois, mustaqillikning dastlabki paytlaridayoq adabiyot avval qanday edi-yu, endi yangi tipdagi adabiyot qanday bo`lishi lozim, degan masala kun tartibining asosiy muamosiga aylandi. Bunda asosiy e`tibor adabiyotning ijtimoiyligi, mafkura bilan munosabati, ommaviyligi va tarbiyaviyligi, badiiy- estetik tamoyillari masalasiga qaratildi. Jumladan, K.Yo`ldoshevning «Yoniq so`z» kitobida jamlangan ko`pgina maqolalarning asosiy mavzusini yuqorida qayd etilgan masalalar tashkil etadi. Olim o`z kuzatishlarida o`tgan asrning 80-90- yillarida qizgin baxs- munozaralarga asos bo`lgan adabiyot tarixini davrlashtirish muammosiga to`xtalib, boshqa qarashlardan farqli ravishda xar bir davrni ijtimoiy-tarixiy o`zgarishlardan emas, balki badiiy tafakkurdagi evrilishlardan, ya`ni adabiyotning o`ziga xos ichki taraqqiyot qonuniyatlaridan izlaydi. Shu asosda adabiyot tarixini uchta katta davrga-Islomgacha bo`lgan davrdagi adabiyot, Islom ta`siridagi adabiyot, Jaxoniy ta`sirlar davri adabiyotiga ajratadi va xar bir davr adabiyotining yetakchi xususiyatlariga doir qarashlarini bayon etadi. Olim keyingi davrni «Yangi o`zbek adabiyoti» deb ataydi va uning asosiy xususiyatlarini, ichki taraqqiyot tamoyillarini yangi bosqichlarga ajratib talqin qiladi. Olimning madaniy merosni qayta baxolashdagi kuzatishlari, asosan, mana shu davrga, aniqrogi, XX asr o`zbek adabiyoti va uning bir qismi bo`lgan sho`ro davri adabiyotiga taalluqlidir. K.Yo`ldoshov XX asr o`zbek adabiyotining yetakchi xususiyatlarini, ijtimoiylashuvining moxiyatini, sabab va oqibatlarini teran talqinlar asosida ko`rsatib beradi. Uning fikricha, mumtoz adabiyot xos odamlarga atalib, ularni qaxramon sifatida tasvirlagan bo`lsa, keyingi davr adabiyoti o`z «estetik arshidan tirikchilik zaminiga tushib» ijtimoiy xayotni va turmush tashvishlariga ko`milgan oddiy odamlarni, ularning kundalik o`y-xayollarini tasvirlay boshlagan adabiyotga

aylana borgan (30-bet). Shunga ko`ra, adabiyotning vazifasi xam o`zgara boshlagan. YA`ni adabiyot o`zining sof san`atligidan chekinib, ijtimoiy muammolarni ko`tarib chiqadigan, tashviqot qiladigan ijtimoiy-estetik xodisaga aylangan. Shu bois, unda xalqchillik kuchaydi, tili jonli xalq tiliga yaqinlashdi, janr imkoniyatlari kengaydi. Olimning xulosalariga ko`ra, bu o`zgarishlar boshdanoq ijtimoiylashgan Garb adabiyoti ta`sirida yuzaga keldi va ayniqsa, sho`ro davri adabiyotida avj nuqtaga ko`tarildi. Oqibatda adabiyot nafaqat ijtimoiy mazmun kasb etdi, ayni chogda, xokim mafkura goyalariga xizmat qilib, xukm-xulosalar chiqarib, qarorlar qabul qiluvchi davlat ishiga aylantirildi. Adabiyotda insonning o`zi emas, uning foaliyati tasviri yetakchilik qila boshladi. K.Yo`ldoshev qarashlarida sho`ro davri adabiyotiga nopisand munosabat sezilmaydi. Uning o`zi ta`kidlaganidek, bu davrda adabiyot ko`p narsalarga erishdi xam, roman, qissa, xikoya kabi o`nlab janrlar o`zlashtirildi. Natijada «O`tkan kunlar»dan boshlab «O`gri» kabi o`nlab badiiy mukammal va jaxoniy sinovlarga bardosh beradigan ko`plab asarlar yaratildi (30-bet). Olim fikrlarining tasdigini sho`ro davrida yashab ijod qilgan G.Gulom, M.Shayxzoda, Mirtemir, U.Nosir, shuningdek, ijodi bilan o`sha zamonda boshlab elga tanilgan A.Oripov, O`.Xoshimov, Sh.Xolmirzayev, R.Parfi, Sh.Raxmon, Z.A`lam, A.Suyun singari ijodkorlarning asrlariga doir kuzatishlarida xam ko`rishimiz mumkin. Kozoqboy Yo`ldoshev maqolalarida badiiy adabiyotning estetik jixatiga, ya`ni uning «sof san`at» ekanligiga urgu qaratadi. Ayni chogda, adabiyotning ommaviy bo`lishi lozimligini inkor qiladi. Didi yuksak, saviyasi o`ta yuqori kishilar-xos odamlargamo`ljallab yozilgan asarlarnigina chinakam san`at namunalari, deb xisoblaydi. Shu nuqtai nazardan, olim badiiy asarning mafkuraviyligini xam inkor etadi. Mustaqillikdan keyingi yangi adabiyotni asliga – «sof san`at»ligiga qaytayotgan adabiyot sifatida ko`radi va uni o`nta asosiy xususiyatini sharxlaydi. Adabiyotshunos Dilmirod Kuronov esa, bu kabi qarashlarga munosabat bildirarkan, ayni muammolarni uzil-kesil yechimga ega, aniq-tiniq xukm-xulosalar chiqarishning imkoni bo`lmagan tushunchalar sirasiga kiritadi. U Cho`lponning «Adabiyot nadur» degan mangu savolini o`rtaga qo`yarkan, mazkur savolga turli davrlarda turlicha javoblar berilganligini, biroq bugungi kunda xam ushbu savol kun tartibidagi asosiy masala bo`lib qolayotganligini ta`kidlaydi va , ularga o`z munosabatini Abdulla Kaxxorning «O`gri», Oybekning «Na`matak» asarlari taxlili orqali bildiradi. Olim adabiyotning o`ziga xos tabiatini ijod jarayoni bilan boglab talqin etishga xarakat qilib, ijodkorning bilishga extiyojini ijodga olib boruvchi yo`l sifatida ta`kidlaydi va bu extiyoj bilishga qaratilganligi bois xam ijtimoiylikka daxldor, degan xulosaga keladi. Asarni yaratilishi, ya`ni genetik jixatiga ko`ra ijtimoiy xodisa, deb baxolagan munaqqid fikricha, badiiy asarda ijtimoiylik bilan shaxsiylik qorishiq xolda keladi, faqat ularning darajasi, nisbati turli asarlarda turlicha namoyon bo`ladi. «Insonning ko`nglidagi tuygular, iztirob-u quvonchlar kelib chiqishi jixatidan ijtimoiy emas-mi?» D. Kuronov bu fikrini asoslash uchun Abdulla Oripovning «Baxor kunlarida kuzning xavosi» satri bilan boshlanuvchi tabiat manzarasi tasviriga bagishlangan (aslida esa, ruxiy xolat, kayfiyat manzarasi chizilgan) she`r taxlilida undagi dardni

ijtimoiy dard, deb ta`riflaydi va uni she`r yozilgan davr, ya`ni 1967 yil bilan boglab talqin etadi. «Xassos shoir o`zini qiynagan DARD suratini tabiat manzarasida ko`radi, «baxor kunlaridagi kuz xavosi»dan kelgan iztirobini, alamu o`kinchini ifodalaydi. Jamiyatning ko`zi ochiq a`zolarini iztirobga solgan bu ijtimoiy dard shoirning shaxsiy dardiga aylangan, dardning shaxsiylashish darajasi shunchalarki, biz she`rni «ko`ngil she`riyati» deyishga-da, uni «sof san`at» namunasi sifatida baxolashga-da moyilmiz» (o`sha kitob, 22-bet). Munaqqid adabiyotdagi yuzaki, yalangoch talqin etilgan ijtimoiylikka qarshi, biroq ayni paytda badiiy asarlardagi tom ma`nodagi ijtimoiylikni inkor etuvchilarning fikriga xam qo`shilmaydi. D. Kuronov o`z munosabatini bildirgan masalalardan yana biri adabiyot ommaviy bo`lishi kerakmi yoki u xos kishilarga mo`ljallangan bo`lishi kerakmi, degan masaladir. Bu masalada u shunday fikrni ilgari suradi: «Bir qarashda bu baxs nixoyasizdek, uni xal qilib bo`lmaydigandek ko`rinishi mumkin. Biroq, unutmaslik kerakki, muammoning yechimi baxs bir tomonga xal bo`lganidagina topiladi deyishlik xato, ko`p xollarda baxsning yechimi murosada bo`ladi. Zikr etilgan baxsning yechimi xam, bizningcha, murosadadir». (24-bet). Ayni xulosa olimning masalaga to`gri yondashayotganidan dalolat beradi. Zero, chinakam badiiy asarni xos kishilargina o`qishi kerak, qabilida yondashish adabiyotning vazifasini biryoqlama talqin etishga yo`l ochadi. Zotan, D.Kuronov ta`kidlaganidek, kitobxonlarning didi xar xil va ular o`z didlari, saviyalariga mos asarlarni tanlab mutoala qiladilar. Biroq, shuni xam ta`kidlash kerakki, D. Kuronov badiiy asarning estetik qimmati bilan undagi ijtimoiy talqinni birdek ko`rarkan, ularning nisbati nasrda ko`proq, nazmda kamroq bo`ladi, degan fikrni bildiradiki, bunga qo`shilib bo`lmaydi. Chunki badiiy asar, eng avvalo, estetik xodisa. Shu bois, kitobxonni undagi ijtimoiy xodisalar tasviri va talqinigina emas, eng avvalo, badiiy-estetik mazmuni qiziqtiradi. Bundan tashqari, insonga tabiatan ijtimoiy xodisa, deb qarash xam biryoqlama. Vaxolanki, inson nafaqat ijtimoiy, balki biologik xodisa xamdir. Agar odam biologik jixatdan mukammallik bo`lmasa, boshqacha aytganda soglom bo`lmasa, u tom ma`nodagi ijtimoiy xodisaga aylana olmaydi. Binobarin, biz yuqorida keltirgan ikki olimning bir-biriga zid qarashlarini bugungi kunda adabiyotni tushunishdagi ikki xil tamoyil, deb oladigan bo`lsak, ularning birini asosli, ikkinchisini asossiz, deb xukm chiqarishdan tiyilish lozim bo`ladi. Negaki, gap ilmiy-nazariy qarashlarni shakllantirish xaqida ketarkan, xar ikkala qarashdagi eng xarakterli jixatlar uygunlashtirilib, muayyan xulosalar chiqarilsa, bu metodologik jixatdan maqbul yo`l bo`ladi. Xullas, yuqoridagi kuzatishlardan shunday to`xtamga kelish mumkin: istiqlol davri tanqidchiligi o`zining metodologik asoslarini sinfiylik va partiyaviylikka asoslangan sho`ro davri tanqidchiligidan tubdan farq qiluvchi tamoyillar asosida yangilay boshladi. Bu yangilanish, eng avvalo, tanqidchi dunyoqarashi va ilmiy konsepsiyasidagi o`zgarishlar bilan bogliq xolda namoyon bo`ldi. Bu davr tanqidchiligida metodologiyaga faqat ilmiy bilish metodlari yoki metodlar nazariyasi xaqidagi ta`limot deb emas, balki, eng avvalo, adabiy jarayonda kechayotgan yetakchi tendensiyalarni tezkorlik bilan talqin etib, ilmiy

muammo sifatida adabiyot ilmi oldiga qo`yadigan va shu tariqa ilmiy yo`nalishlarni to`gri yechim sari yo`naltiradigan yaxlit tizim, deb bilish yetakchilik qilmoqda. Bu jarayonda dialektik yondashuvdan tashqari gnesologik, ontologik, aksiologik va snergetik yondashuvlar xam amal qila boshlaganligini kuzatish mumkin. Badiiy asarni tayyor nazariy qoliplar vositada emas, balki matnning moxiyatidan kelib chiqib talqin etish ustivor yo`nalishga aylanib bormoqda. Bu xil yangilanish jarayonida nafaqat tashqi omillar, balki, eng avvalo, ichki omil-munaqqid «men»i xal qiluvchi axamiyat kasb etishiga e`ribor qaratilayotir. Adabiyotlar ro`yxati: Karimov I.A. yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma`naviyat» nashriyoti. 2008. – 173 bet. Aliyev A. istiqlol va adabiy meros. – T.: «O`zbekiston» nashriyoti. 1997. -272 bet. Aliyev A. Ma`naviyat, qadriyat va badiiyat. – T.: 2000 Andreyev L. Nazo`vat vexi svoimi imenami. – N. Baxtin M.M. estetika slovesnogo tvarchestvo. – M.: 1979. – uchk. Boltaboyev H. Fitrat va jadidchilik. – T.: O`zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. Borov Y. estetikika izdaniye trotve. – M.: izd «Politichesiy literaturo`»: 1981. s:206. Baronov V.I, Bochorov A.G, Surovsev Y.I. Literaturno xudojestvennaya kritika. – M.: izd-vo. «Vo`sshaya shkola», 1982 s.

Dneprov V.D. «Idei vremeni i formo` vremeni». Izd «Sov. pisatel». L. 1980. Do`stqoriyev B. «O`zbek sovet adabiy tanqidchiligi tarixi». T.: www.ziyonet.uz

Похожие

Badiiy tarjima va uning adabiy aloqalardagi o`rni

Badiiy tarjima va uning adabiy aloqalardagi o`rni

Adabiyotshunoslik va tanqidiy tafakkur taraqiyotida ilmiy-ijodiy tajribalarning o`rni va ahamiyati

O`zbek va fors-tojik adabiy aloqalari

Adabiy-nazariy tushunchalarni o`rgatish