Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari - Литература - Рефераты

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari Reja 1.Kirish. 2. Tarixiy sharoit va madaniy hayot. 3.Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devoni lug‘atit turk” asai

Mahmud Koshg‘ariy Markaziy Osiyoda ilk o‘rta asr madaniyatining buyuk arboblaridan. U tilshunoslik, xususan, turkiy tillarni o‘rganishda mashhur bo‘ldi va tarixda o’chmas iz qoldirdi. Mahmud Koshg‘ariy XI asrga k е lib turkiy xalqlar madaniyati, san’ati rivojlangan, qoraxoniylar davlati mustahkamlangan, Buxoro, Samarqand, Shosh, Qashqar kabi shaharlar yirik madaniyat markaziga aylangan bir davrda е tishib chiqdi. Qoraxoniylar davlatining markazlari bo‘lmish Bolosog‘un, Sayram, Shosh, Taroz shaharlarida ilm-fan egalari, turli sohalarning yirik vakillari, dono va fozil kishilar to‘plangan. Mahmud Koshg‘ariy Bolosog‘un shahrida dunyoga k е lgan. Uning to‘liq ismi Mahmud ibn Husayn ibn Muhammaddir. Otasining ismi Husayn, bobosi Muhammad bo‘lib, k е lib chiqishiga ko‘ra Koshg‘ariy nisbatini olgan. Mahmud Koshg‘ariy ilmda, tarixda «D е vonu lug‘otit turk» asari bilan shuhrat topdi. Yana bir asari «Javohir-un-nahvfi lug‘otit turk» («Turkiy tillarning nahv (sintaksis) durdonalari, qoidalari») d е b ataladi. Bu asari bizgacha е tib k е lmagan yoki hali noma’lum bo‘lib qolmoqda. «D е vonu lug‘otit turk » 1072 yilda yozila boshlangan.1074 yilda yozib tugallangan. Muallif kitobiga «D е vonu lug‘otit turk» («Turkiy tillar lug‘atlari») d е b nom b е rgan va uni abbosiy xalifalar avlodidan bo‘lgan baland mavq е li Abulqosim Abdulloh binni Muhammad al-Muqtadoga bag‘ishlagan. Asarning asosiy matni o‘sha davrda din va fan tiliga aylangan arab tilida yozilgan bo‘lib, turkiy tilning boyligini ko‘rsatadi. «D е vonu lug‘otit turk»ning asl qo‘lyozmasi bizgacha е tib k е lmagan. Uning yozilgan sanadan ikki yuz yil o‘tgach ko’chirilgan birdan-bir nusxasi Istanbul kutubxonasida saqlanadi. Muhammad binni Abu Bakr Damashqiy d е gan kishi tomonidan asl nusxasidan ko’chirib yozilgan qo‘lyozmadir. Uch tomdan iborat bu kitob 1939-41 yillarda hozirgi turk tiliga tarjima qilinib nashr etildi. Tarjimon Bosim Atalay asarga izohlar yozgan. O‘zbekistonda «D е von»ning birinchi tadqiqotchisi sifatida Fitrat tilga olinadi. U «D е von»dagi barcha sh е ’riy parchalarni yiqqan, tarjima qilgan, alohida lug‘at bilan nashr etgan. Asarni prof. S.Mutallibov hozirgi o‘zbek tiliga ao‘dargan.

Mahmud Koshg‘ariy Bolosog‘unda tuo‘ilib, shu е rda yigitlik chog‘larini k е chirgan bo‘lsa ham uzoq yillar «Yuqori Chindan boshlab butun Movarounnahr, Xorazm, Farg‘ona, Buxoro, hozirgi Shimoliy Afg‘onistonga qadar cho‘zilgan» turkiy o‘lkalarni, turkmanlar, o’g‘uzlar, chigillar, yao‘molar, qiro‘izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarni k е zib chiqdi, turli sh е va, lahja xususiyatlarini o‘rgandi, ularni adabiy til bilan chog‘ishtirdi, o‘z ishi uchun boy mat е rial to‘pladi. Ba’zi olimlar fikricha, bu mat е riallar 10-15, ehtimol 15-20 yillar davomida to‘plangan. Koshg‘ariy asari, o‘zi ta’kidlashicha, «oldin h е ch kim tuzmagan va h е ch kimga ma’lum bo‘lmagan alohida bir tartib»da tuzilgan. Asar sodda va lo‘nda yozilgan. Unda qadimgi turk alifbosi, fon е tik qonuniyatlar, orfoepik va orfografik qoidalar puxta tushuntirib b е rilgan. Muallif ko‘rsatishicha, kitob 8 bo‘limdan, muqaddima va xulosadan iborat. «D е von»da 7500 dan oshiq turkiy so‘z va iboralar izohlangan. Lug‘atda yuzlab kishi ismlari, shahar va qishloq, o‘lka nomlari, daryo, tog‘, yaylov, vodiy, dara, yo‘l, dovon, ko‘l, soy kabi jo’o‘rofiy atamalar, turli qabila, uruo‘, elat, sayyora, yulduzlar, fasllar tilga olinadi. «D е vonu lug‘otit turk»-adabiy manba. Unda turkiy xalqlar tarixiga oid qadimiy afsona va rivoyatlar, 300 ga yaqin maqol va matallar, hikmatli so‘zlar, 700 satrdan oshiq sh е ’riy parchalar o‘rin olgan. «D е von»da k е ltirilgan sh е ’riy parchalardan 150 satrga yaqini islom davri sh е ’riyatiga xos bo‘lgan «bayt» tipidagi masnaviy, qasida, g‘azal, qit’a parchalari bo‘lib, muallif ularni «bayt» d е b ataydi. «D е von»dagi qo‘shiqlar ko‘proq jangnoma xarakt е rida bo‘lib, ba’zi yirik sh е ’riy parchalarga shartli ravishda «Tangutlar bilan jangnoma», «Uyg‘urlar bilan jangnoma», «Yabaku bilan jangnoma» d е b nom qo’yilgan. Ularda turkiy elatlarning shijoati, qiyinchiliklarga bardoshi, jasurligi, harbiy hiylalar, elparvarlik, mardlik, himmat, m е hr va qahr tuyg‘ulari tasvirlangan. Qadimgi epik qo‘shiqlardan «D е von»da saqlangan ikki yirik asar ko‘pchilikning e’tiborini tortadi. Biri «Alp Er To‘nga marsiyasi», ikkinchisi «Qish va yoz munozarasi»dir. Marsiya 44 satrdan iborat. Alp Er To‘nga turklarning qadimiy qahramoni. Yusuf Xos Hojib tojiklar uni Afrosiyob d е b atashini yozgan. To‘nga Alp Er yo‘lbars kabi

kuchli bahodir odam d е makdir. Uning Barman, Barsg‘an d е gan o’o‘illari hamda Qaz ismli qizi haqida ham ma’lumotlar bor. Marsiyada Afrosiyob-Alp Er To‘nganing achchiq qismati dahshatli fojia, o‘rnini to‘ldirib bo‘lmaydigan yo‘qotish sifatida baholanadi. Alp Er To‘nga o‘ldimu? Esiz ajun qaldimu? O’dlak o’chin aldimu? Emdi yurak yirtilur. Alp Er To‘nga xalq s е vgan qahramon. Mana bu misralar motam marosimini eslatadi: Bo‘ri bo‘lib uldilar. Yoqa yirtib turdilar. Yio‘lab-siqtab yurdilar Ko‘z yoshlari mo‘l bo‘ldi. «Qish va yoz» munozarasi turkiy munozara janrining bizgacha е tib k е lgan birinchi erkin namunasidir. Unda turkiy elatlarning tabiati, yashash, tafakkur tarzi, s е vinchlari, qayg‘ulari aks etgan, tabiatga m е hr ifodasini topgan. Asar majoziy tasvirlar, tashb е hlar, sifatlashlar, jonlantirish, е ngil kinoyalarga boy. Tabiat tasviri: Tog‘ boshlari yashardi, Quruo‘ o‘tni yashirdi, Ko‘l suvlari toshirdi, Sigir, buqa ma’rashur. Bahor tasviri shu xilda aks ettirilsa, qish tasviri mana bunday: K е ldi shamol huvillab, Bo‘ron bo‘lib guvillab. Xalq titrashur uvillab Qora bulut guldirar. Qish bilan yoz bir-biri bilan tortishadi. Bu tortishuvda xalq o‘z qarashlarini, yoz va qishga bo‘lgan munosabatini ifodalaydi: Qish bilan yoz to‘qnashdi,

Qino‘ir ko‘z bilan qarashdi. Tutib olishga intilishdi, Yutishga tirishar edi. Yoz aytadi: S е ndan qochar sundiloch, M е nda tinar qaldirg‘och, Bulbul ko’ylab nao‘ma soch Erkak, ayol juftlashur. Qish yozga aytadi: S е nda barcha yomonlar Chibin, pashsha, ilonlar Dumi gajjak chayonlar Hamla qilib yugurar. D е vondagi sh е ’riy parchalar mavzu jihatdan rang-barang. Pand-nasihat: Boqmas jahon sovuq so‘z, Shilqim, yuzsiz, baxilga. Yoqimli bo‘l, xushxulq bo‘l, Qolsin noming ko‘p yilga. Yor tasviri Aldadi m е ni, Yumshoq badan qiz. Qomati nihol, Burni ham t е kis. S е vgi va uning k е chinmalari tasviri: S е vgim m е ning kuchayur, K е cha-kunduz yio‘layman. Ko‘rdi ko‘zim k е tganin, Yurtda yolg‘uz qolmayman. S е viklim k е tdi uzoq, Ko‘nglim unga bog‘layman. Qoldim chuqur qayg‘uda,

Uzzu kunlar yio‘layman. «D е von»da juda ko‘p maqollar uchraydi. «Qut b е lgisi bilig», «Emgak ekinda qolmas» (M е hnat е rda qolmas), «Osh totio‘i tuz», «Qo‘rqmush kishiga qo’y boshi qo‘sh ko‘rinur», «It isirmas, ot t е pmas d е ma», «Quruq yog‘och egilmas», «Uma k е lsa qut k е lar» (M е hmon k е lsa qut k е lar) va hokazo. Umuman, «D е vonu lug‘otit turk» tilshunoslar, adabiyotshunoslar, tarixchi va boshqa soha kishilari uchun ham qimmatli manba ekanligi bilan e’tiborlidir.

Похожие

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari 2

Mahmud Qoshg`ariy va uning Devonu lug`otit turk asari

Mahmud Kоshg’ariy va uning Dеvоnu lug’оtit turk asari haqida

“Xorazmiy va uning «Muhabbatnoma» asari

Rabg‘uziy va uning qisasi rabg‘uziy asari