Kichik janrlar maqol matal va topishmoq, olqishlar va qargishlar janrlar poetikasi. - Литература - Рефераты

Kichik janrlar maqol matal va topishmoq, olqishlar va qargishlar janrlar poetikasi.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

26.7841796875 KB

Kichik janrlar: maqol, matal va topishmoq, olqishlar va qarg`ishlar janrlar poetikasi. Reja : 1. Maqol – mantiqiy mushohada namunasi va dono gap donishmandlik mahsulidir. 2. Topishmoq, jumboq, matal, cho’pchak deb nomlanuvchi janrdir. 3. Maqol, topishmoq, lof janrlarining mavzu doirasi va badiiy talqini. 4. Olqishlar va qarg`ishlar janrlar poetikasi.

Ko’rgazmali o’quv qurollari, fol’klorshunos olimlarning kichik janrlarga bag’ishlangan ilmiy-tadqiqot ishlari, risola va monografiyalarini talabalarga namoyish qilish. Blits so’rov, an`anaviy ma`ruza, suhbat, qisqa test sinovlari. So’z san`atining dastlabki namunalari insoniyat nutqi paydo bo’lishi bilan yuzaga kela boshladi. Maqol – mantiqiy mushohada namunasi, odob va axloq qoidalarini jamuljam etgan dono gap. Ular qadimdan xalq donishmandligi, aql-idroki, fikr- o’ylarining ifodasi sifatida yashab kelganlar; sinalgan, turmush tasdiqidan o’tgan tushunchalarni ifodalab, unga qanot baxsh etganlar. Maqollar ta`lim-tarbiyaviy jihatdan katta ahamiyatga ega. U kishilarni ogohlantiradi (« Birovga kulma zinhor, senga ham kulguvchilar bor »), maslahat beradi (« Yo’l bilmasang yo’l so’ragin yurgandan, gap bilmasang gap so’ragin bilgandan »), tanbeh berib, tanqid qiladi (« CHolni ko’rib buvam dema »), mehnatni ulug’laydi (« Ishlaganning og’zi oshga tegar, ishlamaganning boshi toshga tegar »), hajviy kulgi ostiga olib, fosh etadi (« Ishtonsiz tizzasi yirtiqqa kular ») va boshqalar. Ko’ramizki, maqollarda chuqur mazmun, mehnatkash ommaning donoligi, milliy an`ana, uzoq asrlik hayot tajribalari, tabiat va jamiyat hodisalari haqida fikri, bahosi, mehnat yakunlari mujassamlashgan. SHuning uchun ham maqollar uzoq umrli bo’ladi. Maqollarda har bir tarixiy davr, ijtimoiy-siyosiy voqealar ma`lum darajada o’z izini qoldiradi. SHuningdek, yangi-yangi maqollar yaratilib, so’z san`ati xazinasi boyiyveradi. Maqollar ko’p jihatdan matallarga o’xshasa ham, ularning har qaysisi o’ziga xos xususiyatga ega. «Temirni qizig’ida bos», «YOvni ayagan yara er, kaltagini sara er», «Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar», «Er yigitga ikki nomus – bir o’lim» kabilar tom ma`noli maqollar bo’lib, ularning mazmunida tugal fikr, umumiy xulosa bor. «Sulaymon o’ldi, devlar qutuldi», «Tosh qattiqmi, bosh», «Ko’rgan bilan eshitgan bir emas», «Ayozxon, haddingni bil» kabilar esa matallar hisoblanadi. CHunki ularning mazmunidan umumiy xulosa, tugal fikr anglashilmaydi, balki xususiy belgining o’zigina ifodalangan. Darhaqiqat, «Temirni qizig’ida bos» maqolida faktlar jamlanib, tugal fikr, umumlashma ma`no kelib chiqqan. Nasihat, o’git hamma ishni o’z vaqtida bajarishga qaratilgan bo’lib, ma`no nihoyatda keng. «Sulaymon o’ldi, devlar qutuldi» matalida esa, tugal, umumlashma ma`no yo’q, xulosa ko’rinmaydi, faqat xususiy ma`no ifodalangan, xolos. SHunday qilib, maqol chuqur va keng ma`noli, ibratomuz, tugal fikr anglatsa, matal juz`iy belgi anglatuvchi ta`sirchan nutq bezagidir. Maqollar xalq tushunchasi, hayot tajribalari, mulohazalarining umumlashma xulosasigina bo’lib qolmay, haqiqatning obrazli ifodasi, u yoki bu masala ustidan chiqarilgan hukm hamdir. Maqol hajmi ixcham, qisqa bo’lib, puxta ishlangan, keng ma`noni ifodalovchi obrazli nutq namunasidir. Biror jumla, gap shaklida

kelgan maqolda ortiqcha so’z bo’lmaydi. Har bir so’z aniq, o’z o’rnida ishlatilgan va ahamiyatli bo’lib, o’ziga xos ritm, ohang, tuzilishga ega. O’zbek xalq maqollari uzoq davrlar davomida yashab, alohida janr sifatida shakllandi, avloddan-avlodga, og’izdan-og’izga o’tib kelmoqda. O’tmish madaniy yodgorliklarda maqollar ko’plab uchraydi. XI asr qomusi hisoblangan Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida keltirilgan maqollarda o’sha zamon ruhi, dunyoqarashi, kishilarga, mehnatga munosabatning turli xil shakllari o’z ifodasini topgan. Bu maqollar qadimgi turk urug’lari va qabilalari orasida keng tarqalgan bo’lib, ularning turlari bizgacha etib kelgan. Maqollar tarixiylik xususiyatga ega. Ular ko’pincha tarixiy voqea va hodisalar ta`sirida vujudga kelgan. SHuning uchun ham maqollarning g’oyaviy mazmunida xalq hayotining turli xil tomonlari o’z aksini topgan. Ma`lumki, turkiy xalqlar qadimdan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan. Binobarin, ba`zi bir maqollar chorvachilik va dehqonchilik bilan bog’lanadi. Ularda xalqning mehnat tajribalari umumlashtiriladi. Mo’g’ullar istilosi davrida (XIII asr) CHingizxon zulmi juda ko’p naql, matal, afsonalarning yaratilishiga sababchi bo’lgan. O’sha davrda to’qilgan maqollarda tarixiy faktlar ham ko’zga tashlanadi. Ma`lumki, feodal tuzum sharoiti hamda hukmron sinf vakillari mehnatkash dehqon, kosiblar hayotini iqtisodiy jihatdan og’ir ahvolga solib qo’ygan edi. Bu holat nochorlik, ochlik, kambag’allik haqidagi maqollarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Ayni choqda zulm va zo’rlikka qarshi ochiqdan-ochiq norozilik, isyonkorlik ruhi bilan sug’orilgan maqollar ham yaratildi. Maqollar, asosan o’z va ko’chma ma`nolarni ifodalaydi: «Ilon chiqqan ola arqondan qo’rqar», «Bo’rining qulog’i ovda». Bu xildagi maqol va matallar ma`lum bir voqea, hodisa bilan bog’liq holda ishlatiladi, aytilmoqchi bo’lgan fikr majoziy ma`noda, kinoya tarzida ifoda etiladi. Maqol shaklan qisqa bo’lib, voqelikni yoyiq holda ifoda qila olmaydi. Binobarin, maqollarda voqelikni siqiq va ixcham ifodalaydigan aniq va hayotiy obrazlar mavjudki, ular umumiy mulohazalarning yakunidan kelib chiqqan xulosani ko’chma ma`nolarda belgilash imkonini beradi, «Sen bo’rini ayasang, bo’ri seni talaydi», «Jo’jani kuzda sana». Birinchi maqolda «bo’ri» orqali qonxo’r dushman, yovuz niyatli kishi, obrazi gavdalansa, ikkinchi maqolda har bir ishda xulosa chiqarishga shoshilmaslik kerak deyilmoqchi. Ba`zan u yoki bu maqol topishmoq singari tuzilgan bo’lib, voqelik qiyos qilish, solishtirish orqali aniqlanadi: «YOz yomg’iri loy bo’lmas, o’g’ri aslo boy bo’lmas». Maqollar tuzilish jihatdan nihoyatda sodda va ixcham. U ko’pincha sodda gapdan iborat bo’ladi: «Til – tig’dan o’tkir», «Insofsiz – imonsiz». ega va

kesimdangina tashkil topgan mazkur maqollarda asosiy mazmun lo’nda ifodalangan. Ularning har birida o’z yoki ko’chma ma`noli obrazlar qarama-qarshi qo’yiladi: «G’amsiz boshim – g’avg’osiz boshim», «Ot aylanib qozig’ini topar, suv aylanib yorig’ini topar». Birinchi gap ikkinchi gap mazmunini takrorlab, uni izohlaydi, yoki aksincha, ikkinchi gap birinchi gap mazmunini ta`kidlab izohlaydi. Mazkur maqollarda kelgan qarama-qarshi bo’laklar o’zaro mos tarzda qofiyalashgan. «Usti yaltiroq – ichi qaltiroq», «Ish yoqmasga it boqmas» kabi maqollarda esa, birinchi bo’lakka urg’u tushishi bilan yaxlitlanib obraz yaratadi, ikkinchi bo’lak esa, birinchi bo’lakning kesatiq mazmunli izohi bo’lib, obraz xarakterini aniqlaydi. Ular mantiqan bir butun obrazlikni tashkil etadi. Maqollarda qofiyalanish ham o’ziga xosdir: «Jondan kesmasang, jonona qayda, Toqqa chiqmasang, do’lona qayda», «Mehnat – mehnatning tagi rohat». Ko’ramizki, turli xil shaklga ega bo’lgan bo’laklar o’zaro qofiyadosh so’zlar bilan bog’landi. Har bir maqolda asosiy mazmunni ifoda etgan so’z qarama-qarshi yoki o’ziga mos tushgan so’z bilan qofiyalanadi: «Ko’cha xandon, uy zindon», «Qo’li ochiqning, yo’li ochiq». Maqollarda vazn, ritm, qofiya, ohangdorlikning quyma birligi katta rol o’ynaydi. Binobarin, ko’pchilik maqollar she`riy formada kelib, ba`zan bir misra yoki bir baytdan, ba`zan esa, to’rt misradan tashkil topadi. Misralardagi takror so’zlar ohangdorlikni yanada oshiradi: YAxshi otga bir qamchi, YOmon otga ming qamchi. YAxshi topib so’zlar, YOmon qopib so’zlar. Maqollarda sifatlash, o’xshatish kabi badiiy tasvir vositalari va omonim, antonim so’zlardan foydalanish ularning badiiyligini yanada oshiradi, ifodalangan fikrning tinglovchiga tez etib borishini ta`minlaydi. Maqollar donishmandlik ramzi. Ular o’quvchi va tinglovchilarni fikrni chuqur, ixcham, aniq va obrazli qilib ifodalashga o’rgatadi, kishilarni, ayniqsa, yosh avlodni tarbiyalashda muhim vosita vazifasini o’taydi. Xalq orasida topishmoq, jumboq, ba`zan matal, topar, cho’pchak kabi terminlar bilan yuritilib kelingan topishmoq janri o’zbek fol’klorida qadim zamonlardan hozirgacha yashab kelmoqda va rivojlanmoqda. Uzoq o’tmish davrlarda topishmoq insonni o’rab olgan muhit va tabiatning turli-tuman hodisalari haqidagi tushunchalarining badiiy ifodasi sifatida maydonga kelgan. Tog’ va o’rmonlar, daryo va ko’llar, cho’lu biyobon, er va osmon, quyosh va oy, yulduz va fasllar, zulmat va yorug’lik, toshqinlar, chaqmoq va momoqaldiroq, hayvonot olami, oila-ro’zg’or jihozlari, dov-daraxt, mehnat qurollari va boshqalar haqida kollektiv ijodning mahsuli bo’lib to’qilgan togpishmoqlar avloddan-avlodga o’tib,

katta va kichikka hayot, tabiat sirlari haqida o’ylashni, bilishni o’rgatib kelganligi bilan g’oyat ahamiyatlidir. «Topishmoq» so’zi «top» buyruq fe`liga «ish-moq» yasovchilari qo’shilishi bilan chigal, murakkab, belgi-xususiyati yashirin berilgan biror noma`lum narsani topish mazmunini ifodalaydigan yasama otga aylangan. Tabiat va jamiyat hodisalari kishilar oldiga ko’p murakkab jumboqlar, muammolar qo’ygan. Insonning o’sha masalalarni topishi, sirli bo’lib ko’ringan narsalarning tub, haqiqiy mohiyatini ochishi uchun aql-idrok va o’tkir did talab qilingan. Tabiatning sirli hodisalari inson taqdirini asossiz, taxminiy farazlar, turli e`tiqod vositasida passiv anglash, folbinlik, astrologiya kabi og’zaki ijodning g’ayri ilmiy shakllarini ham maydonga keltirgan. Topishmoqlar bo’lsa, xalq og’zaki ijodida eshituvchilardan ongli ravishda yashirilgan, berkitilgan narsa, hodisalarning asosiy mazmunini topish, echishning o’ziga xos poetik formasidir. SHuning uchun topishmoqni eshituvchilar uni tabiat yoki turmush siri deb emas, yashirilgan muayyan, aniq bir narsa deb biladilar, shunday tushunadilar. Topishmoqlar og’zaki ijodning ommaviy va maxsus janrlaridan biri. Ularning uslubi metafora (istiora), ko’chim, kinoya, qochiriq yo’li bilan so’zlarni ko’chma ma`noda ishlatib, yashirilgan narsa, hodisalarning belgilariga ikkinchi bir narsa, hodisalarning belgilarini qiyoslash, imo-ishora qilishdan iboratdir. Topishmoqlarning shu xususiyati haqida qadimgi yunon filosofii Aristotelning: «Juda yaxshi metafora tuzish yo’li», deyishi bejiz emas. Topishmoq aytish qadimgi zamonlardan boshlab turli xalqlarning hayoti, ijtimoiy shart-sharoitlari, dunyoqarashlari, urf-odatlari, mifologik tasavvurlari bilan bog’liq bo’lgan. O’zbek xalqi ham boshqa qardosh xalqlar kabi kuz va qish kechalari g’o’za chuvish, charx yigirish, olacha to’qish kabi qo’l mehnati bilan bajariladigan turli-tuman ishlar davomida topishmoq aytishgan. Topishmoq aytish qaysi bir xalqda bo’lmasin u aql-ziyraklik musobaqasi, ko’ngil ochish, o’yin-kulgi vositasi. Topishmoq aytish, asosan, yoshlarning so’z boyligini oshirish, hayot va uning hodisalari haqidagi bilim-tushunchasi, idroki va mulohazalarini kengaytirish uchun zarur tarbiya vositalaridan biri bo’lgani tufayli ular soddadan murakkabga, osondan qiyinga borish usulida yaratilgan. Topishmoqlar orasida maktab yoshigacha bo’lgan bolalar osonlik bilan topa oladiganlari bo’lgani kabi katta yoshdagi bolalar, hatto turmush tajribasi ko’p kishilarning ham boshini qotirib, o’ylashga majbur qiladiganlari ham bor. Masalan, «Otdan baland, itdan past», «Qoziq ustida qor turmas» kabi e gar, tuxum haqidagi topishmoqlar xalq orasida keng tarqalganligidan topishmoq aytilib bo’linmay, eshituvchilar uning javobini topa oladi. Ammo «Uzundan uzoq, havoga tuzoq» (tutun) kabi topishmoqlar ancha o’ylantirib qo’yadi. Topishmoqni hamma – kattadan kichik aytadi, uni topishga

ham ko’pchilik ishtirok etadi. Xalq orasida nisbatan ko’p topishmoq biladigan kishilar topishmoqchi, jumboqchi ham deb yuritiladi. Topishmoqlarda savol tarzida aytiladigan fikrlar ma`lum bir badiiy shaklga tushgan bo’ladi. Ular xuddi maqollar kabi ixcham, quyma, ta`sirchan formada yaratiladi. Badiiy tafakkur mevasi bo’lgan topishmoqlarda fikr timsoliy yo’l bilan ifodalanadi, uning savol va javobini ichki mantiqiy qiyoslash boshqarib turadi. Topishmoq aytuvchi qanoat hosil qilguncha shu tariqa savol-javob davom etadi. Javob topa olmagan shaxsning deyarli barcha tana a`zolari «sotib olinadi». «Sotdim-oldim»da kishining ko’zini – jin chiroqqa, burnini – hushtakka, boshini – toshga, og’zini – o’raga va boshqa a`zolarini turli-tuman narsalarga o’xshatib, masxara qilinadi. Ko’rinib turibdiki, topishmoq aytishish mehnat ahlining o’ziga xos ko’ngil ochishi, xursandchilik qilishining bir yo’lidir. Topishmoq aytish orqali davrada ajoyib xushchaqchaqlik, ruhiy ko’tarinkilik paydo bo’ladi. Topishmoqlarni yaxshi biladigan keksalarning guvohlik berishicha, topishmoq aytish kechalari juda maroqli o’tgan, ayniqsa yoshlarga tarbiyaviy-ta`limiy jihatdan katta foyda etkazgan. Ayrim topishmoqlar maqollik xususiyatiga ham ega bo’ladi. Masalan, «Hammaga to’n tikaman, o’zim yalang’och» (igna) topishmog’i chuqur ijtimoiy mazmuni bilan ajralib turadi. O’zgalarning, to’g’rirog’i, boy-amaldorlarning foydasiga kechasiyu kunduzi tinmay mehnat qilib, o’zi quruq qolgan, och- yalang’och, muhtojlikda yashagan mehnatkashlar ommasining og’ir, achinarli ahvoli g’oyat obrazli ifodalangan. Lekin igna va ish haqidagi boshqa bir topishmoqni («Kichkina Xotin, lachagi uzun») bunday deb bo’lmaydi. Unda ayollar mashg’uloti ko’zda tutilganligini payqash qiyin emas. Topishmoqlarda hokim sinf tabaqasiga mansub kishilarning nomlari ishlatilishi ham bejiz emas. Masalan, «Abdullaxon – beustixon» (bit). «Tokchama- tokcha, Samatjon boyvachcha» (sichqon). «Hovuz yonida Sulton boyvachcha» (qurbaqa). Bunday topishmoqlarning umumiy mazmunida zaharxanda, piching bor. Birinchi topishmoqda xalqning qonini so’rib, zolimlikda nom chiqargan Buxoro xoni Abdullaxonning nomi nafrat Bilan tilga olinmoqda. Ikkinchisida tekinxo’rlik, zararkunandalik, tayyorga ayyor, ucharlik sichqon obrazi misolida qaysi bir Samatjon degan qallobga tenglashtiriladi. Sulton boyvachcha esa, odamlarni ishlatib, faqat o’z jonining huzurini biladigan, o’zini koyitmaydigan bir amaldorga nisbat berilganligi aniq. Topishmoqlarda topilayotgan narsaning belgisi bo’rtib ko’rsatiladi. Buning sababi shundaki, topishmoqda o’xshatilayotgan narsaning belgisi aynan o’sha narsada yanada aniqroq, yorqinroq namoyon bo’ladi. Masalan, lampochkaning qorong’ulikni qisman yoritishini kuchaytirib ko’rsatish uchun uning yorug’lik kuchi kunduzning yorug’ligiga qiyoslanadi: «Nur sochadi yulduzdek, tunni qilar kunduzdek». Chumolilaming mehnatkashligi, ulaming tartibli harakati, darhaqiqat, kishilaming hayratiga sabab bo’ladi. Biroq qumursqalar nihoyatda mayda

hasharot bo’lganligi sababli ulaming bunday faoliyati har doimo ham ko’zga tashlanavermaydi. Quyidagi topishmoqda bu narsaga urg’u berish va kishilar ko’z o’ngida haybatli tasvimi yaratish maqsadida ular karvonga o’xshatilayapti: «Qora-qora, qorakarvon, ertayu kech tashirdon». «Gul tagida olifta ashulachi» topishmog’ida bulbulga sha’ma qilinmoqda. Ma’lumki, bulbul o’zining chiroyli sayrashi, go’zalligi va gullami sevishi bilan boshqa qushlardan ajralib turadi. Qushning bu jihatlarini bo’rttirib ko’rsatish uchun u rang-barang mato parchalaridan kuylak kiyib, turlicha maqom va noz -ishvalar bilan kuylaydigan olifta ashulachiga qiyoslanmoqda. Ayrim topishmoqlaming qofiyalari topishmoqda yashiringan narsa nomiga qofiya yoki omonim so’z bo’lishi mumkin: Yedirib, yedirib, o’zi yer. (Yer) U yog’i alang, bu yog’i alang, O’rtasidaola to'palang. (Chang) Bunday topishmoqlaming tuzilishi, qo’llangan qofiyalarning ohangdorligi, ulaming javobini topuvchining mushkulini biroz bo’lsa-da osonlashtiradi. Shuningdek, ayrim topishmoqlardagi qofiya topiladigan narsa nomi bilan ayrian qofiya bo’Imasa-da, biroq ohangdosh bo’lishi mumkin: Cho’pchagim cho 'pchak, Oltin belanchak, Yetli qizning onasi, Haligacha kelinchak. (Qo’g'irchoq) Anora, minora, O’ng qo’ lga qo ’nara. (Piyola) Uxlabyotar kunduzi, - Shoinda oghilar te 'zi. (fitlduz) ! ' O’zbek xalq topishmoqlarining ko’pchilik qismini metaforik topishmoqlar tashkil etishini aytib o’tdik. Topishmoqlaming so’roq mazmunidagi masala-topishmoqlari ham mavjud bo’lib unga misol tariqasida yuqorida keltirganimiz g’ozlar haqidagi topishmoq mansubdir. Bundan tashqaii o’zbek xalq topishmoqlari orasida topishmoq ~ maqol, topishmoq - o’yin, topishmoq - tez aytish, topishmoq - qo’shiq, topishmoq - ertak kabi turlari bor. Topishmoqlar tuzilishi jihatidan ba`zan nasriy, ko’pchilik hollarda she`riy shaklda bo’lib, ularda ma`lum bir musiqiylik, zarb, turoq, vazn, qofiya kabi she`riyatning formal talablariga amal qilingan. Qofiya, vazn topishmoqning silliq, ixcham, ohangdor, esda qoladigan bo’lib tuzilishini ta`minlashga xizmat etadi. Masalan: «To’rt oyoqli, temir tuyoqli» (ot). Topishmoqlar bir savol-javobli (bir predmetli) bo’lish bilan birga, ko’p savol-javobli (ko’p predmetli) ham bo’ladi. Bunday topishmoqlar ko’pchilik hollarda yaxlit she`riy parcha tarzida tuziladi: Tog’da talaymonni ko’rdim, Suvda sulaymonni ko’rdim, Tuzsiz pishgan oshni ko’rdim, YUmalab yotgan toshni ko’rdim. (Bo’ri, baliq, sumalak, toshbaqa.)

Ba`zan topishmoqlarning bir nechasi nazm ipiga tizilgandek bo’ladi va ularning javoblari ham shu tarzda bo’lishi talab etiladi: Qamish uchi qaltiroq, uni toping, dilbarim, Igna uchi yiltiroq, uni toping, dilbarim, Sassiq ko’lda it hurar, uni toping, dilbarim, Taqir-tuqir taqravon, uni toping, dilbarim, Ichidagi mehribon, uni toping, dilbarim… Topishmoqlar fol’klorning boshqa janrlari bilan mahkam bog’liq. Ular epik asarlarda tez-tez uchrab turadi. Hatto maxsus topishmoqli ertaklar ham mavjud. Bunda topishmoqlar epik asarlar uslubiga moslashadi. Asosan doston va ertak qahramonlari orasidagi dialoglarda ishlatiladi, ya`ni jumboqli savolga asarning asosiy qahramonining javobi tarzida qo’llaniladi. Bunday savol-javobli topishmoqlar dostonlarda qahramonlarning aql-farosatini sinash, ma`lum shartlarni bajarishda, qobiliyatini bilishda ishlatiladi. Bu xil savol-javobli topishmoqlar «Oshiq Oydin», «Oshiq Alvand», «Xirmon dali», «YOzi bilan Zebo» dostonlarida, Maxtumquli va Durdi Qilich aytishuvlarida tez-tez uchrab turadi. «Alpomish» dostonining Po’lkan shoir aytgan variantida Barchinning jumbog’iga Alpomishning bergan chiroyli javobi mavjud. Topishmoqlar ertaklarda ham qahramonlarning aql-farosatini, serfahmligini, achchiq hayot tajribalarini boshdan kechirganligini bilish maqsadida ishlatilgan. O’zbek xalq og’zaki ijodida kichik hajmdagi nasriy asarlar ichida latifa va loflar bir lahzalik kulgi uyg’otishi, kishilarga zavq bag’ishlashi bilan ajralib turadi. Ularda voqelik mo’`jaz shaklda, daf`atan hozirjavoblik bilan aks ettiriladi. Latifa va loflarning bunday o’ziga xos xususiyati aytuvchi – latifago’y va lofchidan alohida mahorat talab etadi. U so’zlarga urg’u berish yoki qochiriq, kosa tagida nim kosa borligiga shama qilish kabi zehnni o’tkirlashtirish uchun qo’llanadigan barcha tasvir vositalarini ishga soladi. Latifago’y va lofchilar talantli, hayotiy tajribaga boy kishilar bo’ladi Qаdimgi insоnlаr so`zning mаgik qudrаtigа ishоngаnlаri tufаyli оlqish vа qаrg`ishlаrgа ishоnаdilаr. Оlqish vа qаrg`ishlаr so`z mаgiyasigа аsоslаngаn mаrоsim fоl`klоri nаmunаlаri hisоblаnаdi. CHunki ulаr tаriхаn mахsus mаrоsimlаr аytimlаri sifаtidа shаkllаngаn vа tаrаqqiy tоpgаn. Lеkin bоrа-bоrа ulаr mаrоsim bilаn аlоqаdоrligini, аsоsаn, yo`qоtgаn. Birоq hоzir hаm оlqish vа qаrg`ishlаrning аyrim nаmunаlаri mаrоsimlаr pаytidа ijrо еtilishi kuzаtilаdi. Оlqishlаr kishilаrgа yaхshilik, еzgu niyat, хоtirjаmlik, qut-bаrаkа, sоg`liq tilаsh mаqsаdidа аytilаdi. Ulаr kishilаrning ruhini ko`tаrib, yaхshilikkа dа`vаt еtаdi. SHuning uchun jаnr nоmi turkiy tillаrdа «mаqtаsh», «shаrаflаsh», «yaхshi istаklаr bildirish» kаbi mа`nоlаrni аnglаtuvchi qаdimgi turkchа «оl» fе`li o`zаgidаn yasаlgаn «оlqish» аtаmаsi bilаn hritilаdi. Аtаmа «оl» o`zаgigа –“qы”

buyruq mаyli hаmdа -“а (sh)” hаrаkаt nоmi yasоvchi qo`shimchаlаrning qo`shilishidаn hоsil bo`lgаn. Оlqishlаr o`z ijrо o`rnigа, vаzifаsigа vа pоеtik tаbiаtigа еgа. Ulаrni shu хususiyatlаrigа ko`rа tаlаb qilingаn o`rindа yoshi nisbаtаn ulug`rоq kishilаr tоmоnidаn аytilаdigаn kundаlik mаishiy оlqishlаrigа, аn`аnаviy mаrоsimlаr tаrkibidа ijrо еtiluvchi оlqishlаrgа bo`linаdi. Kundаlik mаishiy оlqishlаr ijtimоiy turmush bilаn chаmbаrchаs bоg`liq bo`lib, insоn fаоliyatining dеyarli bаrchа tоmоnlаrini mаzmunаn qаmrаb оlgаnligi bilаn diqqаtni tоrtаdi. SHungа ko`rа, ulаrni ijrо o`rni vа ijrо mаqsаdigа qаrаb, yanа ichki turlаrgа bo`lish mumkin. Binоbаrin, birоr kishi bоshqа birоr shахs bilаn uchrаshib qоlgаnidа, bir-birlаrini tаnish-tаnimаsliklаridаn qаt`iy nаzаr hоl-аhvоl so`rаshishdаn оldin o`zаrо bir-birlаrigа yaхshi tilаk – istаk bildirishlаri, hzlаrigа fоtihа tоrtib sоg`lik-оmоnlik istаshlаri uchrаshuv оlqishlаri sifаtidа е`tirоf еtilаdi. Uchrаshuv оlqishlаri kishilаrning bir-birlаrigа nisbаtаn hurmаt-еhtirоmlаrini nаmоyon еtаdi. Ulаr shахsning ахlоqiy tаrbiyasi dаrаjаsini ko`rsаtib bеrаdi. Mаsаlаn, «Оmin, qаdаm еtdi, bаlо еtmаsin, Tinchlik, оmоnlik, хоtirjаmlik bo`lsin» аytimi uchrаshuv оlqishi hisоblаnаdi. SHundаn kеyinginа uchrаshgаn kishilаr bir- birlаridаn hоl-аhvоl so`rаshishgа o`tаdilаr. Оlqishlаr silsilаsidа dаsturхоn оlqish аytimlаri аlоhidа mаvqеgа еgа. Ulаr uch hоlаtdа: а) dаsturхоn аtrоfidа tаnоvvul qilish uchun o`tirishgаn vаqtdа; b) оvqаtlаnib bo`lingаch, dаsturхоnni yig`ishtirib оlаyotgаndа; v) dаsturхоndа qоlgаn оvqаt qоldiqlаri-h nоn ushоqlаrini qоqаyotgаndа аytilishi o`zigа хоs оdаt tusigа kirgаn. O`zbеk хаlqi –pаzаndаlik hаdisini оlgаn хаlq. Uning milliy tаоmlаri judа ko`p vа rаng-bаrаngdir. Qаdimdаn hаr bir tаоm еyilgаch , ungа bаg`ishlаb mахsus оlqish аytilgаn. Jumlаdаn, go`shtli tаоmlаrni istе`mоl qilgаch: «Оlti urug`ning оshin bеrsin, Luqmоni Hаkim yoshin bеrsin. Qushdаy quyib bеrsin, tоvdаy uyib bеrsin, оllоhu аkbаr» dеyilgаn. Bundаy оlqishlаr, аsоsаn, chоrvаdоrlik bilаn shug`ullаnuvchi аhоli o`rtаsidа tаrqаlgаn. Ulаrni dеhqоnchilik bilаn shug`ullаnuvchi аhоli o`rtаsidа uchrаtish qiyin. Dеhqоnlаr o`rtаsidа qоvun еgаndаn kеyin аytilаdigаn оlqishlаr аlоhidа: “SHirin shаrbаt yoki оzоd, mаnzil оbоd, pаyg`аmbаri хudоgа sаlаvоt, еkkаnning, tikkаnning, еgаnning оtаsigа rаhmаt, оllоhu аkbаr” kаbi. Ko`rinib turibdiki, bundаy оlqishlаrdа, аsоsаn, dеhqоnning хаyrli vа sахоvаtli mеhnаti ulug`lаnаdi. Dеhqоngа uzоq umr, kuch-quvvаt tilаnаdi. SHu istаk dеhqоn bаrоbаridа qоvunni еgаnlаr uchun hаm tеgishli еkаnligi аlоhidа uqtirilаdi. Kishilаr birоr ishni bоshlаshdаn оldin hаm, uni yakunlаgаndаn kеyin hаm, аlbаttа, оlqish аytishlаri o`zigа хоs оdаt tusini оlgаn. Аytаylik, birоr imоrаt qurishdаn оldin yoki uni qurib bo`lgаch, ichigа ko`chib kirgаndа, аlbаttа, оlqish

аytilаdi. YOki еrgа еkin еkkаndа hаm, hоsilni yig`ishtirib оlаyotgаndа hаm оlqish аytish аn`аnаviydir. Bundаy оlqishlаrdа, оdаtdа, shu ishlаrning piri sаnаlgаn mifоlоgik pеrsоnаjlаr nоmigа murоjааt qilinаdi. Ulаrdаn hоmiylik ko`rsаtib, mаdаd bеrishlаri so`rаlаdi. Mаsаlаn, imоrаt qurish ustаchiligidа Nuh аlаyhissаlоm nоmigа, dеhqоnchilikdа hоsildоrlik kul`ti Hаzrаti Хizir yoki Bоbо dеhqоn nоmigа murоjааt qilinib оlqish аytilаdi. Kishilаr birоr yoqqа sаfаrgа chiqishdаn оldin kеksа оtахоn vа оnахоnlаrning оq fоtihаsini оlishgа hаrаkаt qilаdilаr. Sаfаr оlqishlаri hоzirgаchа yaхshi sаqlаnib qоlgаn. Ulаrdа sаfаrgа chiquvchi uchun оmаd tilаsh, mаnziligа еsоn-оmоn еtib, yanа o`z jigаrlаrining оldigа sоg`-оmоn qаytib kеlishi tilаnаdi. Оdаmlаr yangi оyni ko`rgаnlаridа mахsus оlqishlаr аytаdilаr. Bundаy оlqishlаrning kеlib chiqishidа ibtidоiy insоnlаrning Оy kul`ti, umumаn, kоsmоgоnik tаsаvvur-tushunchаlаri, qаrаshlаri аsоs bo`lgаn. YAngi оyni ko`rgаndа «Оyni ko`rdim, оmоnlik» yoki «Оy ko`rdim, оmоn ko`rdim, охirаtdа iymоn ko`rdim» аytimlаrini аytаdilаr. SHuningdеk, yangi kiyim-kеchаk kiygаndа аytilаdigаn mахsus оlqishlаr hаm bоr. Ulаrdа kiyimgа qаrаtа «sеn bir yillik, mеn ming yillik» dеyilаdi-h, kiyimning o`ng еtаgi o`ng оyoq tаgigа оlinib, uch mаrtа tеpkilаnib qo`yilаdi. Bu bilаn insоnning jаmiyki nаrsаlаrdаn, hаr qаndаy bоylikdаn ulug`ligi vа ustunligi tа`kidlаnаdi. Qаbristоn yonidаn o`tаyotgаn kishi, аlbаttа, dаfn qilingаn mаrhumlаr ruhigа оlqish аytib o`tаdi. Bu hаm хаlqimiz оrаsidа ахlоqiy nоrmаgа аylаngаn hаtti- hаrаkаtlаrdаn biridir. Bundаy оlqishlаrning gеnеtik ildizi ibtidоiy insоnlаrning ruhgа аlоqаdоr аnimistik tаsаvvurlаrigа bоrib tаqаlаdi. Bundаy vаziyatdа «YOtgаnlаrning аrvоhi shоd, yotgаn еri yaхti bo`lsin» аytimi аytilаdi. SHundаn so`ng ungа bоg`lаb «Qur`оn»ning iхchаm оyatlаrini qo`shib qirаоt qilish аn`аnаgа аylаngаn. Хаlq оrаsidа аzаgа bоrgаndа аytilаdigаn оlqishlаr аlоhidа guruhni tаshkil еtаdi. Ulаrdа mаrhum ruhigа tinchlik, хоtirjаmlik, jаnnаtdаn jоy tilаsh mа`nоlаri еtаkchilik qilаdi. Хаlqimiz оrаsidа to`y mаrоsimlаrigа аlоqаdоr оlqishlаrning аjоyib nаmunаlаri uchrаydi. Ulаrning mаzmunini to`yning хаrаktеri bеlgilаb turаdi. Bеshik to`ylаridаn chаqаlоq shаrаfigа, sunnаt to`ylаridа to`ybоlаgа, nikоh to`ylаridа kеlin-kuyovgа qаrаtа оlqishlаr аytilаdi. Mаsаlаn, kеlin-kuyovlаr uchun «Оmin, qo`shgаni bilаn qo`shа qаrisin, uvаli-juvаli bo`lishsin, оllоhu аkbаr» dеya аlqаnsа, to`ybоlаgа «Оmin, to`ylаrgа еtishtirsin, to`y- bоlаning umri uzоq, to`rt muchаsi sоg` bo`lsin, kаttа kishi bo`lib yursin, оllоhu аkbаr» dеya yaхshi istаk bildirilаdi.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi (X.Razzoqov, T.Mirzaev, O.Sobirov, K.Imomov). Toshkent: «O’qituvchi» nashriyoti, 1980 yil. 2. H.Zaripov. Fozillar fazilati. 1969 yil. 3. M.Qodirov. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 1963 yil. 4. M.Afzalov. O’zbek xalq ertaklari haqida. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 1974 yil. 5. B.Sarimsoqov. O’zbek adabiyotida saj`. Toshkent, 1978 yil. 6. M.Qodirov. Masxaraboz va qiziqchilar san`ati. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1971 yil. 7. M.Qodirov. Xalq qo’g’irchoq teatri. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1972 yil. 8. G’.Jaxongirov. O’zbek bolalar fol’klori. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1975 yil.

Похожие

Adabiy turlar va janrlar

Aruz va mumtoz she`riy janrlar

Satirik va yumoristik janrlar lof, askiya, latifa

She`riy tizimlar va she`riy janrlar

O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati