Kecha romanining poetik xususiyatlari - Литература - Рефераты

Kecha romanining poetik xususiyatlari

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2067 KB

"Kecha" romanining poetik xususiyatlari Badiiy asarni GAPga qiyoslaganda ayon bo‘ldiki, muayyan nutqiy situatsiyada aytilgan gap fenomenal hodisa bo‘lganidek, muayyan sharoitda yaratilgan badiiy asar ham betakror hodisadir. Zero, har ikkisini yuzaga keltirgan obyektiv va subyektiv omillarning o‘zi betakror(konkret nutqiy sharoit, so‘zlovchining ruhiy holati)dirki, shunga ko‘ra "bir daryoga ikki bora sho‘ng‘ib bo‘lmaydi" degan qoida bu o‘rinda to‘la amal qiladi. Modomiki badiiy asarda ijodiy jarayon aks etar ekan, o‘sha ijodiy jarayon kechgan konkret sharoit va shu sharoitdagi ijodkor subyekti uning tuzilishiga ta’sir qilmasligi mumkin emas. Demak, konkret asarning poetik xususiyatlari haqida fikr yuritganda uni yuzaga keltirgan obyektiv va subyektiv omillarni nazardan qochirmaslik lozim bo‘ladi. Shu bois ham "Kecha" poetikasi haqidagi mulohazalarimizni ayni shu omillarni o‘rganishdan, asar("tekst")ning keng ma’nodagi "kontekst"ini tasavvur etishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Cho‘lpon "Kecha va kunduz" romanini 3O-yillar boshida — adabiy tanqidchilikning o‘ziga qarshi xurujlari yanada keskin tus olib, haybatli sud jarayonlarida navbat unga yetganligi ishora qilingan, tinchroq yashash va, muhimi, omon qolish uchun Moskvaga borib yashashga majbur bo‘lgan bir paytda yozishga kirishgan edi. Bu paytga kelib sho‘ro hukumati har jihatdan mustahkamlanib ulgurgan, jamiki xunrezliklar — quloqlarni sinf sifatida tugatish deysizmi, ishlab chiqarishdagi zararkunandalarni fosh etish deysizmi, partiyani yot unsurlardan tozalash deysizmi... — bari ommaning rizoligiyu qo‘llab-quvvat-lashlari ostida amalga oshiriladigan bo‘lgandi. Bu paytga kelib bolshevistik mafkuraning imkoniyatlari shunchalar kengaygandiki, millionlab jonli guvohlar hayot bo‘lganlari holda atigi o‘n besh-yigirma yillik vatan tarixi qayta yozilayotgan edi. Bosh tarixchi Stalindan andoza olib yozilgan bu tarixga ko‘ra: SSSR xalqlari uchun yagona to‘g‘ri yo‘l–sotsialistik inqilob yo‘li edi, zero, bu inqilobni davrning ijtimoiy-tarixiy sharoiti zaruriyat qilib ko‘ygandi... inqilob arafasida

bolsheviklardan boshqa bironta ham xalq manfaatlarini ko‘zlagan firqa bo‘lmagan, bo‘lganlari o‘zlarining tor sinfiy manfaatlari uchungina kurashgan... Qo‘qon muxtoriyatining asosiy maqsadi mahalliy xalqlarni qaytadan burjuaziya aso-ratiga solib bermoq edi... Jadidlar milliy burjuaziyaning yaloqxo‘rlarigina edilar... Bosmachilarning asl niyati Turkistonni inglizlarga sotish edi... — tarix Shu edi. Bu tarixga singishmay turganlar yo‘qotila boshlagan, hozircha omon qoldirilganlari esa yaqin kelajakda mahv qilinajak edilar. Eng dahshatlisi — qo‘lbola partada vujudi quloqqa aylanib o‘tirgan bolakaylar voqea-hodisalarning jonli ishtirokchilari bo‘lmish otalariga emas, ular sodir bo‘lgan paytda ishtonini ho‘l qilib yurgan, boshlang‘ich ma’lumotni olishi bilanoq komsomol tomonidan tarbiya frontiga safarbar etilgan muallimlariga ko‘proq ishonardilar... — Cho‘lpon romanga qo‘l urgan paytdagi vaziyat taxminan shunday edi. Tarix shu taxlit yuzsizlarcha soxtalashtirilayotgan bir paytda hayoti qil ustida turgan Cho‘lpon o‘tmish mavzusiga murojaat etdi, murojaat etganda ham bolshevistik mafkura uchun jondek muhim — inqilob arafasidagi Turkiston ijtimoiy voqeligini badiiy idrok etishu tasvirlashga jazm qildi. Ravshanki, mavjud sharoitda Cho‘lpon qarshisida tanlangan mavzuni badiiy talqin qilishning ikkitagina yo‘li bor edi: — birinchisi: o‘tmishni bolshevistik mafkuraga mos tarzda tasvirlash, soxta tarixga badiiy illyustratsiya yaratishu bu bilan "xatolarini ishchi dexqon ko‘nglidan" butkul ketkazish va, nasib etsa, yangi hukumatning o‘z kishiliri qatoridan o‘rin olishu azob-uqubatlardan birato‘la qutulish; — ikkinchisi: o‘zi bosib o‘tgan yo‘lga yigirma yil yuksakligidan yana bir karra nazar solib, yurtining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti tendensiyalarini kuzatish, bu yo‘ldagi chigalliklarni badiiy idrok etishu o‘zi anglagan haqiqatni boricha ko‘rsatish va, taqdirga tan berib, boshini ixtiyoriy ravishda kundaga qo‘yish. Xo‘sh, Cho‘lpon mavjud ikki yo‘lning qay birini tanladi? Bizningcha, mazkur savolga javob berish uchun, avvalo: nima uchun Cho‘lpon shu qaltis mavzuga qo‘l urdi? Nima uchun mavzuning badiiy talqini uchun roman janri tanlandi? – degan bir-biriga uzviy bog‘liq ikki masalani aniqlashtirib olish zarur.

Ilgari aytganimizdek, Cho‘lpon adabiy-ijtimoiy faoliyatining boshidanoq yurt ozodligi ishqi bilan yashadiki, shu bois ham qator asarlarida o‘zini oshiq sifatida talqin qiladi. Oshiq esa, M.Baxtin aytmoqchi, sevgisini undan ayrilganidan keyingina hissiy idrok etishi mumkin. Zero, faqat shu holdagina sevgisi uning uchun obyekt, estetik faoliyat predmeti bo‘lishi mumkin. M.Baxtin fikricha, estetik yondashuv kishi o‘z hayotiga o‘zganing hayotiga qaragandek qaray olganidagina yuzaga keladi. Shunga yaqin fikrni X.Otrega-i-Gasset ham bildiradi: "Dlya togo chtobi mi mogli sozersat danniy fakt, on doljen bit ot nas otdalen nastolko, chtobi perestal bit jivoy chastyu nashego sushestva". Ko‘ramizki, ispan faylasufi faktning idrok etilishi uchun undan uzoqlashishlik va o‘sha fakt kishi borlig‘ining "jonli" a’zosi bo‘lmasligini shart qilib qo‘yayotir. Darhaqiqat, hayotiy faktdan uzoqlashilgani sari uning mohiyati ham ochilib, aniqlashib boradi. Sirasi, bunga hamma ham o‘z hayotida ko‘p bor amin bo‘ladi. Deylik, muayyan hayotiy holatdagi xatti-harakatlarimizni o‘z vaqtida xolis baholashimiz dushvor, ma’lum vaqt o‘tgachgina o‘sha hayotiy sharoitni, o‘zimiz va o‘zgalarni butun holicha sirtdan kuzatish imkoniga ega bo‘lamizki, shundagina konkret holat mohiyatiga yetishu xatti-harakatlarimizni anglash va baholashimiz mumkin bo‘ladi. Bu narsa, ayniqsa, adabiyot tarixida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Misol tariqasida sovet adabiyotida urush mavzusining ishlanishini olib qaraylik. Bevosita urush paytida yozilgan asarlarda aktuallik — dushmanga nafrat, intiqom ishtiyoqi, kurashga da’vat motivlari ustunroq. Agar bu nav tendensiozlikni faqat "ijtimoiy buyurtma" bilangina izohlasak, yanglishgan bo‘lib chiqamiz. Buni ijodkor ruhiyatidan kelib chiqib, ayni paytda uning urushda va urushning uning vujudida yashayotgani bilan izohlangani to‘g‘riroq bo‘ladi. Zero, urush voqealaridan uzoqlashilgani sari u haqdagi asarlarda qo‘yilgan muammolar ko‘lami ham kengayib, chuqurlashib — uning mohiyatiga tobora yaqinlashib borilgani ham yuqoridagi fikrlarni quvvatlaydi. Boz ustiga, bevosita urush yillari she’r, ocherk, hikoya kabi kichik janrlarning keng ishlangani holda, urush mavzusidagi yirik epik asarlarning kamligi(keyin esa ko‘paya borgani) ham bejiz emas edi. Bundan anglashiladiki, tarixiy voqealar(aytaylik, muayyan jamiyat hayotidagi bir bosqich) mohiyatining

ular yuz berayotgan vaqtda badiiy idrok etilishi mahol. Bu holda obyektiv kuzatish imkoniyati torayganidan asarda tendensiozlik kuchayib ("Chodralik ayol", "Amu", "Unutilgan sohillar", "Jimjitlik"), mohiyatning birmuncha chetda qolishi xavfi ortadi. Ayni paytda, konkret tarixiy voqea-hodisalardan uzoqlashilgani sari ularni keng ko‘lamda badiiy idrok etishga intilish ham kuchayib boradi. Xususan, sho‘ro adabiyotida urush mavzusidagi badiiy barkamol yirik epik asarlarning 6O-7O-8O- yillarda yaratilgani ham shundan. Shunga o‘xshash holni oktabr inqilobi mavzusining ishlanishida ham kuzatishimiz mumkin. Inqilob yillari yaratilgan asarlarda "oqlar – qizillar" sxemasi asosida voqelikka munosabat bildirish tendensiyasi ustivorlik qilgan bo‘lsa, keyincha mohiyatni keng epik ko‘lamda badiiy idrok etishga intilish tendensiyasi kuchayadi. M.Gorkiyning "Klim Samginning hayoti", M.Sholoxovning "Tinch Don", A.Tolstoyning "Sarson sargardonlikda" kabi asarlarining inqilobdan birmuncha keyingina maydonga kelgani ham shundan. Ko‘rinadiki, bu o‘rinda adabiy jarayon uchun qonuniyat maqomidagi hodisa kuzatilayotir. Xo‘sh, bu qonuniyat nimaga asoslanadi? Bu narsa, birinchi galda, inson–ijodkor tabiati, uning ruhiy imkoniyatlariyu ehtiyojlarining o‘ziga xosligi bilan izohlanishi mumkin. Insonning hayot yo‘lida ajib bir ziddiyat kuzatiladi: u kelajakka intilgani holda ortiga o‘girilib yashaydi. Zero, inson faoliyati tajribasiz mumkin emas, tajriba esa har vaqt o‘tmish bilan bog‘likdir. Sirasi, "hozir" tushunchasini hali anglab ulgurilmagan o‘tmish sifatida qabul qilinsayu "bugun"ning tutqich bermasligi e’tiborga olinsa, inson hayotining mazmun-mohiyati o‘tmish va kelajak qutblari orasidagina namoyon bo‘lishi anglashiladi. Bu qutblar misoli magnitning qarama-qarshi qutblaridek: biri itarish, ikkinchisi tortish xususiyatiga egalar. Ijodkor shaxsning o‘tmishga munosabati o‘zini anglash, anglaganida ham o‘zini o‘zgalar bilan, jamiyatu borliq bilan aloqadagi butunlikda anglash ehtiyoji bilan yuzaga keladi. Albatta, mazkur fikr ko‘proq epik ijodkor uchun tegishdir, zero, lirik ijodkor hozir bilan yashaydi: u hozirdan olingan taassurotni, hozirga munosabatini, o‘zining hozir — tutqich bermas lahzalardagi mohiyatini ifodalashga intiladi. Epik ijodkor esa hayotni butunlikda va o‘z hayotini uning qismi sifatida badiiy idrok etish, hayotning

butunlikdagi mohiyat-mazmunini anglashu ifodalashga intiladi. Hayotni butunlikda idrok etish ehtiyoji, o‘z navbatida, ijodkorning o‘z hayoti mazmun- mohiyatini anglash, "Hayotimda ma’ni bormi yo yo‘qmi?" degan savolga javob topish ehtiyojidan yuzaga keladi. 3O-yillarga kelib Cho‘lpon ruhiyatida ayni shu ehtiyoj kuchaydi. Aslida- ku ilgari ham, adib umidsizlikka bo‘y bergan paytlarda, bu ehtiyoj bot-bot qo‘zg‘alib turgan. Biroq u paytlarda Cho‘lpon endilikda idrok etishga intilayotgani hayot ichida qaynayotgan, uni ichdan his etgani holda xolis kuzatishu baholash imkoniyatidan mahrum edi. Buning uchun adib hayotining o‘sha bosqichidan uzilishi, endi voqea-hodisalarning ishtirokchisi ko‘zi bilan ichdanginamas, sirtdan — o‘zini ham o‘zgadek kuzatishi taqozo qilinardi. Aytish kerakki, Cho‘lponning ongli hayotidagi ilk bosqich — uning yurt ozodligi yo‘lidagi urinishlari 2O- yillarning o‘rtalariga keliboq mantiqan nihoyalangandi. Demak, hayotining mazkur bosqichi uning uchun endi estetik obyekt, asar uchun material bo‘lishi mumkin edi. Zero, M.Baxtin ham: "Tolko v mire drugix vozmojno esteticheskoye, syujetnoye, samotsennoye dvijeniye — dvijeniye v proshlom..." ( deb yozadiki, Cho‘lpon endi yaqin o‘tmishdagi hayotini o‘zganing hayotidek kuzatish imkoniga ega edi. Biroq adibning Moskvaga jo‘nashiyu teatrchilik faoliyatiga berilishi, poytaxtning qaynoq madaniy hayotiga sho‘ng‘ishi mazkur materialning badiiy idrok etilishini kechiktirgan, aniqrog‘i, buni zaruriyat maqomiga ko‘taruvchi, ijtimoiy-shaxsiy zaruratga aylantiruvchi sharoit hali yetilmagan edi. Ayni shu xil sharoitning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan dastlabki turtki sifatida adibning Moskvadan qaytishi arafasida boshlangan matbuotdagi siyosiy-adabiy kampaniyani ko‘rsatish mumkin. Adabiy tanqidchiligimiz boshlab bergan mazkur kampaniyaning cho‘qqisi, shubhasiz, 1927 yilning 4-5 oktabr kunlarida o‘tkazilgan respublika madaniyat xodimlarining II Qurultoyi bo‘ldi. Professor O.Sharafiddinov topib aytganidek, Qurultoy Cho‘lpon ustida "birinchi ma’naviy qatli om" edi . Darhaqiqat, millat dardi bilan yashagan bir shoirni shu millatning ziyoli vakillari "yo‘qsil xalq shoiri emas", asarlarini "g‘oyaviy ihatdan zararli" deb topsalar-da, Qurultoydan quvsalar — buni ma’naviy qatldan boshqacha atash-da dushvor. O‘z-

o‘zidan ravshanki, bu narsa shoir ruhiyatiga og‘ir zarba bo‘lib tushdi, boz ustiga, u vaziyatning anchagina qaltis ekanligini ham teran his etadi. Shu bois ham Cho‘lpon Qurultoy rayosat hay’ati nomiga "E’tizor" bitib, o‘zining tushunmaslik orqasida yo‘l qo‘ygan xatolari — shu el, shu yurt dardi bilan yonib yashagani-yu kuylagani! — uchun uzrxohlik qilishga, "xatolarimni ish orqali ishchi-dehqon ko‘nglidan ketkazaman " deya va’dalar berishga majbur bo‘ldi. Shu o‘rinda Cho‘lponni inkvizitsiya sudi oldida "Yer aylanmaydi!" deyishga majbur bo‘lganidan so‘ng o‘z-o‘ziga "har holda u aylanadi" deyolgan Galileyga o‘xshatgimiz keladi. Zero, adibga berilgan zarba nechog‘li og‘ir bo‘lmasin, uni bir muddat karaxtlantirdi-yu, ma’nan mahv etolmadi —erksevar ruh ko‘ngil tubida omon qolaverdi. Tanqidchilikning hujumlari tobora kuchayib, ayblovlar tobora keskinlashayotgan paytlar Cho‘lpon qalbida o‘sha ruh bosh ko‘taradi. Adib ko‘ngli o‘zi va maslakdoshlarining faoliyatiga berilayotgan baholarga qo‘shilolmaydi, soxtalashtirilayotgan tarixning haqqoniyligiga ishongisi kelmaydi, o‘zi bilgan voqea-hodisalarning mavjud talqinini qabul qilolmaydi. Uni "nahotki bizlar nohaqu, ular haq bo‘lsa? Nahotki bizlar xalq manfaatiga zid harakat qilgan bo‘lsak? Nahotki harakatimizning, orzu-intilishlarimizning asosi puch bo‘lgan bo‘lsa? Nahotki besh-olti yillik umrim MA’NIdan butkul mosuvo bo‘lsa?.." degan savollar o‘rtaydiki, bu ichki ziddiyat Cho‘lponning tashqi dunyo bilan aloqalarining in’ikosi edi. Zero, 3O-yillarga kelib jamiyat a’zolarining aksariyati, ayniqsa, yosh avlod adib ko‘ngli shubha ostiga olayotgan "haqiqatlar"ni qabul qilgan, qabul qilayozgan edi. Ijodkorning jamiyat bilan munosabati mahsuli sifatida yuzaga kelmish mazkur ichki ziddiyat bosib o‘tilgan yo‘lni idrok etish, uning mazmun-mohiyatini anglashni adibning ichki ehtiyoji ga aylantirdi.Cho‘lponni o‘rtagan muammolar ko‘la-mi esa faqat roman janridagina atroflicha va chuqur — ehtiyojni qondira olarlik darajada badiiy talqin etilishi mumkin edi, xolos. Demak, Cho‘lponning inqilob arafasi va inqilobning ilk yillaridagi Turkiston ijtimoiy voqeligini badiiy idrok etish uchun mavzu qilib olishi ham, uning roman janriga muro-jaat etishi ham ichki ehtiyojdan kelib chiqadi. Shu

o‘rinda ispan adabiyotshunosi A.Priyetonning tubandagi fikriga diqqatni tortmoqchimiz: "...roman rojdayetsya kak rezultat myateja, vsledstviye neudovletvorennosti ili razocharovaniya, i etot rezultat virajayetsya v realisticheskoy forme,- forme, voploshayushey v sebe stremleniye ubedit, ne pribegaya k dokumentam i dokazatelstvam. Zainteresovannost ubedit drugix (predstavit realnost) chasto soprovojdayetsya popitkoy pisatelya ubedit samogo sebya, vossozdavaya svoyu jizn, popitkoy rastvoritsya v literaturnom proizvedenii". Albatta, A.Priyetonning mazkur fikri barcha romanlarga birdek qo‘llanilishi mumkin, u universal xarakterga ega, deyish qiyin. Biroq, bizningcha, bu fikr asosiga ijtimoiy problematika qo‘yilgan realistik roman tabiatini anglashda yaxshigina asqotishi mumkin. Faqat, bu o‘rinda o‘zgalarni ishontirish emas, o‘tmishni anglash orqali o‘zini ishontirish —ehtiyojni qondirish maqsadi oldingi planga o‘tkazilishi lozim. Sababki, romannavis asar asosiga yechimi o‘ziga ilgaritdan ma’lum muammolarni qo‘ymaydi: bu holda u (subyekt) bilan material (obyekt) dialogi yo‘qqa chiqadi, demakki, ijodiy jarayonning o‘zi bo‘lmaydi, — asar jonsiz sxemaga aylanadi. Aytmoqchimizki, romannavis asariga qo‘yilayotgan muammolar yechimini umumiy tarzdagina tasavvur qiladi, biroq bu tasavvur detallashtirish orqali konkretlashtirilishi, yaxlit konsepsiya holiga keltirilishi lozim. Zero, ijod jarayonida butlangan yaxlit konsepsiyagina romannavisning ichki ehtiyojini qondirishi, shubhayu gumonlarini tarqatishiyu o‘zi tutgan mavqening haq-nohaqligiga amin qilishi mumkin. A.Priyeto aytmoqchi, "reallikni taqdim etish" uchun romannavis jamiyatning muayyan bosqichdagi holatini yaxlit obraz — roman badiiy voqeligida aks etdiradiki, o‘sha yaxlit obrazni yaratish jarayonida muallif izlagan mazmun-mohiyat namoyon bo‘ladi. Anglashiladiki, ichki ehtiyojning qondirilishi uchun asarning yozilishi shart qilinadi. Demak, roman (bu o‘rinda klassik tushunchadagi roman nazarda tutilayotir) ijodkorning jamiyat bilan munosabatidagi chigalliklar uning ichki ziddiyatiga aylangan hollarda o‘sha ziddiyatning yechimi sifatida yuzaga keladi. Fikrimizni oydinlashtirish uchun tematik jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan "Kecha" va "Qutlug‘ qon" romanlariga bir qurgina qiyosiy nazar tashlash foydali. Har ikki roman ham jamiyatning

muayyan bosqichdagi holatidan "qoniqmaslik" yoxud unga nisbatan "isyon" natijasi o‘laroq yaratilgan. Deylik, sotsialistik ideallarga chin dildan ishongan Oybek ruhiyatiga 3O-yillar voqeligi qattiq ta’sir qilgan: adib ongida ziddiyat va chigalliklar (ideallarida shubhalanish) paydo bo‘lganki, ularni hal qilish uchun yaqin o‘tmishni badiiy tadqiq etishga jazm qilgan. Biz Oybek o‘tmishni atayin rasmiy nuqtai nazarga mos yaratgan, degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz. Aksincha, adib o‘z ideali asosida ko‘rilgan voqelikni "Qutlug‘ qon" badiiy voqeligida haqqoniy aks ettirgan, uning vositasida yurtining taraqqiyot yo‘lini badiiy tadqiq etgan va shu asosda o‘zining konsepsiyasini butlab olgan. YA’ni, yaqin o‘tmishning badiiy tadqiqi asosida Oybek oktabrda tanlangan yo‘l to‘g‘ri edi, degan xulosaga kelganki, natijada ruhiyatidagi ziddiyatu chigalliklar barham topgan. Aytmoqchimizki, har ikki romanning yaratilishiga turtki bo‘lgan ichki ehtiyoj jamiyat hayotini keng ko‘lamda badiiy tadqiq etishu shu asosda dunyoyu davr konsepsiyasini butlash orqaligina qondirilishi mumkin edi. Ayni shu mulohazalardan kelib chiqib yana bir karra ta’kidlash mumkinki, 3O-yillarga kelib Cho‘lpon ruhiyatida vujudga kelgan ichki ehtiyoj faqat roman janri orqaligina to‘la qondirilishi mumkin edi. Modomiki, "Kecha va kunduz"ning yozilishi ichki ehtiyoj bilan bog‘liq ekan, Cho‘lponning yuqorida aytganimiz ikki yo‘lning birinchisi — qalamga olingan davrni rasmiy mafkuraga moslab talqin qilish yo‘lidan borishi mumkin emas: bu holda ehtiyoj qondirilmaydi. Ikkinchi tomondan, Cho‘lpon romanini "g‘aladon" uchun ham yozmoqchi emas, — u o‘zining dardlarini o‘quvchisiga yetkazishni, o‘zi inkishof etgan haqiqatlardan unida voqif qilishni istardi. Zero, adibning grajdanlik hissi qalbida so‘nayozgan kurash olovining cho‘g‘larini o‘zga qalblarga ko‘chirish majburiyatini yuklardiki, o‘z ichki ehtiyojini qondirish bilangina qanoatlana olmas edi — bunday qilishga HAQLI EMAS deb bilardi o‘zini. Ijod erkinligi bo‘g‘ilgan sharoit roman ustida ish boshlagan Cho‘lpon qarshisida g‘oyat murakkab ijodiy muammoni ko‘ndalang qilib qo‘ygandi: adib o‘zi anglagan haqiqatdan chekinmagani holda uni shunday ifodalashi ham zarur ediki, – avvalo, asarni chop etish imkoni bo‘lsin, ikkinchidan, mafkura og‘usiga

to‘yingan kitobxon ham, mustaqil mushohadaga qodir o‘quvchi ham undan o‘ziga kerakli ma’noni topa bilsin. Bir qarashda mazkur hol Cho‘lponning she’riy va kichik nasriy asarlarida kuzatganimiz ramzli ifoda yo‘siniga o‘xshasa-da, haqiqatda undan jiddiy farqlanadi. Ma’lumki, badiiy asar mazmuni ko‘p qatlamli hodisa bo‘lib, ulardan ikkitasi — aktual va tub estetik qatlamlar universal xarakterga ega. Aktual qatlam deyilganda asarning ijtimoiy-siyosiy mohiyati tushuniladiki, u bevosita asar yaratilgan davrning ijtimoiy-siyosiy maqsadlariga qaratiladi. Tub estetik qatlam esa asar yaratilgan davrgagina qaratilgan emas — u davr kontekstidan ayro holda ham tushunilaveradi. Odatda aktual qatlam yuzada bo‘ladi, shu bois ham ba’zan asar yaratilgan davrda o‘quvchilarning tub estetik qatlamni ilg‘ab olishlariga, uni munosib baholay olishlariga halal berishi ham ("Lolazor" romani) mumkin. Cho‘lponning ramziy she’rlarida, xususan, alohida to‘xtalganimiz "Yo‘l esdaligi" safarnomasida aksincha holga duch kelamiz: ularda tub estetik qatlam aktual mazmunni pardalaydi go‘yo. "Kecha" romanida esa aktual qatlamning o‘zi ikkiga ajratiladi: birinchisi —yuzadagisi, qizil ko‘zoynakli kitobxon uchun; ikkinchisi — tubdagisi, xos o‘quvchi uchun mo‘ljallangandir. Albatta, mazkur farq avvalo realistik roman janri tabiati bilan bog‘liq holda izohlanishi lozim. Zero, lirik xarakterdagi asarlardan farq qilaroq, romanda to‘laqonli badiiy reallik yaratiladiki, u o‘z holicha nisbiy mustaqil bo‘lgani holda "gapira oladi", ya’ni, ijodkor subyektidan ayro holda ham muayyan mazmunni ifodalay oladi. Demak, adib o‘zi aytmoqchi bo‘lgan gapni aytishning, aytishu yashirishning o‘zgacharoq yo‘llarini qidirishi lozim edi. "Kecha"da Cho‘lpon qo‘llagan ifoda yo‘sinini biz "niqoblanish" deb atamoqchimizki, buning shartliligi o‘z-o‘zidan ravshan. Mazkur istilohni 3O-yillar adabiyotshunosligidan o‘zlashtirar ekanmiz, uni salbiy ma’noda qo‘llash fikridan albatta yiroqmiz. Zero, 3O-yillar adabiyotshunosligida niqobni ko‘tarish adibni "fosh etish" maqsadiga xizmat qilgan bo‘lsa, biz uni anglash, asar mazmuniga chuqurroq kirib borish uchungina niqobni ko‘tarishga harakat qilamiz. YA’ni, biz "niqob"ni poetik vosita, "niqoblanish"ni ijod erkinligi bo‘g‘ilgan sharoit zaruriyatga aylantirgan poetik vositalar majmui sifatida tushunamiz.

Cho‘lpon "Kecha va kunduz" ustida qizg‘in ishlayotgan, "Kecha" romani hali kitob holida chop etilmagan bir paytda — 1935 yilda e’lon qilingan "Qiziqlar" nomli maqolasida: "Podshohlar, sultonlar, xonlar va beklarning qamchilaridan qon tomgan zamonlarda, xalq ko‘pchiligi o‘z dardini bir yulg‘un bachkisiga ham ayta olmagan davrlarda, xalqning og‘ir ahvolini, mamlakatning qora kunlarini, ko‘pchilik fuqaroning dard va hasratini bironta saroy yoki xalq qizig‘i chiqib hazil yo‘li bilan yedirib yuborar edi(ta’kidlar bizniki -D.Q.)", ( deb yozgan edi. Ûtmish bahona zamonasiga topib baho bergan Cho‘lpon, ayni paytda, o‘zining ijodiy manerasiga ham ishora qiladi, o‘quvchilarga o‘zining asarini (asarlarini) anglash uchun kalit beradi go‘yo. Zero, qadim xalq sa’nati namoyandalariga oshkora havas va hurmat bilan qarayotgan Cho‘lponning o‘zi ham "Kecha"da "mamlakatning qora kunlarini, ko‘pchilik fuqaroning dard va hasratini" yo‘li bilan yedirib yuborgan edi. Albatta, adib hushyor mafkurachilarning barini laqillatib ketaman, deb xomtama bo‘lgan emas, tegishli joylarda ziyrak va zakiy kishilarning ko‘pligini juda yaxshi bilgan. O‘zini o‘rtagan dardlarni "yo‘li bilan" bo‘lsa-da oshkor etarkan, buning uchun o‘sha qiziqlarday "boshi ketishi" yoki "oquylik (badarg‘a)" qilinishi mumkinligini juda yaxshi bilgan. Biroq u yana shuni ham bilganki: "faqat ularning (qiziqlarning–D.Q.) og‘izlaridan chiqqan buyuk haqiqatlar haqiqatgo‘y shoirlarning o‘lmas asarlari kabi xalq ko‘ngliga yozilib qolardi, muchallardan muchallarga ko‘chardi". Ko‘ramizki, Cho‘lpon haqiqatga sodiq qolishni har nedan ustun qo‘yadi, faqat haq so‘zgina dunyoda mangu qolishiga, haq so‘zni ayta olgan san’atkorgina xalq dilidan abadiy joy ola bilishiga ishonadi. Ayni shu ishonch Cho‘lponni, boshini kundaga qo‘ygani holda bo‘lsa-da, haqiqatdan chekinmaslikka undaydi, unga ijodiy kuch-quvvat, jasorat beradi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, "Kecha" ustida ishlayotgan Cho‘lpon ruhiyatida "aytsam o‘ldirarlar, aytmasam o‘lam" qabilidagi holat yuzaga kelgandi. Adib o‘zi anglagan haqiqatlarni o‘quvchiga yetkazishni maqsad qilgandiki, buning uchun u ancha murakkab ijodiy muammolarni hal qilishi zarur edi. Shuning natijasi o‘laroq, bizningcha, "Kecha" romanining tashkillanishida ongning ishtiroki hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. E’tiroz tug‘ilishi mumkin:

nahotki Cho‘lpon romanini yozish jarayonida shunchalik sovuqqonlik bilan, har jihatini "yetti o‘lchab" ishlagan bo‘lsa? Ijod onlarida san’atkor ruhiyat osmoniga ko‘tarilmaydimi? Hamma narsani ongga bog‘lashlik badiiy ijod tabiatini jo‘nlashtirish emasmi? Albatta, san’atning avvalo ruh mahsuli ekanligini inkor qilmaymiz, biroq epik tafakkurda ongning ishtiroki anchayin sezilarli ekanligi ham ayon haqiqatdir. Badiiy ijod psixologiyasini o‘rganish bobida samarali izlangan mashhur ruhshunos K.Yung: "Suhestvuyut vehi i stixotvornogo i prozaicheskogo janra, voznikayuhiye selikom iz namereniya i reshimosti ix avtora dostich s ix pomohyu togo ili inogo vozdeystviya", ( deb yozadi. Olimning fikricha, bunday asar muallifi hayot materialiga muayyan maqsad asosida ishlov beradi: "avtor podvergayet svoy material selenapravlennoy soznatelnoy obrabotke, syuda chto-to dobavlyaya, ottuda otnimaya, podcherkivaya odin nyuans, zatushevivaya drugoy, nanosya zdes odnu krasku, tam druguyu, na kajdom shagu tshatelneyshe vzveshivaya vozmojniy effekt... Avtor puskayet v xod pri takoy rabote vsyu silu svoyego sujdeniya". Bizningcha, Cho‘lponning "Kecha"ni yozish chog‘idagi ijodiy yo‘sini ham shunga o‘xshash tavsiflanishi mumkindir. O‘ylashimizcha, Cho‘lpon "Kecha" romanining 1936 yil nashriga epigraf sifatida olgan M.Gorkiy so‘zlari ham adibning g‘oyaviy-badiiy niyati, ifoda yo‘sinining "niqoblanish" prinsipi asosiga qurilgani haqida bungacha aytilgan fikrlarimizni birmuncha quvvatlaydi: "Ma’rifat chog‘ishtirib ko‘rish orqali hosil bo‘ladi, bizning yoshlar esa o‘z ko‘rganlarini hech nima bilan chog‘ishtirolmaydilar, ular kechmishni bilmaydilar va shu uchun hozirgi zamonning nimaligini yetarli darajada ochiq anglayolmaydilar (ta’kid bizniki ( D.Q.)". Tabiiyki, sovet xalqining "dohiy"lari qatoridan joy olgan ulug‘ proletar adibining so‘zlarini romanga epigraf qilib olinishining o‘ziyoq nomi "qora ro‘yxat"lar boshidan joy olgan Cho‘lpon uchun shundog‘am himoya vositasi, o‘ziga xos ehtiyot chorasi bo‘lib xizmat qila oladi. Biroq bu o‘rinda ma’noning ikki yoqlama tushunilish imkoniyati borligi diqqatga molikdir. YA’ni, Cho‘lpon kechmishni yoshlar hozirgi zamonning qadriga yetsinlar, degan maqsadda tasvirlayotganini "sovet yozuvchisi" pozitsiyasida turib ta’kidlasa, soxta tarix

miyasiga singdirilib manqurtga aylantirilayotgan yoshlar "hozirgi zamonning nimaligini yetarli darajada ochiq anglasinlar" uchun "Kecha"ni yaratganini GRAJDANLIK pozitsiyasida turgani holda aytadi. Ko‘ramizki, epigraf tanlashdayoq Cho‘lpon romanning mazmun strukturasi modelini shakllantiradi: o‘zi aytmoqchi bo‘lgan fikr tubdayu, yuzadagisi faqatgina "niqob", — vosita, xolos. O‘z-o‘zidan tabiiy bir savol tug‘iladi: xo‘sh, Cho‘lpon "yoshlar hozirgi zamonning nimaligini" anglasinlar uchun tasvirlagan o‘tmish soxta tarixdan, rasmiy nuqtai nazardan nimasi bilan farqlanar edi? Bizningcha, ikki oradagi tafovutlar romanning g‘oyaviy mazmuniga bir qur nazar solinsayoq yaqqol ko‘rinadiki, "Kecha" haqidagi qarashlarimizning shakllanishi va asoslanishida muhimligi vajhidan bu masalaga qisqacha to‘xtalib o‘tishimiz joiz. Ma’lumki, bolsheviklar inqilob arafasidagi Turkistonda asosiy ijtimoiy konflikt ezuvchi va eziluvchi sinflar orasida edi, deya zo‘r berib uqdirayotgan edilar. Cho‘lpon romanida esa, bunga zid o‘laroq, asosiy ijtimoiy konflikt feodal asoslar bilan shakllanib kelayotgan milliy burjuaziya orasida yotadi. Bu konfliktni adib Akbarali bilan Miryoqubning murakkab o‘zaro munosabatlarini tasvirlash orqali mohirona ko‘rsata bilgan. Akbaralining ham iqtisodiy va ham siyosiy no‘noqligini, Miryoqubning esa, aksincha, har ikkisida ham omilkorligini tasvirlarkan, adib, bir tomondan, feodal asoslarning chirib bitganini, ikkinchi tomondan, milliy burjuaziyaning ham iqtisodiy va ham siyosiy istiqbolga egaligini ko‘rsatadi. Bolsheviklar har vaqt ta’kidlaguchi ommaning inqilobiy faolligi romanda deyarli aks etmagan, mehnatkash xalq ijtimoiy-siyosiy harakatdan butkul yiroqda ko‘rsatilgan. To‘g‘ri, Qumariqdagi isyon go‘yo romanga biroz inqilobiylik olib kiradigandek. Biroq bu g‘alayon ham Cho‘lpon tasvirida bolsheviklar da’vo qilgan sinfiy kurashdan tamom boshqa narsa. Zero, dehqonu kosiblarning g‘azabi ezuvchilar sinfiga emas, shaxsan Yodgorxo‘jayu shaxsan Umaraliboyga qaratilgandir. Albatta, bu sahnalarda Cho‘lpon chin dildan mehnatkash xalq tomonida, insofu adolat hissidan mahrum bo‘lgan boylarni u ham qoralaydi. Lekin ayni chog‘da ommaning qo‘zg‘alishi o‘z haq-huquqlarini himoya qilib chiqqan ongli harakat emas, balki boylardan birining shaloqlik bilan "xotintaloqlar" deya

haqoratlashi bilan boshlangan maishiy g‘alayon ekanligini tasvirlaydi. YA’ni, bu o‘rinda adib ommaning sabr kosasi to‘lganligini inkor qilmaydi, biroq bu g‘azabning uyushtirilgan holda muayyan maqsadga yo‘naltirilishi uchun hali sharoit yetilmagan, deb hisoblaydi. Bolsheviklar o‘z firqala-rining inqilob arafasidagi faolligiyu ommani kurashga uyushtirganini da’vo qilardilarki, yuqoridagicha tasvir bu da’volarni chippakka chiqaradi. Eng qizig‘i, romanda Cho‘lpon bolsheviklarni hatto tilga ham olgan emas, faqat bir o‘rinda umuman sotsialistlar haqida gap boradi , xolos. Bunga zid o‘laroq, jadidchilik harakatining kengaygani, jadidchilik g‘oyalarining ancha keng yoyilgani ko‘rsatiladi: Miryoqub, Hakimjon, Hasanov, romanda o‘zi ko‘rinmaydigan Abdusamad mingboshi — bularning bari shu g‘oyaga u yoki bu darajada berilganlar. Prokurorning suddagi nutqida mazkur harakatdan jiddiy xavfsirash seziladiki, bu ham yuqoridagi fikrimizni quvvatlaydi. Boz ustiga, jadidchilik harakati keskin qoralana boshlangan bir paytda Cho‘lpon Sharafutdin Xo‘jayev tili bilan uning maqsad-mohiyatini xolis bayon qila bildi. Romanda ijtimoiy-ma’naviy o‘sishga boshlagan yagona qahramon — Miryoqubning jadidlarga yaqinlashuvi ham bejiz emas. Zero, adib talqinicha, inqilob arafasidagi Turkistonda jadidchilik harakatidan o‘zga jiddiyroq bir ijtimoiy-siyosiy kuch mavjud emas edi. Yuqoridagi mulohazalarga tayangan holda aytish mumkinki, yurtining o‘tmishiga yigirma yil yuksakligidan nazar solgan Cho‘lpon "Kecha" romanida oktabr’ inqilobining amalga oshishi ijtimoiy-tarixiy zaruriyat emas, balki davr taloto‘plarining hosilasi ekanligini, xalqini chinakam saodatga eltishi mumkin bo‘lgan yo‘l boshqa bo‘lganligini o‘zi uchun yana bir karra tasdiqlab oldi-da, o‘zi anglagan haqiqatni yo‘li bilan o‘quv-chisiga yetkazishga intildi. Adib o‘sib kelayotgan avlodning yuz berayotgan hodisalar mohiyatini anglashini, manqurtga aylanishining oldini olishni istaganki, unga "chog‘ishtirish orqali ma’rifat hosil qilish" imkonini yaratib berdi. Tabiiyki, bu xil rasmiy nuqtai nazarga zid qarashlarni "yo‘li bilan" ifodalangan taqdirdagina roman dunyo yuzini ko‘rishi mumkin bo‘lardi. "Kecha va kunduz" ustida ishlayotgan payti original asarlari bilan matbuotda deyarli

qatnashmayotgan (ya’ni, adabiy jarayondan "ihroj" qilingan) Cho‘lponni roman e’lon qilinarmikan "yoki shuncha yozilgan she’rlarim kabi qayerlarda qolib ketarmikan", degan savol ko‘p bor o‘ylatgan, shu bois ham u "niqoblanish" yo‘llarini topish va tatbiq qilishga jiddiy e’tibor bergan. Gap "niqoblanish" vositalari haqida borar ekan, avvalo, asarning nomlanishiga to‘xtalishimiz lozim. Ma’lumki, 3O-yillar adabiyotida eng ommalashgan badiiy konstruksiyalardan biri "inqilobgacha – inqilobdan so‘ng" tarzida bo‘lib, u o‘tmishni qoralash orqali zamonani alqash maqsadiga xizmat qilgan edi. Cho‘lponning asari ikki qismdan iborat ekan, ularning birinchisida inqilob arafasidagi hayot tasvirlansayu "Kecha" deb nom berilsa, ikkinchisida inqilob va undan keyingi yillar qalamga olinsayu "Kunduz" atalsa, — demak, adib yangi tuzumning afzalliklarini axiyri anglab yetibdi-da, sho‘ro pozitsiyasiga o‘tibdi-da?! Cho‘lpon uchun sotsialistik vatanparvarlik ruhida tarbiyalangan o‘quvchi va ziyrak mafkura xizmatchilarida ayni shu xil fikrni hosil qilish muhim edi. Romanning nomlanishi shu xil zarurat bilan bog‘liqligi adabiyotshunos S.Husayning tergovda bergan ko‘rsatmasidan ham anglashilib turadi: "Uning(Cho‘lponning–D.Q.) tushuntirishiga ko‘ra, "Kecha" romanning faqat birinchi qisminigina tashkil etadi, asarning ikkinchi qismi esa "Kunduz" deb atalajak. Cho‘lpon bu so‘zlarni aytar ekan, uni yana o‘tmish to‘g‘risida yozyapti, deb ayblamasliklari uchun romanni shunday ikkiga bo‘lishga majbur bo‘lganligini so‘zladi". Modomiki sarlavhani "niqob" deb atarkanmiz, unga adib yuklamoqchi bo‘lgan tublik ma’no ham bo‘lishi lozimdek. Hartugul, "Kecha"ning shu xil tub ma’nosini anglashga urinib ko‘rish foydadan holi emas. Bizningcha, adib yurtdagi ma’naviy qash-shoqlanishni yuzaga keltirgan va uning hosilasi sifatida yanada biqiqlashgan muhitni "Kecha" deb baholaydi. Cho‘lpon talqinidagi "Kecha"ning butun dahshati shundaki, u odamlarni ma’nan majruh etadi, ma’naviy tanazzulga yetaklaydi. O‘sha muhit "besh-to‘rt tanob yerli" o‘ziga to‘q, Xadichaxon bilan durustgina turmush kechirishi mumkin bo‘lgan Akbaralini fahsh botqog‘iga botirdi; yetti avlodi dehqonchilikdan non topib yegan Razzoq so‘fini tekinxo‘r

kimsayu munofiq dindorga aylantirdi; Poshshaxonu Sultonxondek bemalol bir uyni obod, bir yigitni baxtiyor qilishi mumkin bo‘lgan guldek ayollarni zino ko‘chasiga boshladi... Bularning ma’naviy qashshoqlanishi shu darajadaki, ular muhitni sog‘lomlashtirish haqida umuman o‘ylamaydilar, shu muhit doirasida o‘z manfaatlarini ko‘zlaydilar, xolos. Yurt boshida "benamoz raislar", imoni zaif imomlarning turishi raiyatga ta’sirsiz qolmagan: "odamlar namozga yurmay qo‘yganlar". Millatning fojiasini Cho‘lpon ayni shu e’tiqodsizlik (faqat diniy ma’noda emas)da ko‘radi: odamlar na oxiratini obod qilishni va na foniy dunyodagi turmushlarini yaxshilashni o‘ylashadi — bugunning tashvishi bilan yashashadi, xolos. Johiliyat davrlarini azaldan "zulumot" deb ta’riflangani kabi, Cho‘lpon ham tariximizning shu bo‘lagini "Kecha" deb ataydi. Bu zulumot qo‘ynidan yorug‘lik tomon intila boshlagan yagona odam —Miryoqub, shu ma’noda "Kunduz"ning tub ma’nosi ham shu qahramonga bog‘liq holda konkretlashsa, ehtimol. Afsuski, bu fikrimiz taxmin maqomidan yuqori ko‘tarilolmaydi. Sarlavhaning zohiriy ma’nosi esa "oq – qora" sxemasining ifodasiga xizmat qilgani holda tub ma’nolarni niqoblaydi. Aytish kerakki, Cho‘lpon turli kompozitsion usullardan ham o‘rni bilan niqoblanish vositasi sifatida foydalanadi. Roman haqida adib hayotlik chog‘ida(garchi hibsga olinganidan keyin bo‘lsa ham) e’lon qilingan yagona taqrizda: "Cho‘lpon jadidlarni tasvirlaganida niqoblanadi, jadidlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘z tilidan xarakteristika bermasdan, bu vazifani asardagi kishilarga yuklaydi. Cho‘lponning qahramonlari jadidlarni maqtab, ko‘klarga ko‘taradi (ta’kid bizniki–D.Q.)", ( degan ayblovga duch kelamiz. Darhaqiqat, Cho‘lpon romanda jadid savdogar — Sharafutdin Xo‘jayev paydo bo‘lishi bilan hikoyachilikni o‘zidan soqit qiladi: romanning bu epizodlari Miryoqub bilan Maryam kundaliklari vositasida jonlantiriladi. Tan olish kerakki, taqriz mualliflari haqlar. Zero, Cho‘lpon bu usulni ongli ravishda, muayyan maqsadni ko‘zlab qo‘llagani ravshan ko‘rinib turadi. Agar adib, taqriz mualliflari istaganidek, jadidlarga "to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z tilidan xarakteristika bergan"ida, uning uchun yagona yo‘l — jadidlarni sovet yozuvchisi mavqeidan turib qoralashgina qolur edi.

Bu esa, tabiiyki, Cho‘lponning g‘oyaviy-badiiy niyatiga tamoman zid edi, chunki u jadidlar haqida o‘quvchiga imkon qadar xolis va mufassal ma’lumot berishni niyat qilgandi. Mabodo Cho‘lpon roman vositasida o‘zini "oqlab olish" maqsadini ko‘zlaganida edi, u holda mazkur usulning qo‘llanishi maqsadga xilof bo‘lur edi. Ko‘ramizki, bu o‘rinda epigraf yoki romanning nomlanishida kuzatganimiz ikkiyoqlama talqin qilish imkoni mavjud emas, "niqob" faqat o‘z vazifasidagina keladi. Adibning asl niyatini ochib berishni o‘zlarining vazifasi deb bilgan taqriz mualliflari buni yaxshi anglaganlarki, romanning ayni shu o‘rniga alohida urg‘u berganlari bejiz emas. E’tiborli jihati shundaki, Cho‘lpon Qumariq voqealari tafsilotlarini ham yuqoridagicha usulda — personajlar tilidan beradi, biroq bu o‘rinda ikki turli talqin qilish imkoniyati saqlab qolinadi. Qumariq voqealarining tasvirlanishi to‘rt qismga ajratilishi mumkin: 1) Akbaralining qishloqqa borishi; 2) qishloqda g‘alayon; 3) Akbaralining g‘alayonni tinchitish uchun qaytib borishi; 4) qishloqda g‘alayonning kuchayishi. Bu qismlarning birinchi va uchinchisi roviy tilidan, ikkinchisi ellikboshi Qosim laylak, to‘rtinchisi mingboshi yigitlarining biri tilidan beriladi. Aslida rivoya subyektining o‘zgarishi(bunga keyinroq alohida to‘xtalamiz), bir tomondan, makoniy va zamoniy o‘zgarishlarning asoslanishiga, ikkinchi tomondan, realistiklik illyuziyasining hosil qilinishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, mazkur usulning boshqa bir muhim g‘oyaviy-badiiy funksiyasiga ham diqqatni tortmoq zarur: bizningcha, bu o‘rinda personaj-hikoyachilarning kimu nima maqsadda va qanday sharoitda gapirayotganiga alohida urg‘u berilgani ko‘rinadi. Xususan, Qumariqdagi g‘alayonning boshla-nishiyu sabablarini o‘zi zo‘rg‘a qochib qutulgan ellikboshi Qosim laylak "oyoq ustida turib mingboshiga anglatdi va ahvolni juda vahimali qilib ko‘rsatdi". Gap shundaki, g‘alayon sababchilari bo‘lmish boylar — "ellikboshi va aminlarga o‘shqirib muomala qiladigan bu purzo‘rlar yolg‘iz Qosim laylakka emas, boshqa ellikboshi va aminlarga ham uncha yoqmasidilar". Shu bois ham "fursat juda qulay kelganligidan Qosim laylak imkon boricha foydalanib qolmoqchi bo‘ldi". Ko‘rinadiki, Cho‘lpon bu o‘rinda voqeaning bo‘rttirilishi shaxsiy manfaat bilan

bog‘liqligini, shu bois ham Qosim laylak "birga besh qo‘shib" so‘zlayotganini ta’kidlaydi. Mingboshi to‘polonni tinchitib, aybdorlarni jazolab qaytganidan so‘ng qayta avj olgan g‘alayon tafsilotlarining berilishi yanada o‘ziga xos: "...yangi igitlardan biri arvoq otni oq ko‘pikka tushirib choptirganicha yetib keldi. Darvozani ochguncha bo‘lmay otdan o‘zini tashlab, rangi o‘chgan va halloslagan holda mingboshining qarshisida kelib to‘xtadi. – Nima gap? Muncha hovliqding? – Ish yomon, xo‘jayin. Ish yomon... Yigit so‘zlay bilmasdi". Ko‘ramizki, endi adib hikoyachi-personajning nihoyatda vahimaga tushib, shoshganidan o‘zini yo‘qotayozganiga urg‘u beradi —"qo‘rqqanga qo‘sha ko‘rinar" mataliga ishora qiladi go‘yo. Qizig‘i shundaki, yigitning "so‘zlay bilmasligi" ta’kidlangan, uning hayajon va vahima aralash aytgan almoyi-jalmoyi gaplaridan biron narsa anglash mushkul degandek, olingan ma’lumotlar roviy tilidan qayta bayon qilinadi. Bu narsa ochiq aytilmasa-da, hartugul gap qurilishi("to‘polon boshlanadi", "to‘pponchasi bo‘ladi", "otib o‘ldirmoqchi bo‘ladilar" va hokazo)dan o‘quvchining anglab olishi qiyin emas. Boz ustiga, yigit o‘zi aytayotgan tafsilotlarning bariga ham bevosita shohid bo‘lgan emas, bir qismini o‘zi ham boshqalardan eshitgan. YA’ni, ma’lumotlar mish-mish darajasiga tushib yana bo‘rttirilayotgandek, Qumariqdagi voqealar mantiqini personaj-hikoyachilarning o‘zlari ham durustroq anglamayotgandek taassurot qoladi kishida. Eslatilgan taqriz mualliflari romanda "o‘tmish jamiyatdagi sinfiy qarama-qarshiliklar, sinfiy kurash ongli ravishda tumanli qilib, pardalanadi", ( deganlarida qisman haqlar. Qisman deyishimizning boisi shundaki, taqriz mualliflari "sinfiy ziddiyat" va "sinfiy kurash" tushunchalarini birdek ko‘radilar. Holbuki, Cho‘lpon bu ikki tushunchani farqlaydi. Shu bois ham u yo‘qsillar va boylar orasida sinfiy ziddiyat mavjudligini inkor qilmaydi — ularni tasvirlab ko‘rsatadi. Biroq "sinfiy kurash" deyilganda adib muayyan maqsadni ko‘zlagan ongli harakatni tushunadi, ikki orada bu xil harakatni ko‘rmagani uchun-da ularni tasvirlamaydi. Chinakam "sho‘ro yozuvchisi"dan esa ayni shu xil anglangan harakatni tasvirlash (axir, u hayotni revolyutsion rivojlanishda ko‘ra bilishi lozim)

talab qilinardiki, Cho‘lpon shu yo‘ldan bormaslik uchun ham Qumariq voqealari haqida hikoya qilish majburiyatini personajlarga yuklagan ko‘rinadi. Cho‘lponning lirik va publitsistik asarlarida rasmiy doiralar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan mavzuning ishlanishi o‘ziga xos "gap aytish" vositasi bo‘lib xizmat qilganini ko‘rsatib o‘tgandik. Xuddi shunga o‘xshash holga "Kecha" romanida ham duch kelamiz. Romanni o‘qiganda muallifning diqqat markazida turgan muammo — xotin-qizlar ozodligi masalasidek tuyulaveradi. Holbuki, agar roman yuqorida aytganimizcha ichki ehtiyojni qondirish uchun yaratilgan bo‘lsa, xotin-qizlar haq-huquqlari masalasi aslo yetakchi problema sanalishi mumkin emas. YA’ni, mazkur problemaning alohida bo‘rttirilishi muallif uchun muhimroq bo‘lgan ijtimoiy problemalar talqinini pardalash uchun kerak. Cho‘lpon bu o‘rinda "niqoblanish"ni shunday mahorat bilan uddalaganki, adabiyotshunosligimizda hanuz asarning markaziy problemasi — xotin-qizlar ozodligi masalasi, Zebi — adib idealidagi qahramon, degan, bizningcha, birmuncha yanglish qarashlar mavjud. O‘ylashimizcha, mazkur obrazning mohiyatiga Zebini "mute inson" deb ataganida, ayniqsa, adibning "Razzoq so‘fi, Qurvonbibi va Zebi obrazlari orqali feodalizm sharoitida mutelashgan, haqiqat va adolat uchun kurashishga o‘zida kuch va xohish topa olmagan xalqning ayanchli holatini ko‘rsatishga intilgani"ni aytganida N.Karimov hammadan ko‘ra yaqinroq boradi. Darhaqiqat, Cho‘lpon ijodiyotida "Hujum"dan ancha ilgari qo‘yilgan ayollar huquqi masalasi bu o‘rinda ham beqiyos kengayadi — umuman INSON ERKI masalasiga aylanib ketadi. O‘n besh yillar ilgari "Kishan kiyma, bo‘yin egma, ki sen ham hur tug‘ilg‘onsen!" deya hayqirgan Cho‘lpon mutelikni hayot dasturiga aylantirgan inson fojiasini romanning ko‘p qahramonlarida, ayniqsa, Zebi timsolida yorqin ifodalab berdi. Adib mutelikning har qanday ko‘rinishini, jumladan, e’tiqod masalasidagi mutelikni ham keskin qoralaydi. Zero, shu xil mutelik roman voqeligida butun boshli bir oilaning fojiasini keltirib chiqaradi — Zebini Sibir surguniga jo‘natadi. Razzoq so‘fini qotilga aylantiradi, bechora Qurvonbibini esdan mahrum etadi. O‘zi e’tiqod qilgan narsani durust anglamaslik esa, aytish kerakki, 3O-yillarda jamiyatimizda odat tusiga kirgan edi. Yurtimizda marksizmga e’tiqod qilganlari

holda undan deyarli bexabar, faqat qo‘l ko‘tarib ma’qullashgagina yaraydigan butun boshli omma shakllanayozgandiki, ular ham o‘zlari bilib yo bilmay o‘zlarining ESHONBOBOlariga e’tiqod qilayotgandilar asli. Bu illatning yurtimizga nechog‘li qimmat tushgani hozirda yaxshi ma’lum, albatta. Cho‘lponning bezovta qalbi esa endigina kurtak holida bo‘lgan mazkur illatning butun dahshatini oldindan ko‘ra bilgandirki, asarda ayni shu masala ayricha bo‘rttirilgandir. Xotin-qizlar ozodligi mavzusining oldingi planga chiqarilishida, tabiiyki, asarning syujet qurilishi yetakchi rol o‘ynaydi. Roman voqealarining bitta asosiy o‘q — Zebi bilan bog‘lik syujet liniyasi tevaragida jamlangani uchun ham adib o‘zini qiziqtirayotgan asosiy masala sifatida Zebi taqdirini, umuman, xotin-qizlar taqdiri masalasini taqdim qilish imkoniga ega bo‘ladi. Holbuki, Zebi markazida turgan syujet chizig‘i to‘ydan so‘ng ikkiga tarmoqlanib, birining markaziga Miryoqub, ikkinchisining markaziga Akbarali chiqadi. Akbarali bilan bog‘liq voqealar Zebi liniyasini uziq (punktir) chiziqlar bilan bo‘lsa-da davom ettirib turadiyu, roman nihoyasida yana Zebi oldingi planga chiqariladi. Bu narsa o‘quvchini asarning markazida Zebi taqdiri yotishiga yana bir karra ishontiradi, garchi tarmoqlangan syujet chiziqlari masalani chuqurroq mushohada qilishga undasa-da, o‘quvchi bunga emotsional jihatdan tayyor bo‘lmay qoladi. Natijada aksariyat o‘quvchilar uchun syujet voqealari birlamchi, Zebiga bevosita aloqador bo‘lmagan yoki faqat bilvosita aloqador bo‘lgan voqealaru tafsilotlar ikkilamchi bo‘lib qoladi. Holbuki, romanning tub mazmuni o‘sha "ikkilamchi" unsurlar orqaligina ochiladi. Demak, "Kecha" romanida mazmunni ifodalashning bosh vositalaridan sanaluvchi syujet ayni paytda tub mazmunni pardalashga ham xizmat qiladi. Malumki, roman yaratilgan davr muhitida insonning ijtimoiy qiymati ham, estetik qimmati ham uning qaysi sinfga mansubligi, yangi tuzumga qanday munosabatda ekanligidan kelib chiqibgina belgilanar edi. O‘z-o‘zidan ravshanki, bunday sharoitda o‘zining sovet voqeligini qabul qilganiyu sovet yozuvchisi mavqeiga o‘tayotganini ko‘rsatish, muhimi, asarining kitobxonlar qo‘liga yetib

borishi uchun Cho‘lpon buni e’tiborga olmasligi mumkin emas edi. YA’ni, asarda harakat qiluvchi markaziy personajlarning sinfiy mansubligiyu dunyoqarashlari e’tiborga olinsa, ularning, Zebini istisno qilsak, birontasi ham "ijobiy" bo‘lmasligi, muallifning ularga oshkora salbiy munosabatda bo‘lishi talab qilinardi. Chinakam san’atkor sifatida esa Cho‘lpon qahramonlarining insoniy fojiasini faqat ularning sinfiy mansubligidan kelib chiqibgina tushunish va tushuntirish bilan qanoatlana olmas, xarakterlar mohiyatiga chuqurroq kirib borishni istardi. Buning natijasi o‘laroq, romandagi ayrim xarakterlar talqinida ichki ziddiyat kuzatiladi: adib Akbarali, Miryoqub, Razzoq so‘fi kabi "yot unsur"larga namoyishkorona salbiy munosabatda bo‘ladi (zamona talabi), ayni paytda ularning har birida avvalo insonni ko‘rishga, xatti-harakatlarining tub ijtimoiy-ruhiy asoslarini ochishga(realistik san’at talabi) intiladi. Shunisi ham borki, "sinfiylik" og‘usi bilan zaharlangan kitobxon uchun mo‘ljallangan chizgilar bo‘rtib, yuzada qalqib turadi va tub sabablarini pardalaydi go‘yo. E’tibor berilsa, romanda Akbarali, Razzoq so‘fi, Miryoqub obrazlari talqinida deyarli bir xil tartibga tayanilganini sezish qiyin emas. Zero, har uchala xarakter talqinida ham tubandagicha strukturaviy sxemaga tayanilgani ko‘riladi: muallif xarakteristikasi – personajni xatti-harakatda ko‘rsatish – ruhiyatidagi jarayonlarning bevosita tasviri. Ko‘zga yaqqol tashlanadiki, Cho‘lpon qahramonlarini "sirtdan" kuzatishdan "ichdan" kuzatishga tomon borish yo‘lini tanlagan. Albatta, buning hech bir g‘ayrioddiy tomoni yo‘q, ko‘pgina asarlarda ayni shu yo‘ldan boriladi. Biroq, bizningcha, "Kecha"da bu usulning alohida g‘oyaviy-badiiy funksiyasi mavjud. Gap shundaki, muallif xarakteristikasidayoq qahramonlar fe’lidagi salbiy xususiyatlar ularning ijtimoiy ahvoli bilan bog‘lab talqin qilinadi-da, ularga zamona talabicha g‘oyaviy-hissiy baho beriladi. Boz ustiga, adibning salbiy munosabati o‘quvchiga-da "yuqtiriladi", o‘quvchida personaj haqida tugal bir tasavvur bilan birga antipatiya ham hosil qilinadi. Buning natijasida esa o‘quvchining qahramon xatti-harakatlarining ruhiy asoslarini, uning inson sifatidagi iztiroblarini his etish imkoniyatlari kamayadi, u personajni faqat "sirtdan"gina kuzatgani holda, uning ruhiga kirolmay qolishi ehtimoli ortadi. Buning ziddi o‘laroq, muallif boshdanoq o‘quvchida Zebiga

nisbatan badiiy simpatiya hosil qilishga intiladi. Romanning boshlanishida syujet voqealarining to‘laligicha Zebi taqdiri bilan bog‘liqligi, voqealarning shiddat bilan rivojlantirilishiyu sarguzashtnamo xarakterga egaligi o‘quvchi diqqat-e’tiborini Zebiga bog‘lab qo‘yadi. Natijada Zebi taqdirigagina qiziqib qolgan o‘quvchi boshqa qahramonlarning xatti-harakatlarini ham shu asosda kuzatadi va baholaydi — asarning epik ko‘lamini to‘laligicha qabul qilish, unda qo‘yilgan muammolarni ilg‘ab olishu "hazm" qilishga tayyor bo‘lmay qoladi. Ko‘ramizki, ayni shu xil syujet-kompozitsion xususiyatlar romanda xotin-qizlar taqdiri masalasi birlamchi, degan fikrni keltirib chiqaradi-da, unda badiiy tahlilu talqin etilgan muhim muammolarni pardalaydi. Ayni paytda, Cho‘lpon o‘zi bilan ilgaritdan muloqotda bo‘lib kelayotgan o‘quvchi, muloqotda bo‘lmagan holda ham o‘qishu uqish malakasiga ega yoki atrofida yuz berayotgan voqea-hodisalar haqida mustaqil mushohada yuritishga qobil o‘quvchining tubdagi ma’nolarni anglab olishiga ishonadi, shunga umid kiladi. Bungacha yuritgan mulohazalarimizdan ayon bo‘ladiki, «niqoblanish» — muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoit zaruratidan kelib chiqqan poetik vosita, u «Kecha» romani poetik tizimiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan, asardagi qator badiiy o‘ziga xosliklarni yuzaga keltirgan. Cho‘lponning yangilikka o‘ch, izlanuvchan ijodkorligini ko‘pchilik e’tirof etgan, biz ham buni ko‘p bor ta’kidladik. Xo‘sh, adibning ko‘pchilik e’tirof etgan bu xislati milliy romanchiligimizga nima berdi? Bizningcha, o‘zbek romanchiligi taraqqiyotida «Kecha va kunduz» hayotni badiiy tadqiq etish (voqelikni inson ruhiyati orqali idrok etishga intilish) va badiiy voqelikni tashkillantirish (dramatik unsurlar salmoqdorligi) prinsiplari nuqtai nazaridan dadil odim ediki, shu jihatlari bilan u milliy nasrchiligimiz an’analaridan sezilarli uzoqlashib, jahon romanchiligi taraqqiy darajasiga yaqinlashdi. Endigi vazifamiz shu da’voni asoslashdirki, keyingi boblarda navbati bilan shu masalalarga to‘xtalamiz.

Похожие

«Kecha» ning kompozitsion butunligi masalasiga doir

Oybekning “navoiy” romani va abdulla qodiriyning “o’tkan kunlar”ida yaratish va ularning

Kecha strukturasida epik, dramatik va lirik unsurlar munosabati

Mazmun va shakl birligi

Kecha ning syujet qurilishi va uning badiiy niyat ijrosidagi roli haqida