Janriy va uslubiy izlanishlar - Литература - Рефераты

Janriy va uslubiy izlanishlar

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Janriy va uslubiy izlanishlar. Reja: 1.Ijodda milliy an‘analarning davomiyligi. 2.Jahon adabiyotiga xos yangicha badiiy talqinlar. 3.Janr va tasvirdagi o’ziga xos o’zgarishlar.

Mustaqillik sharoitida ma‘naviy-ma‘rifiy hayot katta o’zgarishlarga uchradi. Badiiy adabiyotga qarash tamoyillari o’zgardi. O’zbek she‘riyatida 80-yillargacha qaror topgan an‘analar bu davrga kelib barcha tomonidan bir xilda qabul qilinmaydigan, rad etiladigan yoki tahrir etiladigan bo’ldi. Masalan, G`ulom Mirzo o’z she‘rini (g’ayrian‘anaviy tajribalar) deyarli so’zlarning omonimik xususiyatidan foydalanish asosida quradi. Tinish belgilariga ularning punktatsion funktsiyasidan tashqari vazifalar ham yuklaydi. Rustam Musurmon she‘riyatida esa poeziya tili oldinlari uchramaydigan sheva leksikasi va og’zaki nutq unsurlari bilan boyidi. Shoir tovushlarni orttirish, cho’zish, juftlash yoki so’zlarni bo’g’inlarga ajratib tashlash orqali she‘riy ohang hosil qilishga erishadi. Baxriyor ijodida amfiboliyalar (iboraning kamida ikki ma‘noda kelishi), ruhiy kechinma tasvirini istiora, metonimiya singari she‘riy, san‘at va ramzlarda berish, so’zlarning oxirgi bo’g’inini turlash orqali shakliy o’zgachalikka erishish kuzatiladi. Shuning Faxriyor so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalarning imkoniyatlarida keng foydalaniladi. Bahrom Ro’zimuhammad she‘rlarida kayfiyatning shaklini chizishga bo’lgan ishtiyoq kuchlilik qilsa, Z.Mirzaeva ijodida tasavvufona kuzatishlar ustunlik qilish seziladi. 90-yillar she‘riyatida ramzlar tili bilan so’zlash biror so’z yoki so’z birikmasini ko’chma ma‘noda qo’llash, aniq predmetga shartli belgi yuklashda ko’ra, tagdor ramziylik imkoniyatlaridan foydalanishga ko’proq e‘tibor berildi. 90- yillardagi barcha o’zbek shoirlari olam va odam munosabatini aks ettirish, ruhiyatning ob‘ektiv borliqqa munosabatni ifodalash, siyratdagi kechinmalarni badiiy tasvirlash jarayonida milliy badiiy an‘analar imkoniyatidan keng foydalanildi. 90-yillar she‘riyatida ijtimoiy, siyosiy, falsafiy vazifalar yuklatilgan asarlar kamroq uchraydi. Bir vaqtlar E.Vohidov va A.Oripov ijodida qat‘iy amal qilingan teng hijolikka 90-yillar she‘riyati vakillari unchalik rioya etmaganliklari kuzatiladi.

Chunki bu davrga kelib she‘rning shakl bilan bog’liq izlanishlari vazn, qofiya, janrlarga murojaatdagi kabi hijolar borasida ham erkin yo’l tutishni talab etadi. 90-yillar she‘riyatida mumtoz nazmning chiston, ruboiy, fard va g’azal singari janrlari bilan bir qatorda, tatabbu‘larda ham shoirlar o’zlariga xos asarlar yarata oldilar. M.B.Ro’zimuhammad ijodida «Qur‘onga tatabbu‘», «Frants Kafkaga tatabbu‘» tarzida kelsa, G`.Mirzoda «Mashrabona» shaklida, Faxriyorda «Rumiyona», U.Azimda «Baxshiyona». Faxriyor 90-yillar shoirlari orasida eng ko’p shakliy izlanishlar qilgan ijodkordir. Ayrim ikkiliklarni boshqa she‘rida izoh sifatida qo’llashdan tashqari Faxriyor ijodida «amfibiyalik»lar (iborani ikki ma‘noda kelishi) ko’p uchraydi. Kechirmadi meni iztirob Men o’tmadim uning boshidan G`.Mirzoning so’z boshidagi harflar alliteratsiyasiga asoslangan bir she‘rida konstant alliteratsiya (undosh tovushlarning uyg’unlashuvi) qisman o’zgarish bilan qo’llanilgan. Siz-dilkash, dilkusho, dilafro’z Biz-dilshod, dilovar, dilbasta. Siz-dilxush, dilnavoz va dildo’z Biz-dilxun, dilafgor, dilxasta. Holbuki, bu she‘rda shaxs-son qo’shimchalarini birinchi va ikkinchi shaxslarga qo’shgan konsolant alliteratsiyani o’zgarishga uchrashdan mana bu tarzda saqlab qolish mumkin edi: Dilkashsiz, dilkusho, dilafro’z Dilshodmiz, dilovar, dilbasta

Dilxushsiz, dilnavoz, dildo’zsiz Dilxunmiz, dilafgor, dilxasta Shoir so’z boshidagi harflarning alliteratsiyasini biz istagan tarzda berishni xohlamaydi. U ruhiy kechinmasi, xayoloti, tasavvur ta‘kidlaridan kelib chiqib konsonant alliteratsiyaning o’zi istagan shaklini tanlaydi va she‘rning ohang uyg’unligi, ta‘kid mutanosibligi, shoir xohish alliteratsiya talablaridan muhim ekanligi anglashiladi. G`ulom Mirzo uchligida fe‘l-kesim o’rtasida nozik farqni teran ilg’aydi va ularni omonimik ko’rinishga keltiradi. Tuman qoplayotir borliqni Qopiga Faqat men sig’mayman. Bu she‘rda «qoplayotir»ga e‘tibor qilinsa, so’zning yashirin jihatlari oshkor etiladi. Rustam Musulmon she‘riyati tili og’zaki nutq, sheva leksikasi bilan boyitilgan. Shoir tovushlarni ortitirish, cho’zish, harflarni juftlash yoki so’zlarni bo’g’inlarga ajratish orqali badiiy matnga joziba bag’ishlaydi. Kuy-la-gimm-ga qarang yo’l ta-ram-ta-ram Ming-ta rang rang-ba-rang gul ta-ram taram «Xirgoyi» deb nomlangan bu she‘r xirgoyi o’qish kerak. Mumtoz she‘riyat yo’lida shakliy izlanishlar qilishga urinish kuzatiladi. Isroil Subhoniyning quyidagi murabba‘si badiiy kashfiyotlikdan ko’ra original topilma sifatida e‘tiborni tortadi. Yuzing goho oy misoli

goho mutlaq qiyosi Yo’q Oy qiyosi kun adosi misoli yo’q adasi Yo’q vertikal-gorizontal i.Subhoniy a-b-a-b tarzida qofiyalangan bu murabba‘sini shakliy topilma bo’lib qolishini istagan va bu istagini mahorat bilan amalga oshirgan. Aslida bunday she‘riy injaliklar mumtoz shoiramizda azaldan bo’lgan Ogahiy ijodida uchraydi Ul sho’xki ochildi xatu Ruxsori ochildi riyohinda yuzi Gulnori xatu yuzi besabru qarori Manman ruxsori gulnori Manman zori Shoir bu she‘rning musoviyat taraf ayn (Ikki yoqlama) deb nomlaydi. Ma‘lumki, «Tasbih» janri mumtoz milliy she‘riyatimiz tajribasida ham, xalq og’zaki ijodida ham uchramaydi. To’g’ri, o’zbek poeziyasida uchlik bandlardan tashkil topgan she‘rlar bor edi. Shuningdek, yapon xoykularidan ta‘sirlanib yozilgan uchliklar ham bo’lgan. Lekin, mustaqil uchlik tasbihlardan iborat butun bir kitob tartib berilishi va har o’ttiz uch tasbih bir shodaga tizilib, yetti she‘riy marjon hosil qilinishi milliy poetik tajribamizga bo’lmagan edi. Farida Afro’z ham ana shu xayrli jarayonga qo’shilib, o’zining «tasbih» janridagi bitiklarini dunyoga keltirdi. «Tasbih» arabchada «poklash», «maqtash» ma‘nolarini anglatib, ilohiy istilohda Allohni poklash, uning har qanday kamchiliklaridan holi, eng buyuk, eng qudratli, eng mehribonligini madh etishni bildiradi. Farida Afro’z o’z tasbihlarida kam so’zli misralar yordamida chuqur ma‘noni ifodalashga erishadi. Qizig’i shundaki, barcha tasbihlar uch satrdan iborat

bo’lsa ham ularning ichki qurilishi, joylashuv yo’sini va bo’g’inlar miqdorida qat‘iy bir xillik yo’q. Farida Afro’z bir qator tasbihlari ifodaning ta‘sirchanligi, timsollarning yorqinligi, poetik to’xtamning kutilmaganligi bilan o’quvchini o’ziga rom etadi. Chunonchi, shoira bir uchlikda Men chivinga hech kim emasman Qonim ichdi o’zi, ne iloj? Qondoshingni o’ldirib bo’lmas deb yozadi. Sirtdan beozorgina ko’ringan bu satrlar zamiridagi qoningni ichib, qondoshga aylangan begona zolimga qarshilik qilish imkonsizligi tufayli tug’ilgan dardchil kinoyani g’oyat o’ziga xos ifodasini payqashga urinish she‘rxonning tafakkur miqyosini muayyan darajada yuksaltiradi. E‘tibor qilgan kishi zamonaviy o’zbek she‘riyatida shiddat bilan qisqalikka intilish jarayoni borayotganini ko’radi. Anvar Obidjon uchchanoqlar yaratdi. Azim Suyun to’rt qatordan ortiqrog’u besh qatordan kamroq bo’lgan qayirma janriga asos soldi. Tohir Qahhor, Faxriyor, Ulug’bek hamdam, Tursun Ali kabi shoirlar ikkilik hatto birlik she‘rlar yozishyapti. Bu ham shunchaki, tasodif yoki badiiylikda ketidan quvish bo’lmay, chuqur ichki mantiqqa ega bo’lib, milliy she‘riyatda ma‘no tig’izlanib, shakl mukammallashib borayotganini ko’rsatadi. 90-yillar she‘riyatidagi uslubiy izlanishlarni shartli tarzda quyidagicha tasniflash mumkin. 1.Xalqona ruhdagi uslubiy izlanishlar. 2.Mumtoz lirika yo’nalishidagi uslubiy izlanishlar. 3.Modern yo’nalishidagi uslubiy izlanishlar Tayanch tushunchalar:

Zamonaviy o’zbek she‘riyati, milliy poetik an‘analar, shakliy izlanishlar, badiiy mahorat.

Mustaqil o’qish uchun adabiyotlar 1.K.Yo’ldoshev. Xalqona ruhiyat musavviri. «O’zbekiston ovozi». 1999 31 iyul 2.Q.Yo’ldoshev. Yangilanish ehtiyoji. «O’zbekiston adabiyoti va san‘ati» gazetasi. 2005 yil 5 avgust. 3.K.Yo’ldoshev. Zulfiqor ruh manzillari. «Guliston» jurnali. 2002 yil 1-son. 4.Murtazo Qarshiboy. O’nglanmagan taqdir talqini. T. «Kamalak», 1995 yil. 5.Hayitov A. An‘anaviy obraz va unga munosabat masalasi. O’zMU xabar. 2002 yil, 29-30 bet. 6.Hayitov A. 90-yillar she‘riyatida an‘ana va shakliy izlanishlar. «O’zbekiston va adabiyoti», 2004 yil, 4-son. 7.G`ulom Mirzo. Yaxshiyam siz borsiz. T., «Kamalak», 1995 yil. 8.Rustam Musulmon. Xirgoyi. T., «Yozuvchi», 1997 yil. 9.Isroil Subhoniy. Buxoroning yetti yulduzi. G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti.Samarqand filiali, 1991 yil. 10.Faxriyor. Ayolg’u Toshkent. «Sharq» 2000, 167 bet. 11.Mirzaeva Zebo. Tun malikasi. T. G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san‘at nashriyoti.Samarqand filiali, 1990 yil. 12.Zebo Mirzo. Ajr.T. «Yozuvchi», 1997 yil. 13.K.Yo’ldoshev. «Ulkan tuyg’ularning mo’‘jaz suvratlari». «Sharq Print» nashriyoti. 2006 yil.

Похожие

Hozirgi davr adabiyotida mavzu rang-arangligiva janriy-uslubiy izlanishlar

80 - yillar o`zbеk bolalar shе`riyatida shakliy izlanishlar

80 - yillar o`zbеk bolalar shе`riyatida shakliy izlanishlar

Mаqоllаr - dоnishmаndlik majmui. Mаqоllаrning tаsnifiy vа uslubiy аsоslаri

Diplom loyihalarining o’quv – uslubiy qismiga tegishli o’qituvchining me’yoriy hujjatlari.