Istiqlol davri o'zbek adabiyot - Литература - Рефераты

Istiqlol davri o'zbek adabiyot

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

O ' tgan asrning 90- yillaridan e ' tiboran o ' zbek xalqi o ' z tarixining yangi bosqichiga kirdi . Va millat holatining estetik ifodasi o'laroq istiqlol adabiyoti deb atalmish badiiy hodisa yuzaga keldi. Istiqlol davri o'zbek adabiyoti ko'p asrlik milliy adabiyotning mantiqiy davomidir. Mustaqillik davri o'zbek ada biyoti bir qator o'ziga xos belgilarga ega bo'lgan badiiy-estetik hodisadir. Istiqlol davri o'zbek adabiyoti tubdan o'zgargan milliy ongning, tamomila yangilanayotgan estetik tafakkurning mahsulidir. Mustaqillik tufayli millat ahli o'z ma'naviyatining asosi bo'lmish Qur'oni Karim bilan o'zbek tilida tanishish imkoniga ega bo'ldi. Bu hoi millatning tafakkuri sog'lomlashuviga olib keldi. O'zbek xalqining tafakkuri tarixini, umumiy qilib, Qur'oni Karim tarjima qilinguncha va tarjima qilingandan keyingi davrlarga ajratish mumkin. Negaki, bu muqaddas kitobning o'zbekchaga ag'darilishi millatning e'tiqodi, dunyoqarashi va ma'naviyatida o'ziga xos inqilob yasadi. Tabiiyki, dunyoqarashi tozargan millatning adabiyoti ham yangilanadi. Shu tariqa, hukmron mafkura tazyiqidan qutulgan, dunyoni har xil anglash, izohlash hamda tas-virlash samarasi sifatida istiqlol adabiyoti dunyoga keldi. Mustaqillik davri milliy adabiyot taraqqiyoti tarixidagi oddiy xronologik bosqich emas, balki bir qator jiddiy o'ziga xos jihatlarga ega bo'lgan alohida badiiy-estetik hodisadir. Istiqlol davri o'zbek adabiyoti tamomila yangilanayot gan estetik tafakkurning mahsuli o'laroq tug'ildi. U yagona hukmron mafkura tazyiqidan qutulgan, dunyoni har xil anglash, izohlash hamda tasvirlash im- koniyatiga ega bo'lgan millat ijodiy dahosining samarasi sifatida dunyoga keldi. Ijtimoiy taraqqiyot yo'sinlarini, muayyan shaxs ruhiyati manzaralarini sinfiy kurash va partiyaviy yondashuvsiz ham tasvirlash natijasi bo'lib yaratildi. Mustaqillik davri o'zbek adabiyoti tafakkur oinlari o'zgacha ijodkorlar-ning estetik qarashlari natijasida dunyoga kelgan hodisa o'laroq bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, bu davr adabiyoti hukmron mafkura tazyiqidan qutulgan, olam va odam ruhiyatiga mansub hodisalarga xilma-xil qarashlarning mahsuli bo'lgan adabiyotdir. Bu davrda olamning mavjudlik yo'sinini turlicha izohlash imkoniyati

paydo bo'ldi. Bu hoi milliy adabiyotimizning ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. Ilmiy-estetik qarashlar xilma-xilligini yuzaga keltira boshladi. Ikkinchidan, mustaqil o'zbek davlati badiiy adabiyotni sho'ro zamon-ida bo'lgani kabi o'z monopoliyasiga aylantirishga urinmadi. Shu bois ijod erkinligiga ob'yektiv sharoit yaratildi. Adabiyot ijodkorning ko'ngil ishiga aylandi va aylanmoqda. Bugun badiiy ijod bilan shug'ullanayotganlar shaxs sifatida ham, ijod- kor sifatida ham tamomila o'ziga xos, xilma-xil kishilardir. Istiqloldan keyingi davrda haqiqiy adabiyot o'z ko'ngliga qarshi bormaydigan, uning royishlariga zug'um o'tkazmaydigan kishilar tomonidan yaratilayotganligi quvonarlidir. Adabiy tanqid, o'quvchilar ommasi nima desa ham bu ijodkorlar o'z bilganla-richa yozishdan qaytmaydilar. Ular ijodini o'zlariga emas, aksincha, o'zlarini ijodiga bo'ysundirgan kishilardir. Shu yo'sinda juda yaqin o'tmishda ham ijti- moiy-siyosiy hodisa sanalib kelgan badiiy adabiyot milliy-estetik aktga evrildi. Uchinchidan, istiqlol davri adabiyoti odamga ishchi kuchi, ishlab chiqa-ruvchi, mehnatkash sifatida yondashish tarzidan qutuldi. Milliy adabiyot mil lat vakillarining mehnatinigina emas, balki ularning shaxsiyatiga daxldor ji- hatlar: ruhiyati, hissiyoti, ko'nglini tasvirlashga kirishdi. Bu adabiyot uchun insonning o'zi asosiy qadriyatga aylana boshladi. Shu tariqa, milliy adabi- yotning qahramonlari jug'rofiyasi kengaydi, miqyosi ko'lam kasb etdi. Odam biror ijtimoiy qatlamning vakili tarzida emas, murakkab va anglash mushkul bo'lgan inson sifatida badiiy tadqiq etiladigan boidi. To'rtinchidan, mustaqillik davri o'zbek adabiyoti biror ijtimoiy tuzum- ning afzalligini ko'rsatish, siyosiy tizimlarni takomillashtirishga emas, alohi- da inson shaxsining ma'naviyatini rnukammallashtirishga yo'naltirildi. Bu hoi badiiy qahramonlarni turli rakurslardan turib, eng ichkin va yashirin jihatiari- gacha tadqiq etish imkoniyatini berdi. Shu sababdan ham istiqlol davri ada biyoti "aholisi" sezilarli darajada nozik, ingichka, o'ziga xos, betakror bo'lib bormoqda. Bu davr adabiyotida tipik obrazlarni emas, badiiy tiplarni tasvir lashga ko'proq intilinayotganligining sababi ham shunda. Shu yo'sin, bu davr adabiyoti ommani ko'rsatishga emas, shaxsni tadqiq etishga yo'naltirildi.

Beshinchidan, bu adabiyot inson, insonlararo munosabatlar g'oyat mu rakkab, chigal va izohlash mushkul ekanligi chuqur anglagan va ularni butun murakkabliklari bilan aks ettirishga harakat qilayotgan adabiyotdir. Sho'rolar zamonida har bir adabiy qahramonning xatti-harakati ijtimoiy jihatdan asos- langan, iqtisodiyot qonunlaridan kelib chiqadigan bo'lishi shart deb qaralardi. Natijada asarlar sxematik talablarga bo'ysundirilardi. Holbuki, bir odamning xatti-harakatlari sababini adiblar tugul o'sha kishining o'zi ham to'la tu- shuntirib bera olmaydi. Ana shu holatning milliy badiiyatimizga ko'chganligi insonga sirli xilqat tarzida yondashish, uning taqdiridagi chigalliklarni tushu- nishga intilishni keltirib chiqarmoqda. Shu tariqa adabiyotdagi odam hayot- dagi odamga qaraganda chuqurroq, murakkabroq, o'ychilroq, ingichkaroq bo'lib bormoqda. Oltinchidan, bu davr adabiyoti mavzu dolzarblik, hozirjavoblik, zamo- naviylik singari sirtqi belgilardan baland turishga va lahzalik holatlarning mangulikka suratlanishiga yo'naltirilmoqda. Shu yo'l bilan adabiyot hayotdi. Endilikda o'zbek she'riyati bilan tanishish uchun o'quvchining qulog'i va ko'zigina emas, tafakkuri va tuyg'ulari ham bir qadar zo'riqishi, she'rdan zavq olish, Iazzat tuyish uchun mehnat qilishi lozim bo'lib qoldi. Hissiyot qatlamlarini tadqiq etish, odam ruhiyatidagi boy va rangin iqlimlarni poetik kashf etishga urinish kuchaydi. R. Parfining "Adashgan ruh", "Qora devor", "Munojot", "Sensiz", Sh. Rahmonning "Turkiylar", "Iqror", A. Suyunning "Istig'for", "Oq va qora", A. Qutbiddinning "Izohsiz lug'at", A. Saidning "Tush", "Yo'l", Faxriyorning "Ayolg'u", "Bo'g'zimdan sirqirar tovush - qon...", "Oyloq ke-cha..." she'riy asarlari mustaqillik davri o'zbek nazmining yetuk namunalar-idan hisoblanadi. Bu davr she'riyati shakliy izlanishlarga boyligi, Chiqish nazmidan ham, Botish adabiyotidan ham samarali o'rganishga intilish kuchayganligi bilan xarakterlanadi. Endilikda she'rxonlik ko'ngil ochar mashg'ulot bo'lmay qoldi. She'r bi lan tillashadigan o'quvchining tafakkuri ham, qulog'i ham, ko'zi ham, hatto tuyg'ulari ham bir qadar zo'riqishi, she'r o'qiyotganda faqat zavq va Iazzat tuyibgina qolmay, mehnat qilishi ham lozim bo'lib qoldi. Rauf Parfining: Yerga botgan osmonlarni kuzatdim, Chopilgan oyog'im bilan chopdim men.

Kesilgan qo'limni sizga uzatdim, Bu dunyo gullarga to'ldi. Qotdim men. yoki: Shaftolirang olam nayza uchinda, Dunyolari yolg'on, men o'ldim chindan singari badiiy qanoatlarini qabul qilish uchun muayyan ruhiy-intellektual hozirlik zarur bo'lishi tayin. O'ziga xos shoirlardan biri Faxriyorning mavjud imlo qoidalariga rioya etmay bitilgan: qobirg'alar qabarar suyaklarim qadoqdir qaboqlarim o'q tugab bo'shab qolgan sadoqdir kuyib kuyib kul bo'lgan nafratlarim adoqdir chuchmomalar ko'k kiygan namozshomgul gul gulim hey tulugim hey tulum hey tulugim hey tulum satrlari orqali ifodalanayotgan badiiy ma'noni ilg'ash oson kechmaydi. Milliy poeziyamiz tarixida ikkigina so'zdan iborat she'r hech qachon bo'Imagan. Faxriyor shunday she'r yozdi. Quvonarlisi shundaki, bu ikki so'z yordamida atama yasalmagan yoki axborot berilmagan, balki o'ziga xos musiqaga ega, muayan kayfiyat ifodalay oladigan, o'qiganga o'zgacha ruhiyat baxshida qiladigan tugal she'r yaratilgandir: oy bolta She'r bosh harf bilan yozilmaganligi, unda hech qanday tinish belgisi ish- latilmaganligi muallifning oliftaligi yoxud injiqligidan emas. E'tibor qiling, ajdodlarimiz minglab yillar davomida tinimsiz she'rlar bitib kelishgan. Ular o'quvchiga ishonishgan. O'tmishdagi shoirlar zarur o'rinni belgilash, alohida e'tibor qilinadigan joyni topish ixtiyorini she'rxonning o'ziga qoldirishgan. Faxriyorning she'ridagi ikki so'z, tabiiy ravishda, o'quvchining e'tiborini torta-di, uni bu so'zlar ustida o'ylab ko'rishga, unga turli aspektlarda yondashishga undaydi. Birov oyni boltaga, boshqa birov boltani oyga mengzaydi. Sehrli bu so'zlar sabab kimdir siqilganlikni, ruhini oyning boltasi qiymalaganini, boshqa-si esa sokinlikni oy bolta ruhiyatiga qo'riqchi bo'lganini tuyadi. B. Ro'zimuhammadning bir she'rida shunday misralar bor: ...bitta so'z qoldirgim keladi run yerto'lasidan o'g'irlangan so'z osmon hidi keladigan so'z dunyoning o'zi qadar anglab boimas sir qadar misralardan suratlanayotgan hissiy holat tugallanmaganligini, shoir hamma gapini aytishga urinmaganligini payqash mumkin. Shu shoirning:

ko'zdan ichkarida yo'l yo'q so'zdan ichkarida yo'l yo'q ammo xo'roz qichqirig'i ortiga shafaqrang qishlog'im bekinib olgan satrlarida musiqiylik odatdagi she'rlarniki kabi sezilarli emas. Ammo unda ijod-korning chigal kayfiyati bor. Xo'roz qichqirig'i tongning belgisi. Xo'roz qichqir-sa, shafaqrang qishloq namoyon bo'ladi. Qishloqning shafaqrangligi ham bejiz emas. Ehtimol, qishloq endigina ko'tarilayotgan quyosh nuriga ko'milganligi uchun ham shunday ta'riflanadi. Shoir she'riyatning odatiy tartibini inkor qiladigan uslubga murojaat et-gan. Uni oddiy mantiqning qoliplari bilan izohlab bo'lmaydi. Ushbu she'r faqat shu ijodkorgagina taalluqli bo'lgan badiiy mantiq qonuniga muvofiq yaratilgan. Odatda, chinakam badiiy hodisa o'ziga xos olam va u o'zining qoidalarigagina muvofiq keladi. Shu bois asl badiiy hodisa bir bor yaraladi, unda takror yo'q. Qonuniyat esa takrorni taqozo qiladi. Yuqoridagi parchada shoirning alohida ruhi, o'zigagina xos nuqtai nazari sezilib. turadi. Ayni vaqt- da she'r o'quvchini jalb etadi, uning e'tiborini tortadi, o'yga toldiradi. Uning tafakkuriga-da nimadir yangilik yetkazadi, ko'ngliga-da qandaydir yengillik bag'ishlaydi. Dunyoni shu tarzda ko'rgan, olam ranglarini shu taxlit tuygan shoirga e'tiroz qilib, tayyor qoliplarni tiqishtirib bo'lmaydi. Bahrom boshqa Ro'zimuhammad bir she'rida bejiz yozmagan: men qanday yashashim lozim qanday bo'lsam sizga yoqaman qaysi usulda yozsam she'rlarimni o'qiysiz aruzdami barmoqdami sarbastdami yo Mazkur misralarni darak, so'roq yoki undov ohangida o'qish she'rxonga havola etilgan. Ularning ohangini belgilash izni ham o'quvchining o'zida. O'zbek o'quvchisi shoirni, she'riy so'zni boricha qabul etishga odatlanib bormoqdaki, bu hoi milliy she'rxonlik saviyasi sezilarli yuksalayotganidan dalolatdir. Poeziyaning o'z asi manbasiga qaytganligi, ko'ngil rozlarini, ruhiy tovlanishlarni nozik ishoralar, nazokatli obrazli ifodalar orqali tasvirlashga o'tilganligi istiqlol davri o'zbek she'riyatiga xos asosiy xususiyatlardan bo'ldi deyish mumkin. Bu davr milliy she'riyatida ommaviylikdan, hammabop-likdan qochishga urinish kuchaydi. She'riyat hamma uchun, omma uchun emas, balki, avvalo,

muallifning o'zi uchun, qolaversa, ijodkorga tuyg'udosh shaxslar uchun yaratiladigan bo'ldi. Shu bois, she'rxonlarning poetik so'zni, obrazli ifodani anglash darajasi ortdi. Chunki baland she'riyat yuksak did-li she'rxonni talab qiladi va uni shakllantiradi. Mustaqillik davrida o'zbek poeziyasi o'quvchi darajasiga tushish bosqichini inkor etib, she'rxonni o'z da- rajasiga ko'tarish pallasiga kirdi. Shu tariqa azaldan she'rparast bo'lgan mil-latning badiiy zavqi ingichkalashib, so'z jozibasini anglash qudrati sezilarli darajada oshib bormoqda. O'zbek she'rxonlarida birorta tinish belgisi ishlatilmagan tizmadan ham, murakkab mavhum obrazlilikka to'la she'riyatdan ham, tasavvufiy ilhom sa-marasi o'laroq dunyoga kelgan munojotlardan ham, poetik mim deyish mum- kin bo'lgan ramziy ifodalardan ham, meditativ nazm 1 namunalaridan ham ta'sirlanish, ularni baholay olish ko'nikmasi shakllanib bormoqdaki, bundan bir qadar qanoat tuyish mumkin.

Похожие

Mustaqillik va istiqlol davri adabiy tanqidchiligining o`ziga xos xususiyatlari

O'zbek xalq maqollari

O'zbek notiqligi tarixidan

Til va adabiyot

Diniy-tasavvufiy adabiyot