Hozirgi o`zbek adabiy tilida urg`u ba bo`g`in - Литература - Рефераты

Hozirgi o`zbek adabiy tilida urg`u ba bo`g`in

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

HOZIRGI O ` ZBEK ADABIY TILIDA URG ` U VA BO`G`IN Reja : 1. Urg`u va uning turlari 2. Urg`u s o` z oxiriga tushmaydigan h olatlar 3. Bo`g`in va uning turlari 4. B o` g ` in tiplari 5. Bo`g`inning ahamiyati

Urg`u va uning turlari. Co`z tarkibidagi bo`g`in yoki gap tarkibidagi biror so`zga zarb berib, ta`kid bilan aytilishiga urg`u deyiladi. Urg`u tushish o`rniga ko`ra so`z urg`usi va gap urg`usiga bo`linadi. Gap ur g` usi adabiyotlarda ma`no ur g` usi, mantiqiy ur g` u, logik ur g` u terminlari bilan h am yuritiladi. Gap urg`usi gapdagi so`zni mazmun jihatidan ajratib ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Gap urg`usi gapdagi barcha so`zga tusha olishi mumkin. Urg`u tushgan so`zni talaffuzda ta`kidlab aytilishi bilan, yozuvda esa kesim oldida qo`llanilishi bilan ajratish mumkin: Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildimi? Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazild i? Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildimi? Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildimi? Yoki: Biz yozda Samarqand shahriga sayohatga boramiz. Yozda Samarqand shahriga sayohatga biz boramiz. Biz Samarqand shahriga sayohatga yozda boramiz. Biz yozda sayohatga Samarqand shahriga boramiz. So`z urg`usida, odatda so`zning ma`lum bir bo`g`inidagi unli tovush boshqalariga qaraganda kuchliroq talaffuz qilinadi. O`zbek tilida urg`u, asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. So`zga qo`shimcha qo`shilsa, urg`u keyingi bo`g`inga ko`chadi: ishchi – ishchilar – ishchilarimiz – ishchilarimizning. Urg`u tushgan bo`g`in urg`uli bo`g`in deb yuritiladi. Urg`u quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi: 1. Erkin urg`u va bog`liq urg`u 2. Dinamik urg`u va musiqaviy urg`u So`z bo`g`inlaridan bo`g`inlarga ko`chib uning ma`nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan urg`u erkin urg`u deyiladi: hozir – ravish, hozir – sifat, yangi – ravish, yangi – sifat, yozma – fe`l, yozma – sifat. So`zning oxirgi bo`g`iniga tushadigan urg`u bog`liq urg`u deyiladi.

Іavo oqimining kuchi bilan ifodalangan urg`u dinamik urg`u deyiladi. O`zbek, rus, tojik tillarida urg`u dinamik xarakterli bo`lib, urg`uli bo`g`in kuchli talaffuz qilinadi. Ton, ohangning bir xil chiqishi bilan ifodalangan urg`u musiqiy urg`u deyiladi. Xitoy, yapon, serb, litva tillarida urg`u musiqiy xarakterli bo`lib, urg`uli bo`g`in baland ohang bilan aytiladi. Urg`u so`z oxiriga tushmaydigan holatlar. O`zbek tilida urg`u, yuqorida aytilganidek, so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. Ammo tilimizda urg`u oxirgi bo`g`inga tushmaydigan so`zlar ham uchraydi. Ayrim qo`shimchalar borki, urg`u qabul qilmagani bois, urg`u oldingi bo`g`inlarga tushishi ham mumkin. Bu bilan bog`liq quyidagi holatlarni qayd etish mumkin: Aslida o`zlashma bo`lib, bugungi kunda tilimizga nihoyatda o`zlashib ketgan quyidagi so`zlarda: ammo, lekin, albatta, afsuski, chunki, hamma, hozir, barcha…. 1. Ayrim olmoshlarda: h ar bir, h ar qaysi, kimdir, qancha, qani, allakim…. 2. Alohida ohang bilan aytilgan buyruq fe`llari, ayrim sonlarda: gapir, o`tir, o`yna, yuring, olti, sakson… 3. Qo`shma sonlarda: o`n bir, yigirma uch… 4. Takroriy so`zlarda: katta-katta, issiq-issiq… 5. Quyidagi urg`u olmaydigan qo`shimchalar qo`shilganda: - bo`lishsizlik shakli: o`qima, unutma… - dona, taqsim, chama son shakllari: o`ntacha, o`nta, o`ntadan, o`nlab… - ayrim ravish yasovchilar: yashirincha, qushcha, guldek, boladay - tuslovchilar: o`qiymiz, ishchiman, - familiya hosil qiluvchi qo`shimchalar: Alieva, Axmedov.. - mi, -ku, -gina, -da, -oq, -yoq, -chi yuklamalari - ko`makchilar B o `g`in va uning turlari. Bir nafas zarbi bilan aytiladigan tovush va tovushlar birikmasiga bo`g`in deyiladi. Bo`g`in so`zdagi unlilar miqdoriga ko`ra belgilanadi. So`zda qancha unli bo`lsa shuncha bo`g`in bor bo`ladi. Bo`g`in quyidagi jihatlariga ko`ra tasnif qilinadi:

1. Qanday tovush bilan tugashiga ko`ra: A) ochiq bo`g`in – unli tovush bilan tugaydigan bo`g`in – bo-la, o-na B) yopiq bo`g`in- undosh tovush bilan tugaydigan bo`g`in qat-tiq, mak-tab 2. Qanday tovush bilan boshlanishiga ko`ra: A) berkitilgan bo`g`in – undosh bilan boshlangan bo`g`in – bo-la B) berkitilmagan bo`g`in – unli bilan boshlangan bo`g`in – o-i-la 3. Urg`u olish-olmasligiga ko`ra: A) urg`uli bo`g`in – urg`u tushgan bo`g`in B) urg`usiz bo`g`in – urg`u tushmagan bo`g`in. B o `g`in tiplari. O`zbek tilida bo`g`inlarning quyidagi tiplari mavjud: 1. Bir unlidan iborat bo`g`in: Chizmasi V (V lotincha «vokalis» unli, S «consonant» undosh degan ma`noni bildiradi) o-na, 2. Bir unli bir undoshdan iborat bo`g`in: SV yoki VS ol-ma… 3. Bir unli ikki undoshdan iborat bo`g`in: SVS, VSS, SSV suv-lar, ayt, erk, ilm, ost, sta-kan, pre-zi-dent… 4. Bir unli uch undoshdan iborat bo`g`in: SVSS, SSVS stol, stul, fikr, hukm, qasr…. 5. Bir unli to`rt undoshdan iborat bo`g`in: SSVSS, SVSSS, VSSSS – punkt, trans- port, tekst, front, ernst… Aytib o`tish kerakki, sanalgan bo`g`in tiplaridan V, SV, VS, SVS largina o`zbekcha so`zlar tarkibida uchraydi. Qolganlari tilimizda qo`llanadigan o`zlashma so`zlar tarkibida kuzatiladi. Bo`g`inning ahamiyati. O`zbek tilida bo`g`in muhim ahamiyat kasb etadi. Uning ahamiyati savod chiqarishda, she`riyat o`lchovlarini tartibga solishda, satrga sig`may qolgan so`z qismlarini so`nggi satrga ko`chirishda ko`rinadi.

A dabiyotlar 1. Mengliyev B.R. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiya-semasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004. 2. Hamreva Y . va b . Hozirgi o`zbek adabiy tilidan mashqlar t o`plami. I qism (Fonetika. Grafika. Imlo ), Qarshi , Nasaf n. 2005, 85 bet 3. SH.SHoabdurahmonov va b. Hozirgi o`zbek adabiy tili. I qism . 1980. 4. E. Qilichev. H ozirgi o `zbek adabiy tili. Buxoro . 19 99 .

Похожие

Hozirgi o`zbek adabiy tilida fonemalarning variantlashuvi va fonetik jarayonlar

Hozirgi o`zbek fantastikasi

O`zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo`lishi va shakllanish tamoyillari

O`zbek adabiy tanqidchiligi mafkuraviylashtirish jarayonida

O`zbek va fors-tojik adabiy aloqalari