Hayot Mavzu Adabiy mavzu Zamonaviylik Badiiy g`oya Obrazli umumlashma va bo`rttirilgan fikr - Литература - Рефераты

Hayot Mavzu Adabiy mavzu Zamonaviylik Badiiy g`oya Obrazli umumlashma va bo`rttirilgan fikr

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Hayot Mavzu Adabiy mavzu Zamonaviylik Badiiy g`oya Obrazli umumlashma va bo`rttirilgan fikr G`oya-badiiy asar qalbi Reja: 1. Kirish 2. Hayot Mavzu 3. Adabiy mavzu 4. Zamonaviylik Badiiy g`oya 5. Obrazli umumlashma va bo`rttirilgan fikr 6. G`oya-badiiy asar qalbi

Badiiy asar mazmuni va shaklidagi qonuniyatlar o`z navbatida mavzu va g`oyada ham, ularning uzviy birligida ham namoyon bo`ladi. Chunki, badiiy asarning tasvir obyekti-hayot (mavzu), tasvir vazifasi-tuyg`ular tarbiyasi (g`oya)- quyulmadir. “Adabiyotning mavzui butun tabiat, borliq dunyosi, insonning o`z ichki- tashqi dunyosida sezib onglag`anlaridir. Bir tomchi suvdan tengizgacha, bir uchqundan buyuk bir yog`ingacha, kichkina bir yaproqdan ulug` o`rmonlargacha nima bor esa, hammasi adib-yozg`uvchi uchun mavzu bo`larlik narsalardir” (A.Fitrat. “Adabiyot qoidalari”). Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, hayot va insonga taaluqli barcha hodisalar adabiyotning mavzuiga asosdir; shu asosning eng mayda zarrachasida ham inson bilishi lozim bo`lgan, uning yashashi uchun zarur-hikmatlar, sirlar, mo`jizalar mujassamdir. Bu cheksiz, chegarasiz dunyodirki, unda har bir yozuvchi (shoir) o`z kuzatishi va tahlil qilishiga, hayotiy tajribasi va qiziqishiga, hayajoni va kashfiga, bilish va salohiyatiga (yana o`nlab xususiyatlariga) ko`ra hikmatni, mo`jizani (g`oyani) o`zicha (subyektiv) kashf etadi va ana shunga munosabatini fikrini-maqsadini ochib beradigan mavzu (hayot parchasi)ni tanlaydi, to`g`rirog`i unga ishq qo`yadi. Niyat ham, ishq ham yurakdan tug`iladi. Mavzu – butun borlig`ingizni, o`ylab yurgan orzu-umidlaringizni birinchi ko`rishdanoq hayajonga solgan qiz, shu qizga tushgan ishqingiz. Bu ishq Sizni maftun etadi, qizni o`rganishga, kuzatishga, bilishga maylingiz yurgan-turganingizda ham, uyquda ham kamaymaydi; tasavvuringiz (qalbingiz), ongingiz (kompyuteringiz) qudrati ila xayolingizda jonlanayotgan bo`lajakdagi uchrashuvlardan, turli-tuman holat va tuyg`ulardan lazzatlana boshlaysiz, har bir kashfingizdan yuragingiz gup-gup tepa boshlaydi, charchoq nimaligini, ochlik nimaligini, hayotning boshqa tashvishlarini nazar-pisand qilmaysiz. Qalbingiz fikr va tuyg`ular nuridan-“oziqlanadi”... Bu jarayonni to`liqroq anglash uchun badihaguy va benazir shoir G`afur G`ulomning ijodxonasiga, u haqdagi Said Ahmadning iqrornomasiga murojaat qilaylik:

“... Yotish oldidan bilagidagi soatni yechib, ko`zoynak taqib qaradi. Bo`ldi, - dedi domla qayta o`rnidan turib. – She`r tayyor. Komil Aliyev shunday degan edi: “Sarlavhasi bilan tagiga yoziladigan o`z noming naqd bo`lsa, asaring bitdi deyaver”. She`rning nomi bilan tagidagi G`afur G`ulomi bitdi. U kishiga savol nazari bilan qaradim. - Jiyanim Hamidulla o`tgan kuni shu soatni sovg`a qilgan edi. Shu soatga bag`ishlab she`r yozaman. Boshqatdan kiyinib o`tirib oldik. Men pastga tushib, choy damlab chiqdim. Stolga choynakni qo`ya turib qarasam, she`rning ikki satri yozilib qopti: G`uncha ochilguncha o`tgan fursatni Kapalak umriga qiyos etgulik...” “Vaqt” she`rining tug`ilishiga sovg`a qilingan soat katalizator (evrika!) vazifasini o`tamoqda. G`.G`ulomda ilgaridan vaqt hodisasining alomatlari to`plangan, u haqda sonsiz-sanoqsiz va boy tushunchalar chuvalashib yotgan, uning yuzaga chiqishiga aniq sabab, vaziyat bo`lmagan. Soat (sabab) topilgach, shoirda muhokama va mushohada, talant, salohiyat vulqonday shiddat bilan ishga kirishadi. G`ayratiga g`ayrat, shijoatiga shijoat, yurak zarbiga zarb qo`shiladi. “O`ylangan asar san`atkorning ko`z o`ngida o`zining barcha go`daklik nafosati bilan namoyon bo`ladi va onalik tuyg`usiga to`lib-toshgan san`atkor xushbo`y g`unchaning rangini ko`radi, tez yetilayotgan mevaning mazasidan lazzatlanadi”. She`r qag`ozga zavqu-shavqqa to`liq izhori samarasi o`laroq “vaqt”ga bo`lgan ishq ilhom bo`lib to`kila boshlaydi. Yozuvchida bu ishq – mavzuga, to`g`rirog`i, mavzuga asos beruvchi g`oyaga tushadi. Yanada aniqroq aytsak, g`oya va mavzu yaxlitlashib, bir butun bo`lib dunyoga keladi va ana shu shaklda yozuvchini o`ziga batamom mahliyo qiladi. Shuning uchun ham yozuvchi Aleksey Maksimovich Gorkiy badiiy adabiyotning ikkinchi elementini mavzu deb belgilaydi va unga quyidagi to`g`ri, asosli ta`rifni beradi: “ Tema avtor tajribasida bunyodga kelgan, hayotning o`zi ko`rsatib bergan, ammo hozirgacha avtor tasavvurida ham to`la-to`kis shakllanmagan

bir holda saqlanib, obrazlarda gavdalantirishni talab qilib, avtorda ishlashga mayl uyg`otadigan g`oyadir ” (Ta`kid bizniki – H.U.) 1 , -deydi; mavzu va g`oyaning butunligini ta`kidlaydi. “O`tkan kunlar”ning muallifi “Shunga ko`ra mavzuni moziydan, yaqin o`tgan kunlardan, tariximizning eng kirli, qora kunlari bo`lgan keyingi “xon “zamonlari”dan belgiladim”,-mavzu va g`oya butunligining isbotini beradi. “Muhabbat ul o`zi eski narsa, lekin, har bir yurak oni yangarta” (H.Toqtosh) ekan, yozuvchi hatto bir xil mavzuga murojaat qilganda ham, uning mazmuni mutlaqo bir-biriga o`xshamaydi, takror bo`lmaydi (takrorlansa san`at o`ladi). Jumladan, A.Qodiriyning “O`tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlarining mavzui-keyingi “xon zamonlari”dagi hayot. Ammo ikkalasidagi mazmun (g`oya) ham, shakl (obraz, xarakterlar) ham tamomila yangidir. Hatto, A.M. Gorkiy ta`birlagan “abadiy” mavzu (muhabbat, o`lim, xasislik kabi)lar ham tasvirlaganda har bir davr farzandi unga zamona yangiliklarining eng muhim muammolarini kiritadi, bugungi qalbning zarblarini muhrlaydi. Ana shundagina zamonaviylik-badiiy asarning jon rishtasi (tomiri)ga aylanadi, zamonasozlik – yozuvchining axloqsizligini (ming afsuski, ular hamisha bo`lganlar, hozir ham anchagina ular), “varrak xosligi”ni ko`rsatadi. Bu holat davriy (bugungi kun) mavzularni asos qilib olgan bitiklarning egalarida yaqqolroq seziladi. “Shamol qayoqqa essa, o`sha yoqqa qarab, shox tashlaydi. Shamol qancha qattiq essa, dumini shuncha shitob bilan likillatadi. Qancha havolansa, dardaragi shuncha qattiq varillaydi” (O`.Hoshimov). Bu “dardarak” (“bitik”)dan, sayoz, lanj nodon-mutlaqo keraksiz adabiyotdan jamiyat ham, odamlar ham zarar ko`radi, u “insonshunoslik” o`rniga “shaytoniylik”ka yetaklaydi... Yozuvchining tanlagan mavzusi yaratilayotgan asarida aytmoqchi bo`lgan salmoqli fikri bilan, g`oyasi bilan chambarchas bog`liqdir. G`oya o`z navbatida asardagi obrazlarga singigan bo`lib, ularning faoliyatlari – hatti – harakatlari, kurashlari, intilishlari, orzu- istaklari orqali reallashadi. 1

Shuning uchun ham “... badiiy asardagi g`oya turmush hodisalari ustidan chiqarilgan oddiy mantiqiy xulosa emas, balki hayotni bevosita mushohada qilish, sinchiklab tadqiq etish va obrazli, emosional ifodalash yakunidir. Bu yakun badiiy asar organizmining har bir hujayrasiga singib ketgan bo`ladi. Shu sababli badiiy asardagi g`oyani faqat shu asarning butun obrazlari mazmuni orqaligina anglash mumkin. L.Tolstoy ta`biri bilan aytganda, har bir badiiy asarning g`oyasini ifoda etish uchun u qanday yozilgan bo`lsa, shunday qayta yozib chiqish kerak bo`ladi”(I.Sulton, 170-bet.) Agar biz “O`tkan kunlar” romanida A.Qodiriy “Tariximizning eng kirlik, qora kunlari”ni tasvirlagan desak, unda roman g`oyasi o`z rangini, ko`rinishini, latofatini, go`zalligini, ta`sirini yo`qotadi. Avtor aytmoqchi bo`lgan fikrlarning yuzdan birini ham ayta olmagan va ularni obrazlardan (demakki, o`tmish hayotdan) ajratgan bo`lamiz. Holbuki, roman bo`rttirilgan (demakki, umumlashtirilgan), yorqin g`oyalar dunyosi, obrazli fikrlardir. U Otabek, Kumush, Zaynab, Yusufbek hoji, Mirzakarim qutidor, Homid, Musulmonqul, Oftoboyim, Xushro`y, Hasanali, usta Olim kabi o`nlab obrazlar hayoti va taqdiri orqaligina o`tmish haqiqati – “eng kirlik, qora kunlar” bo`lganligini to`liq his qilamiz va anglaymiz. Chunki, undagi g`oya o`sha obrazlarning qismatiga aylanadi. Shu sabab, ishonamiz va afsus chekamiz. Qayg`uramiz va bugungi kunimizdan xursand bo`lamiz. Yozuvchining har bir qahramonga bo`lgan munosabati bizda-o`quvchida ham shunday munosabat uyg`otadi: u qaysi obraz (taqdiri)dan hayajonga kelsa, yig`lasa, ayblasa, nafratlansa, biz ham hayajonlanamiz, yig`laymiz, ayblaymiz, nafratlanamiz. G`oya “badiiy asar qalbi” (Korolenko) bo`lgani uchun “hamma narsa ana shu konsepsiyaga” (Gyote), g`oyaga bog`liqki, yozuvchi o`zining qarashlari, e`tiqodi, ixlosi,. ishonchini bermasligi mumkin emas. G`oya magnit kabi hamma adabiy unsurlarni o`ziga tortganidek, yozuvchining ma`naviyati, e`tiqodi ham kitobxonni o`ziga rom etadi.

Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, har qanday talantning kuchi – ma`naviyatni egallashiga, uning ijtimoiy pozisiyasiga bog`liqdir. Chunki, talantning xalq hayoti bilan aloqasi bo`lmasa, uning yuragida grajdanlik olovi yonmasa, bu olov Vatan va davrimiz bunyodkorlari taqdiri bilan lovullamasa, zavqlanmasa, buni chin yurakdan samimiy targ`ib etmasa, ifoda qila bilmasa- u mening, sizning, bizning yozuvchi emas. U hyech vaqt xalq baxtining kuychisi, himoyachisi bo`la olmaydi. Shu sababdan, g`oya badiiy asar taqdirini hal qiluvchi negiz (A.P.Chexov), mavzuni tanlashning tirikligini, ta`minlashning asosi, ijodkor maqsadi, qarashlari, pafosini tartiblashtiradigan, bir o`zanga soladigan, yagonalashtiradigan hodisadir.

Adabiyot: 1. A.Fitrat. Adabiyot qoidalari “O`qituvchi” Toshkent, 1995. 2. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi, “O`qituvchi”, Toshkent, 1980 . 3. L.I. Timofeyev. Osnov ы teorii literatur ы , “Prosve щ yeniye”, Moskva, 1971. 4. R.Uellek, O.Uorrek. Teoriya literatur ы , “Progress”, Moskva, 1978. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Badiiy ijod usullari

Adabiy asar tuzilishi

Badiiy xarakter va adabiy tip

Adabiy - badiiy sintez sathlari

Adabiy - badiiy sintez tabiati