Badiiy asar mazmuni - Литература - Рефераты

Badiiy asar mazmuni

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2112 KB

Reja: 1. Badiiy mazmun obyektiv va subyektiv ibtido birligi sifatida. 2. Badiiy mazmunning yuzaga chiqishi va mazmun uzvlari haqida. 3. Badiiy asar mazmunining aktual va tub estetik qatlamlari xususida. 4. Ijodkor dunyoqarashi va badiiy mazmun. 5. Badiiy mazmunning o`ziga xos xususiyatlari

Avvalo, badiiy asarda tasvirlanayotgan va badiiy idrok etilayotgan narsani farqlash zarur. Chunki ko`pincha asarda boshqa narsa tasvirlangani holda butunlay boshqa narsa idrok etilayotgan bo`ladi ("O`g`ri", "Na`matak", "Soxta Neron"). Shunga ko`ra, badiiy asar mazmuni unda tasvirlanayotgan hamda idrok etilayotgan narsalar nuqtai nazaridan tushuniladi. Ko`rinadiki, badiiy asar mazmuni deyilganda ko`proq g`oyaviy mazmun tushunilsa-da, badiiy mazmun g`oyaviy mazmundan kengroq tushunchadir. Bu esa badiiy asar mazmunining obyektiv va subyektiv birlik ekanligi bilan bog`liq hodisadir. Agar asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisalarni, badiiy reallikni obyektiv ibtido desak, ijodkorning tasvirlanayotgan voqea-hodisalarga munosabati subyektiv ibtidodir. Shunga ko`ra badiiy asar mazmunini so`zlab berish mumkin emas. Buni hatto muallifning o`zi ham uddalay olmaydi, chunki "bitta daryoga ikki marta sho`mg`ish mumkin emas". Odatda, amaliyotda "mazmunni so`zlab bering" deyilganda uning bir qirrasi, aniqrog`i, mazmunni uyushtiruvchi muhim unsur — fabula so`zlab beriladi. Biz badiiy mazmun komponentlarini badiiy ijod jarayoni va uning badiiy asarda namoyon bo`lishi nuqtai nazaridan farqlash tarafdorimiz. Adabiyotshunoslikda "tema"(mavzu) tushunchasi ikki ma`noda ishlatiladi: 1) asarda tasvirlanayotgan hayot materiali; 2) asarda badiiy idrok etish uchun qo`yilgan ijtimoiy, ma`naviy-axloqiy, falsafiy va boshqa problemalar majmui. Biz buni ikkita atama bilan nomlash to`g`riroq bo`ladi deb hisoblaymiz va buni badiiy ijod tabiatidan kelib chiqqan holda asoslaymiz. Badiiy asar ijodkorning borliq bilan munosabati mahsuli o`laroq dunyoga keladi. YA`ni, borliqda yashayotgan individ sifatida ijodkorni muayyan muammolar o`ylatadi, tashvishga soladi. Ijodkor o`sha muammoni idrok etishga intilishi ichki ehtiyojga aylangani uchun ham asarga qo`l uradi. Shu ma`noda badiiy asar — "ehtiyoj farzandidir". Demak, paydo bo`lishi va ijodga turtki berishi jihatidan problema birlamchi, o`sha problemani badiiy idrok etish uchun ijodkor bunga keng imkon beruvchi hayot materialini ajratib oladiki, bu badiiy asar

temasi(mavzu)dir. YA`ni, ijodkorni o`ylatgan, tashvishga solgan muammo(lar) asar temasini belgilaydi. Asarda tasvirlanayotgan badiiy reallik muallif tomonidan ko`rilgan, ideal asosida g`oyaviy-hissiy baholangan va ijodiy qayta ishlangan voqelikning aksidir. YA`ni, badiiy asarda voqelik quruqqina "aks ettiril"maydi, unga muallifning g`oyaviy-hissiy bahosi ham qo`shiladi(hatto muallif o`ta "obyektiv" bo`lishga intilganida ham, uning nuqtai nazaridan ko`rilgan badiiy voqelikda ijodkor subyekti akslanaveradi). Tasvirlanayotgan voqea-hodisalarga muallifning g`oyaviy-hissiy munosabati, obrazlar sistemasi vositasida ifodalangan problematikaning badiiy idrok etilishi va baholanishi tendensiya(lat., "intilmoq", "yo`naltirmoq") deyiladi. Demak, tendensiya asar problematikasidan kelib chiqib tanlangan hayot materialini umumlashtirgan("yo`naltirgan") holda badiiy g`oyaga aylantiruvchi vosita ekan. YA`ni, asarda qo`yilgan problemaning hayot materiali asosida idrok etilishi va baholanishidan badiiy g`oya (kengroq olsak — badiiy konsepsiya) o`sib chiqadi. Mazmunning shaklga ta`sirini, uning belgilovchilik xususiyatini shu asosda yana bir bor kuzatish imkoniga egamiz. Birinchidan, tasvir va tadqiq uchun tanlab olinayotgan hayot materiali ixtiyoriy(spontan) bo`lmay, qo`yilgan problemani badiiy idrok etishga eng optimal imkoniyat berishi zarur; ikkinchidan, obrazlar sistemasi, har bir obrazning bu sistemada tutgan mavqei, konflikt turi, kompozitsion qurilish, janr — bular hammasi problema va tendensiya talabidan kelib chiqadi. Shu o`rinda masalaning ikkinchi muhim jihatiga e`tibor zarur: badiiy asardagi shakl komponentlarining har biri mazmun komponentlaridan konkert bittasi bilan bevosita bog`lanadiki, bu badiiy asarda shakl va mazmunning birligini namoyish etadi. Mavzuni badiiy tadqiq uchun olingan hayot materiali desak, u holda ayni shu materialni uyushtirish syujet zimmasiga tushadi. Muallifni o`ylatgan problema asar konfliktida o`z aksini topsa, uning g`oyaviy-hissiy bahosi ko`proq kompozitsiyaning muhim unsuri bo`lmish obrazlar tizimida bo`rtib ko`zga

tashlanadi. Nihoyat, muallifning badiiy hukmi — badiiy konsepsiyaning tashkillanishi va ifodalanishida kompozitsiya hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, badiiy asar mazmuni ko`p qatlamli hodisa bo`lib, ulardan ikkitasi — aktual va tub estetik qatlamlar universal xarakterga ega. Aktual qatlam deyilganda asarning ijtimoiy-siyosiy mohiyati tushuniladiki, u bevosita asar yaratilgan davrning ijtimoiy-siyosiy maqsadlariga qaratiladi. Ijodkor muayyan bir davr kishisi, u zamonasining muammolaridan forig` bo`lolmaydi, atrofida yuz berayotgan hodisalarga o`zining g`oyaviy-hissiy munosabatini bildiradi, baski, asarida ijtimoiy, siyosiy, ma`naviy-ma`rifiy g`oyalarni oldinga suradi, asari bilan o`z zamonasiga muayyan ta`sir o`tkazish maqsadini ko`zlaydi. Biroq aktual mazmun uni aktual etgan ijtimoiy-tarixiy asoslarning yo`qolishi barobari yo`qolib boradi — asarning boshqa qatlamlari aktuallashadi. Shu bois ham konkret badiiy asar turli davr o`quvchilari tomonidan turlicha tushunilishi mumkin bo`ladi. Masalan, A.Qodiriy "O`tgan kunlar" romanida o`z davrining ijtimoiy muammolariga(millat fojialarining ildizi, milliy ozodlik masalalari) munosabat bildirib, davri uchun benihoya muhim g`oyalarni singdirishga intilgan edi. Keyinroq, deylik, 60-yillarda asar mazmunining bu qirrasi tushib qoladi-da, uning boshqa qatlami(ota-ona orzusi, sevgi va vafo) aktuallashdi, 80-yillar oxirida esa ijtimoiy-tarixiy sharoitning asar yaratilgan davrdagiga mohiyatan yaqinligi yana o`z davridagi aktual mazmunning aktuallashuviga olib keldi. Tub estetik qatlam esa asar yaratilgan davrgagina qaratilgan emas — u davr kontekstidan ayro holda ham tushunilaveradi. Buning omili, ilgari aytilganidek, badiiy ijod onlarida san`atkor o`z davridagina emas, katta VAQT qo`ynida yashashi bilan izohlanadi. Shu bois ham unda mangu muammolar, mangu qadriyatlar o`z aksini, ifodasini topadi. Asarning umrboqiyligini ta`minlovchi jihat ham aslida shudir. Hali zamonlar o`tar, lekin Qodiriy romani kelgusi avlodlarni ham hayratga solaveradi, zero, unda mangu muammolar("otalar va bolalar" muammosi, "ma`rifat va jaholat", "ezgulik va yovuzlik" va b.) o`lmas umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan badiiy tadqiq qilingan va baholangan. Odatda aktual qatlam yuzada bo`ladi, shu bois ham

ba`zan asar yaratilgan davrda o`quvchilarning tub estetik qatlamni ilg`ab olishlariga, uni munosib baholay olishlariga halal berishi ham ("Lolazor" romani) mumkin. Konkret badiiy asar mazmuniga ta`sir etuvchi muhim omillardan biri ijodkor dunyoqarashidir. Inson voqelikni, unda yuz berayotgan hodisalarni o`zining dunyoqarashi bilan bog`liq holda ko`radi. Shunga ko`ra, biz "real voqelik" deb atayotgan narsa turli individlar ongida turlicha akslanadi va turlicha baholanadi, demakki, "haqiqat" tushunchasi nisbiydir. Bir davrda yashagan bir necha ijodkorning bir xil mavzudagi asarida tamoman farqli g`oyalarning ilgari surilishi, voqelik ularda turlicha baholanishi mumkindir. Fikrimizni oydin lashtirish uchun tematik jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan "Kecha" va "Qutlug` qon" romanlariga bir qurgina qiyosiy nazar tashlash foydali. Har ikki roman ham jamiyatning muayyan bosqichdagi holatidan "qoniqmaslik" yoxud unga nisbatan "isyon" natijasi o`laroq yaratilgan. Deylik, sotsialistik ideallarga chin dildan ishongan Oybek ruhiyatiga 3O-yillar voqeligi qattiq ta`sir qilgan: adib ongida ziddiyat va chigalliklar(ideallarida shubhalanish) paydo bo`lganki, ularni hal qilish uchun yaqin o`tmishni badiiy tadqiq etishga jazm qilgan. Biz Oybek o`tmishni atayin rasmiy nuqtai nazarga mos yaratgan, degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz. Aksincha, adib o`z ideali asosida ko`rilgan voqelikni "Qutlug` qon" badiiy voqeligida haqqoniy aks ettirgan, uning vositasida yurtining taraqqiyot yo`lini badiiy tadqiq etgan va shu asosda o`zining konsepsiyasini butlab olgan. YA`ni, yaqin o`tmishning badiiy tadqiqi asosida Oybek oktabrda tanlangan yo`l to`g`ri edi, degan xulosaga kelganki, natijada ruhiyatidagi ziddiyatu chigalliklar barham topgan. Yurtining o`tmishiga yigirma yil yuksakligidan nazar solgan Cho`lpon esa "Kecha" romanida oktabr inqilobining amalga oshishi ijtimoiy- tarixiy zaruriyat emas, balki davr taloto`plarining hosilasi ekanligini, xalqini chinakam saodatga eltishi mumkin bo`lgan yo`l boshqa bo`lganligini o`zi uchun yana bir karra tasdiqlab oldi-da, o`zi anglagan haqiqatni yo`li bilan o`quvchisiga yetkazishga intildi. Bundan anglashiladiki, chinakam ijtimoiy-shaxsiy ehtiyoj mahsuli sifatida dunyoga kelgan roman badiiy voqeligini real voqelikka zid,

deyishlik maqbul emas. Zero, bunday da`vo bilan chiqqan holda ijodkor yaratgan badiiy voqelikni real voqelikka emas, ko`proq o`zimiz o`z nuqtai nazarimizdan va o`zga ma`no asosida ko`rgan voqelikka qiyoslagan bo`lib chiqamiz. Masalan, Cho`lpon va Oybek romanlarida yaratilgan badiiy voqelik bir-birdan keskin farqlanadi, biroq har ikki adib uchun ham o`zi yaratgan badiiy voqelik real voqelikdan-da realroq, buni tan olmaslik ijod va fikr erkinligini tan olmaslikka olib keladi. Badiiy asar mazmunining spetsifik xususiyatlari haqida I.Sulton alohida to`xtaladi. Bunda I.Sulton beshta xususiyatni alohida ajratib ko`rsatadi: salmoqdorlik, haqqoniylik, universallik, originallik, ta`sirdorlik. Bularning hammasiga qo`shilgan holda, bugungi kun ularning mohiyati haqidagi tasavvurni biroz o`zgartirishni talab qiladi. Mazmunning salmoqdorligi deyilganda uning muhimligi, umumbashariy muhimligi nazarda tutilmog`i lozim. Ma`lumki, sho`ro davri adabiyotida mazmunning salmoqdorligi kommunistik g`oyalarga nechog`li mos yoki mos emasligi bilan izohlangan va belgilangan. YA`ni, bu o`rinda ko`proq mazmunning ijtimoiy salmoqdorligi e`tiborga olingan. Biroq bu xil yondashuvda individ taqdiri, individning kechinmalari (badiiy umumlashma kuchidan qat`iy nazar) salmoqdor hisoblanmasligi xavfi tug`iladi. Shu tufayli ham sho`ro adabiyotshunosligida, masalan, shaxsiy kechinmalar tasvirlangan "ko`ngil she`riyati" yoxud boshqa asarlarga past nazar bilan qaralgan. Demak, bu xil yondoshuv vulgar sotsiologizmga yetaklashi tabiiy ko`rinadi. Mazmunning salmoqdorligi uning umumbashariy qadriyatlarga nechog`li muvofiqligi bilan belgilanmog`i kerak. Mazmunning hayotiyligi haqqoniylik bilan bog`liq ekanligi shubhasiz. Lekin bu o`rinda haqqoniylikni baholash mezoni masalasini hal qilib olish zarur. Adabiyotshunosligimizda uzoq yillar badiiy asar mazmunining haqqoniyligi reallikka qiyosan baholab kelindi. Natijada ko`plab asarlar va ularning mualliflariga "hayotni buzib ko`rsatgan" qabilidagi ayblovlar qo`yildi. Holbuki, badiiy reallikning o`z haqqoniyati bor bo`lib, bu haqqoniyat mavjud reallikdan

kelib chiqib emas, balki badiiy reallikning o`zidan kelib chiqib baholanishi lozim bo`ladi. Originallik badiiy mazmunning muhim spetsifik xususiyatdaridan ekanligi shubhasiz. Biroq, originallik deyilganda har bir asarda yangi bir masala ko`tarilishini emas, har bir ijodkorning individligi, o`ziga xos qarashi, fikrlashi bilan bog`liq yangilikni tushunmoq lozimdir(YA`ni, muhabbat o`zi eski narsa, lekin har bir yurak uni o`zicha yangilaydi). Mazmunning universalligi badiiy adabiyotning universal bilish vositasi — so`z bilan ish ko`rishi bilan izohlanadi. Badiiy obrazning ko`p ma`noliligi, badiiy voqelik muallif tomonidan anglangan mohiyatning badiiy modeli ekanligi va bu modelning muallif ko`rganidan o`zgacha hayotiy holatlarga ham ko`pincha mos tushishi mazmunning universalligini ta`minlovchi omildir. Nihoyat, badiiy obrazning emotsional va ratsional birlik ekanligi, badiiy asarda tasvir bilan birga hissiy munosabatning mavjudligi mazmunning ta`sirdorligini ta`minlaydi.

Adabiyotlar: 1. Adabiyot nazariyasi .-2 tomlik.- 1978, 1979. 2. Olimov M. Hozirgi o`zbek adabiyotida pafos muammosi.-T.:Fan,1994 3. Qosim Y. Badiiy fikrning uyg`onishi//Yoshlik.-1995.-№3.-B.20-21 4. Do`stmuhammad Hurshid. Konsepsiyani yangilash uchun//O`zbekiston adabiyoti va san`ati.-1990.-16 fev. 5. Mineralov Y.I. Teoriya xudojestvennoy slovesnosti.-M.,1999 6. Zarubejnaya estetika i teoriya literaturi XIX-XX vv.-M.,1987 7. Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Badiiy asar tili

Badiiy asar kompozitsiyasi

Badiiy asar uzvlari

Badiiy asar tarkibi

Badiiy asar haqida