Авлодлар довони ҳикматлари - Литература - Рефераты

Авлодлар довони ҳикматлари

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

125 KB

Авлодлар довони ҳикматлари Маълумки, тарихий романларда бадиий тўқиманинг икки хил типи мавжуд бўлади: биринчиси – тарихий шахслар талқинидаги бадиий тўқима бўлса, иккинчиси – соф бадиий тўқима маҳсули бўлган ҳаёлий образларда давр ҳақиқатини ифодалашдан иборатдир. Тарихга доир илмий тадқиқотларда хаёл қонуниятлари аниқ далиллар таҳлили воситасида очиб берилган ҳолда, тарихий романларда ана шундай қонуниятларни яққол очиб берувчи адабий типларнинг бадиий талқини устиворлик қилади. Тарихий воқеликнинг бадиий тўқима билан қўшилиб кетиши ёзувчи тасвирлаётган давр ҳақиқатини янада аниқроқ ва яққолроқ тасаввур қилишга имкон беради. Шунинг учун ҳам адабий асардаги бадиий тўқимани бошқа ҳеч бир восита билан алмаштириб бўлмайди. Бадиий тўқиманинг бошланиши ижодий ниятнинг туғилишидаёқ ярқ этиб кўзга ташланади. П.Қодировнинг “Авлодлар довони” романида “муаллифдан” дейилган изоҳ бор. Ана шу битикда ёзувчини роман яратишга илҳомлантирган ижодий ниятнинг туғилишига асос бўлган сабабларга қуйидагича ишора бор: “Замонавий эҳтиёжлар бизни тарихдан сабоқ олишга ундайди. Бугунги одамзодни безовта қилаётган катта муаммолар ўтмиш замонларда бошқача шаклларда ва ўзгача миқёсларда бўлса ҳам аждодларимизнинг бошига тушган. Улар бу муаммоларни тушуниш ва ҳал қилиш йўлида жуда кўп маънавий изланишларни бошидан кечирганлар ва ўз тарихий тажрибаларини бизга мерос қилиб қолдирганлар. Ана шу муаммолар орасида инсон зотига жуда кўп азоблар бергани – турли давлатлар ва мафкуралар адоватидан келиб чиқадиган қирғин урушлардир. Айниқса, ҳозирги дунёга ҳоким бўлиш иштиёқида юрган ёвуз кучларнинг совуқ уруш учқунларида даҳшатли атом алангасини ёқишга интилаётгани одамзод ҳаётини хавф остида қолдиради. Бу хавфни бартараф этиш ишига бутун дунёнинг тараққийпарвар кучлари ва барча халқларнинг энг ибратли тажрибалари сафарбар этилмоқда. Шу умуминсоний сафарбарликка бизнинг аждодларимиз орттирган тарихий тажрибадан озгина бўлса ҳам ҳисса қўшиш нияти мазкур романнинг ёзилишига туртки берди. Унинг асосий воқеалари бизга қўшни ва дўст мамлакат – Ҳиндистонда, ХVI асрда бўлиб ўтади. Бу даврда ҳинд халқи ҳаётида юз берган маданий кўтарилиш жараёнига Мовароуннаҳр борган истеъдодли тарихий шахсларнинг меҳнати сингганлиги кўпчиликка маълум. Халқларимиз тарихининг чатишган ва пайванд бўлган нуқталаридан турли элларни бир -бирига руҳан яқинлаштирадиган ва турфа маданиятларни юксалтирадиган маънавият мевалари етилиб чиқди.

Ўша даврда дунёнинг энг қудратли ва тараққийпарвар мамлакатларидан бирига айланган Ҳиндистон барча халқларни миллий низо, диний адоват балоларидан халос қилишнинг янги йўлларини излаган, ҳамма эллар ва эътиқодларни тенг деб эълон қилган, жаҳонда биринчилардан бўлиб “сулҳи кулл”- ҳар томонлама тинчлик сиёсатини бошлаб берган эди. Ҳиндистонда туғилиб ўсган ва уни ўзининг ватани деб билган Акбар мана шу сиёсатнинг ташаббускори бўлган эди. Албатта сиёсат билан ҳаёт орасида катта фарқлар ва кучли зиддиятлар мавжуд эди. Акбар ҳам, унинг отаси Хумоюн ҳам унр бўйи ички-ташқи зиддиятлар гирдобида яшаганлар. Энг хатарли асноларда беғараз, ҳалол меҳнаткаш халқ вакиллари уларни нақд ўлимлардан қутқазиб қолганлиги тарихий ҳужжатлардан маълум. Шу сабабли романнинг ғоявий йўналишини Низом, Салим, Лаъл Чанд, Моҳим энага каби халқ вакиллари орқали белгилашга интилдим”. 1 Бадиий тўқима ижодий ниятнинг туғилишидан бошланади дейилганда, энг аввало, образли ғоя кўзда тутилади. Чунки, ёзувчи бугунги замонавий эҳтиёжларни ҳам, тарих сабоқларини ҳам бадиий таҳлил қилиш жараёнида олган таассуротларидан таъсирланиб кетади-ю, ёзилажак романга асос бўладиган бош ғояни топиб олади. Замондошларимизни безовта қилаётган кўпгина муаммолар қачонлардир аждодларимиз бошига ҳам тушгани, улар эса бу муаммоларни ҳал қилиб, ўз тарихий тажрибаларини бизга мерос қилиб қолдирганликларини ёзувчи образли тасаввур қила бошлайди. Ана шу образли ғоя Хумоюн ва Акбар сингари тарихий шахслар фаолиятларини ёзувчи руҳий оламига муҳрлаб, уларнинг умуминсоний аҳамиятга молик улуғ ишлари адоват туфайли келиб чиқадиган қирғин-барот урушларнинг олдини олиш ва тинчликсеварлик ғояларини кенг ёйишдек эзгу фаолиятлари ёзувчи ижодий ниятини тўлиштира боради. Ёзувчининг ижодий нияти шу қадар улканки, у биргина ўз она халқини эмас, бутун инсоният истиқболини ўйлайди: “Барча элларни бир-бирига руҳан яқинлаштириш қанчалик муҳим бўлса, турли авлодлар орасидаги низони йўқотиш ва меҳру оқибатни мустаҳкамлаш ҳам шунчалик зарурдир. Табиат қонунига биноан авлодлар алмашиниб туради. Янги авлод аввалгисининг ўрнига келганида низо чиқиши, алғов-далғов бўлиши тарихда кўп учрайдиган ҳодисадир. Янги авлод ўз ота-боболарининг энг юксак инсоний ва ижодий тажрибасини эгаллаганда тарихнинг баланд бир довонидан ошгандай туюлади. Бундай маънавият довонларидан ошиш, айниқса, ўтмишда мутлоқ ҳокимият, хурофот ва жаҳолат авж олган замонларда бениҳоя мушкул кечган, бу довон йўлларида оға билан ини ёвлашгани, бола отага қарши исён қилгани, барча йўқотишлар ва мушкулотларга бўй 1 Қаранг: “Шарқ юлдузи” журнали, 1988 йил, 8-сон, 8-бет. (Бундан кейинги мисоллар ҳам ана шу журналдан олинади, қавс ичида сони ва саҳифаси берилади).

бермай тоғ ошган одамларнинг ҳаётий тажрибалари ва маънавий мерослари бугунги авлодларимизга тарихий сабоқдай хизмат қилсин, деган ният ҳам шу романнинг ёзилишига сабаб бўлид” (8-сон, 9-бет). “Барча йўқотишлар ва мушкулотларга бўй бермай” довон ошганлар орасида Хумоюн ва унинг ўғли Акбар шоҳ сиймоси ва фаолиятлари романнинг етук мазмуни ва мукаммал сюжетини шакллантирадиган ғоявий ният негизидир. Романда тасвирланган тарихий ва тўқима образларнинг барчаси етакчи адабий тип – яъни Акбар шоҳ атрофига тўпланиб, бадиий муштаракликни ташкил этади. Ўз-ўзидан англашиладики, Акбар шоҳ сиймоси романдаги фикр бирлигини – яъни образли ғоянинг негизини ташкил қилувчи уруғдир. Ёзувчи ўз романини ана шу уруғни гуркиратиб кўкартирган баракали ва серҳосил заминни- тарихий воқеликнинг манзараларини моҳирона чизишдан бошлайди. Китобхонлар кўз ўнгида 1528 йил воқеалари жонланади. Ёзувчи яратган манзарада ёши олтмишлардан ошган, сочлари оқариб, жуссаси кичик бўлиб қолган Хонзода бегим хомуш бир қиёфа билан ёлғиз ўтиргани тасвирга киритилади: “Боғ жуда ораста, йўлкаларга олтинранг қумлар солинган, мармар ариқлардан тиниқ сувлар жилдираб оқади. Чорчаманларда мамлакатнинг энг ноёб гуллари муаттар ҳид таратиб очилиб турибди. Лекин бу ҳаммаси Хонзода бегимга жуда омонат туюлади: Қонли жангларда барпо этилган улкан давлат ҳанузгача ҳинд ерига теран илдиз отолган эмас. Фотиҳлик қиличининг яралари тезда тузалмас экан, мамлакатнинг турли ўлкаларида Хумоюн ва унинг иниларига қарши кетма-кет исёнлар бўлмоқда. Шу хатарли вазиятда оға-инилар иноқ бўлиш ўрнига бир-бирлари билан чаплашиб, ҳокимият талашадилар. Хонзода бегим уларни муросага келтиролмай қийналади. Ҳозир боғда ўлтирган пайтда ҳам, бутун ўю хаёли оға-иниларнинг узоқдаги низоларидан бери келмайди” (8-сон, 9-бет). Бегимнинг паришон назари тушиб турган кўкаламзор майдонда эса бир тўп отлиқ қизлар чавгон ўйнашмоқда. Улар орасидан Хонзода бегим Хумоюнга арзигулик умр йўлдошини излайди. Ёзувчи моҳирлик билан чавгон ўйнаётган қизлар орасида Ҳамида бонуни алоҳида ажратиб, уни Хонзода бегим билан учраштириб, бу гўзал қизни нозиктаъб бегим нигоҳи билан синовдан ўтказади. Хонзода бегим ўз даврининг илғор кишиси, акаси Бобур тузган йирик давлатнинг барча қувончу ғамларига шерик, Хумоюн шоҳга камарбаста замонасидаги қирғинбарот урушларнинг олдини олувчи, тинч-тотув ва бахту фаровон турмушнинг тарафдори бўлган етук бир инсон. Ёзувчи унинг зиммасига даврнинг залворли юкини юклаган, руҳий олам гўзаллиги ва ақл –идрок комиллиги билан боғлиқ барча тасаввурларини ҳам шу аёл образида мужассамлаштирилган адиб уни даврнинг

илғор адабий типи даражасига кўтарган. Бироқ, буларнинг барчаси Акбаршоҳ образининг бадиий замини эканлигини сезгир китобхон тезда идрок этади. Хонзода бегимнинг кўпни кўрган тажрибали кўзлари Ҳамида бонуга умид билан тикилиши ҳам бежиз эмас. Хонзода бегим узоқ умри давомида нарёғи Шайбонийхондану, шоҳ Исмоилдан тортиб бу ёғи темурий тождорларгача қанқа-қанча шаҳзодаларнинг оилавий ҳаёти билан яқиндан таниш бўлган, не-не маликаларнинг тожу тахт талошларида шикаст еганликларига гувоҳ бўлган. Ҳамиданинг ҳуснига яраша ақли ҳам етуклиги, пишиқлиги Хумоюннинг ички ва ташқи зиддиятларга тўла машаққатли ҳаётига балки шу қизнинг бардоши етар, балки улар орзу қилган ўғилни шу қиз туғиб берар деган умид Хонзода бегимни унга тобора яқинлаштиради. Шу тариқа қизларнинг чавгон ўйини тасвири Наврўз шодиёналари тасвирлари билан моҳирона боғлаб юборилади. Тасвирдан тасвирга ўтилгани сайин тарихий шахсларнинг сони ҳам, салмоғи ҳам оша боради. Ёзувчи ҳаёт бағрига, ўзи яратаётган тарихий шахслар дунёсига шу қадар чуқур борадики, натижада ҳар бир манзара, ҳар бир образнинг руҳий олами тиниқ кўзгуда акс этган каби ўша давр тараққиётини бор салобати билан намоён этади. Хумоюн инилари билан ораси бузилса ҳам, Саид Халил бошлиқ руҳонийлар эътирозларига йўлиқса ҳам ўзи танлаган адолат ва ҳақиқат йўлидан ҳеч бир чекинмайди, дадил олға бораверади. Ота мерос давлати ривожи ва истиқболи йўлида барча тўсиқларни енгиб ўтишга интилади. “Қонуни Хумоюний” деган янги низом ўйлаб чиқаради. Тарихчи Хондамир китобот қилган бу қонунга биноан Хумоюннинг қўл остидаги одамлар уч қисмга бўлиб чиқилган. Биринчи тоифа –аҳли саодат, яъни дин пешволари, уламолар, шоирлар, олимлар. Учинчи тоифа – аҳли мурод, яъни аслзода аёллар, созандалар, хонандалар, мусаввирлар ва бошқа нафис санъат соҳиблари, Хумоюн мирзо табиатдаги тўрт унсур қонунига асосан назоратдаги лавозимларни ҳам тўртга бўлади: саркори оташ, саркори ҳавойи ва саркора хоки. Ана шу қонун туфайли шайхулислом Саид Халил билан ораси бузилади. Ёзувчи ўша давр тождорларининг тахт талашишларига амиру бекларгина эмас, ҳаттоки, руҳонийлар ҳам аралашишганлигини шайхулислом Саид Халил фаолияти воситасида тасвирга олиб киради. Романда тасвирланишича Бобур таълимини олган зукко Хумоюн дин пешволарига ён бермайди: улардан юқорироқ туриш, давлатни адолат ила бошқариш учун тинимсиз интилади. Бироқ Саид Халил ҳам ўз йўлига кирмаган Хумоюннинг давлатини ичдан бузиш мақсадида Комрон мирзо билан Шерхонни Хумоюнга қарши гиж-гижлайди. Хумоюн узоқ вилоятларга кетганда Саид Ҳалил Комрон Мирзога шошилинч хуфя юбориб, Лохўрни тезда эгаллашга ундайди. Унинг фитнасига учган Комрон Қобулга Панжобни ҳам қўшиб олади. “Энди агар Шарқда Шерхон бош кўтаргани рост бўлса, Хумоюн отда бир ойлик йўл бўлган Бихорга қўшин тортиб кетиши

аниқ” деб ўйлайди. Ўшанда Саид Халил Комрон Мирзога яна битта яширин мактуб ёзиб, “Агарни эгаллаш пайти келди” деб даъват қилади. Мана сизга шайхулислом Саид Халилнинг асл қиёфаси. “Авлодлар довони” романида тасвирланган Шерхон ҳам Хумоюн сингари тарихий шахс. У Шерхон Сур номи билан “Бобурнома” нинг 1527-1528 йилги воқеалари тавсифида икки марта тилга олинган. Ёзувчи тарихий хабар тарзида етиб келган ана шу маълумот асосида йирик адабий тип образини яратган. “Қошлари қалин, кўзлари кўкиш, қирра бурун калта қирқилган соқоли ва қайрилма мўйлови ўзига ярашган дуркун гавдали Шерхоннинг қарашларида бургутни эслатадиган бир ифода бор эди” дея ёзувчи унинг сиймосини юксак маҳорат билан чизади. Роман талқинига кўра, у Хумоюн билан ҳам яхши таниш бўлган. Улар ўн уч йил бурун Жамна бўйидаги зиёфатда учрашишган. Аммо, у пайтда Шерхон ҳали ўттиз-қирқта йигитга бош бўлган кичик сипоҳийлардан бири эди. Унинг Сесаранда отасидан қолган ер-мулки бор бўлиб, отаси ўлгандан кейин ўгай она ва инилари Шерхонни бу мулкдан маҳрум қилмоқчи бўладилар. Шерхон она мулкини ўгай иниларидан тортиб олиш учун Бобурдан ҳимоя сўрайди. Бобур унинг марказий ҳокимиятдан узоқроқдаги Сесаранда юришини афзал кўради-да, ўз мулкини унга хатлаб беради. Ёзувчи икки подшо – Хумоюн ва Шерхонни бир-бирига қиёслаб, давр ҳақиқатини ҳақгўйлик билан очиб беришга интилади. Ўшанда қирқ ёшларда бўлган Шерхон ҳисоб- китоб ва хўжалик юритишни яхши билар, Сесарандаги бетартиблик ва порахўрликни ёмон кўрарди. У шайх Саъдийнинг кўп шеърларини ёддан биладиган ўқимишли киши тарзида ҳам шуҳрат қозонади. Сесарандаги деҳқонларнинг ерини ўлчаш, ҳосилни бехато ҳисоблаш ва солиқчиларнинг бебошлигига барҳам беришда ҳам тадбиркорлик билан иш кўради. Хайрихоҳлари уни “Шерхони одил” деб атай бошлайдилар. Бу орада Бобур вафот этади-ю, марҳум Иброҳим Лодининг иниси Маҳмуд Лоди қасоскор афғонларни атрофига тўплаб Хумоюнга қарши исён кўтаради. Маҳмуд Лоди Бихар ва Сесаранни ҳам ўзига бўйсундиради-ю, Шерхонни навкарлари билан ўзига мажбуран қўшиб, Хумоюнга қарши урушга бошлаб боради. Бу урушдан мутлақо манфаатдор бўлмаган Шерхон Сур қабиласи Лодиларга бўйсунишни истамаган учун ҳам Маҳмуд Лоди Хумоюн билан юзма-юз урушаётган пайтда усталик билан ўзини четга олади-ю, барча навкарларини уруш майдонидан олиб чиқиб кетади. Лодилар бу жангда Хумоюндан енгиладилар. Шерхон эса, Хумоюнга нома ёзиб, бир вақтлар Бобур подшо Сесарандаги ота мулкини унга олиб бергани учун шундай қилганини билдиради. Ёзувчининг маҳорати шундаки, у ҳар иккала подшо образини чизаётганида ҳам тарафкашликка берилмайди, балки адолат мезонига таяниб туриб давр ҳақиқатини беришга интилади. Шу боисдан ҳам Шерхоннинг яхши

жиҳатлари қанчалик ёритилмасин, ҳийла ва найрангда устамонлиги ҳам эътибордан четда қолмайди. Шерхоннинг Чунар ҳокими қўлида сипоҳи бўлиб юриб, кейинчалик унинг гўзал хотини Лод маликасига уйланиши, шунингдек, Кришан Рой қалъасига бир минг икки юз кишилик аёл кийимидаги қўшинни киритиб, қалъани забт этиши, Амир Баҳлулни туҳматдан ўлдиртириши ва ниҳоят, Хумоюн сулҳига хиёнат қилиши тасвирида ҳам ёзувчи бу адабий типни холисона тавсифлаганлигини кўрамиз. Ёзувчи Низом образини ҳам Хумоюн билан ёнма-ён қилиб яратар экан, инсонийликдан ҳоли бўлган ҳеч қандай ғоя мавжуд бўлмаслигига китобхонларни ишонтиради. У Низомни Хумоюн даври адабий типи юксаклигига кўтарар экан, ёлғиз инсонгина барча воқеалар ва барча ғоялар ижодчисидир, фақат инсоннинг ўзи муъжиза яратувчидир ва у чинакамига интилса, табиат кучларининг устидан ҳам ҳукмронлик қила олади тарзидаги давр ҳақиқатини мужассамлантиришга интилади. “Авлодлар довони”даги энг гўзал саҳифалар, ақлларни лол қолдирадиган шижоат, ўлим билан юзма-юз жангга киришиб, ғолиб келган машаққатли меҳнат Низом адабий типида ўз бадиий ифодасини топгандир. Китобхонлар Низом фаолияти қаршисида Хумоюннинг бош эгишига, дунёда оддий халқ вакили бўлган Низомнинг ақл-фаросати, унинг тасаввури, ўлимларни енгишдаги ўйлаб топган тадбирлар қаршисида қандайдир бир табиийлик борлигига ишонадилар. Шу боисдан ҳам ушбу адабий типни муқаддас деб биладилар. Чунки, Низомдаги қатъият, инсоф, ўзига ишонч, дўстига садоқат муқаддасдир. Унинг ўзи яратган яхшиликларию, ҳар қандай ифлосликларга қарши нафрати муқаддасдир. Унда ҳасаддан очкўзликдан, жиноят қилишдан учқун ҳам йўқ. У фақат ҳалоллик, садоқат, яхшилик тимсолидир. Ёзувчи бу адабий типга жуда катта эътибор беради, унга бутун меҳрини беради, ибрат юксаклигига кўтаради, шу боисдан ҳам Низом воқеадан воқеага ўтилгани сайин ўстирилиб борилади. Аслида бу образ ҳам муаррихлар асарларида номи зикр этилган тарихий шахсдир. Хумоюннинг Низом сувчини тахтга чиқарганлиги Абулфазлнинг “Акбарнома”сида, Жавҳарийнинг “Хумоюннома” сида, Гулбаданбегимнинг эсдаликларида қайд этилганлигини ёзувчи тўғри изоҳлаган. Ҳалоллик фақат меҳнаткаш инсонларгагина хос фазилат эканлиги ана шу характерда ўз бадиий ифодасини топган. Шерхон билан бўлган даҳшатли жангда бир неча ўлимларни четлаб ўтган бўлса-да, беҳос дарёда чўкаётган Хумоюнни Низом сувчи қутқазмоқчи бўлади. Бироқ, Хумоюн дарёдан тирик чиқишига кўзи етмай, “мени қўйинг, ўзингизни қутқазинг”,- дейди. Низом эса “Йўқ, ҳазрат. Мен сизнинг кемангизда хизмат қилиб, маош олурман. Сизни сувдан ўтказиб қўймасам, берган нонингиз харом бўлгай. Мен ҳалол нон еб ўрганганмен”,- дейди. Хумоюн кемада эшкакчи бўлиб хизмат қилувчи йигит шундай хатарли вазиятда

ҳам ҳалол-ҳаромни унутмаса, бунда бир каромат бор деб тушунади. Ҳақиқатан ҳам у тезда шу кароматнинг шоҳиди бўлади. Низом кийимлари шалаббо бу ярадор йигит замона тождори – подшо эканини эслайди-ю, унга “агар мени ростдан тутинган ини ўрнида кўрсангиз икки оғиз арзим бор”, - дейди ва Хумоюн тақдирида муҳим аҳамият касб этган давр ҳақиқатини унга тушунтиради: “Порахўр амалдорлар билан алдамчи шайхлар мамлакат халқини сиздан бездирди. Қанча ҳинд йигитлари Шерхон томонга ўтиб кетди. Ахир Шерхон ҳинди-ю муслимни бир-биридан ажратмас экан...: - Мен ҳам ҳинди-ю муслимни якдил қилиш орзусида эдим. Аммо бу мушкул ишда кимга таянишимни билмадим. - Ҳинд халқига таянинг-да, ҳазрат, бу элда бҳақтийлар (адолатпарвар халқ ҳаракатининг иштирокчилари) бор. Уларнинг шиори Кобир ҳинди-ю муслимни ўз дилида бирлаштирган. Менинг отам Бҳақтий тарафдори бўлгани учун туҳмат билан зиндонга ташланди. - Ким туҳмат қилди? - Сиз ишонган амалдору шайхлар. - Мен ўзим адолатсиз муҳитдан қандай қутулишимни билмасман. Отангиз Аградаги зиндондами? Пойтахтга қайтайлик... Сиз ўзингиз отангизга туҳмат қилинг амалдору шайхларга жазо бергайдирсиз” (8-сон, 39-бет). Хумоюннинг Шерхон билан олиб борган урушидаги мағлубиятининг даҳшатли оқибатлари борган сари ўпқонга айланади. Сувда чўкиб ўлган етти минг, жангда ҳалок бўлган беш минглаб кишиларнинг ота-оналари, қавму-қариндошлари Хумоюнга маломат тоши ота бошлайдилар. Ҳиндлар Хумоюнга безади. У Низомни тахтга чиқариб, ҳиндларнинг кўнглини олмоқчи ва шу йўл билан уларнинг ишончини қозонмоқчи бўлади. Бироқ, Бобурнинг бошига тушган кулфатлар Хумоюнни ҳам четлаб ўтмайди. Оға- инилар ўртасидаги низолар кучая бошлайди. Тожу тахт Низомнинг бошига ҳам бахтсизликлар тўфонини ёғдириб, уни бир умрга мажруҳ қилиб ташлайди. Низомнинг розилиги билан Хумоюн ва Ҳамида бонунинг никоҳ тўйлари бўлиб ўтади. Шундай қилиб, роман бош қаҳрамони Акбарнинг дунёга келиши учун замин яратилади. Ёзувчи Хумоюн Мирзо характерини яратиш орқали даврнинг катта бир ҳақиқатини – турли эллар, турли мафкураларга дахлдор кучларни бирлаштириб, йирик бир марказлашган давлат тузишнинг ниҳоятда мушкуллигини саҳифама-саҳифа оча боради. Хумоюн Шерхон, шоҳ Исмоил ва шоҳ Таҳмаси билан тўқнашганида не-не ўлимларни доғда қолдириб, ўзининг довюраклиги ва тадбиркорлиги билан тўсиқларни доимо енгиб ўтиб, дадил олға интилаверади.

Романдаги ҳар бир образ ўзига хос бадиий вазифа бажаради, яъни даврнинг ўзига юклатилган бир ҳақиқатини ташийди. Фикримиз далили сифатида Шерхон образини олиб кўрайлик. Шерхон ҳарбий ҳийлалар, хиёнатлар, қотилликлар эвазига беш йил тахтда ўтириб, зўр шиддат ва суръат билан янги бир давлат тузади. Бироқ, унинг ўлимидан сўнг ўзаро урушлар-у, ички низолар сабаб бўлиб, шиддату сураът билан бунёд этилган бу давлат тезда парчаланиб кетди. Шерхоннинг катта ўғли Одилхон жангларда иштирок этмаса-да, Аграга келиб, ўзини шоҳ деб эълон қилади. Бироқ, бошқа бир қанча амирлар Шерхоннинг ўртанча ўғли Жалолхонни валиаҳд деб тан оладилар. Шерхоннинг энг машҳур лашкарбошиларидан Ҳавасхон Сирҳидда эса Жалолхонга қарши исён кўтаради. Панжоб ҳокими Ҳайбатхон ҳам Жалолхонни тан олмайди. Чинарда Шерхоннинг куёви Аҳмадхон Сур, Банголада Иброҳим Сур ва яна бошқа-бошқалар ягона давлатни парчалаб, ўзларича мустақил подшо бўлиш ҳаракатига тушадилар. Бу билан ёзувчи хиёнат ва хийла- найранг асосига қурилган ҳар қандай йирик давлат бир кунмас бир кун парчаланиб кетишга маҳкумдир деган давр ҳақиқатини бадиий ифодалаб бера олган. Ёзувчи роман марказида турувчи Хумоюнни Бобурнинг валиаҳди тарзида тасвирлар экан, ўз жигаргўшасига умрини бахш этиб кетган Бобур Мирзо умрига қўшиб қисматини ҳам мерос қилиб қолдирганлиги очиб беради. Бобур ҳаётида рўй берган ўша мағлубиятлар, ўша қувғинлар, ўша саргардонликлар Хумоюннинг ҳам бошига тушади. У оға -инилар ўртасидаги низодан юраги қон бўлиб, жуда катта жабру-жафолар ичра кечган етти йиллик курашдан сўнг уч укасини бир дастурхон теварагига йиғишга муяссар бўлади: “Хумоюн тўрга ўтди-да, ўнг ёнига Комронни ўтқазди Аскарий билан Ҳиндол икки томондан жой олишди. Олтин косаларда энг аввал хушбўй гулоб келтирилди. Бир коса гулобни олдин Хумоюн, сўнг Комрон ичди. Иккинчи косадаги гулобнинг бир қисмини Аскарий ичиб, қолганини Ҳиндолга берди. Паловдан кейин Хумоюн битта чинни тарвуз сўйдирди. Тарвузни тенг икки паллага бўлиб, бир палласини Камрон билан Хумоюннинг олдига, иккинчи палласини кичик инилар олдига қўйишди. Баҳоргача асралган бу тарвуз жуда ширин эди, тўртовлари ҳам уни мақтаб-мақтаб едилар. Бари бир тарвуз улардан ортиб қолди. - Ана, -деди Хумоюн, - тўрталамизга битта тарвуз етиб ортар экан. Талашиб тортишишнинг не ҳожати бор? Мамлакат улкан- Қандаҳордан Бадахшонгача. Наҳотки шу бизга етмаса? Комрон хижолатдан қизариб, маҳзун бир қиёфа билан: - Начора, хом сут эмган банда эканмиз, -деди. - Майли, ўтган ишга саловат, -деди Хумоюн (9-сон, 22-

бет). Бироқ, орадан кўп вақт ўтмай, оға -инилар орасидаги аҳиллик яна бузилади. Яна оға-иниларнинг тож-тахт талашлари бошланиб, Ҳиндол мирзо шу жангда ўлади. Аскарийни Исломшоҳ қатл этади. Комроннинг кўзига Хумоюн мил торттиради ва у умрбод кўр бўлиб қолади. Тож-тахт талашган Комрон билан Хумоюн ота қабрида учрашиб қолишганида, Комрон уни овозидан таниб, “оға” дегиси келмай, “Сиз мен учун энди фақат шоҳсиз” дейди. Хумоюн ҳам “Ҳа, шоҳлик ўзи шафқатсизликдир. Аҳли жаҳон шундай бўлса биз не қилайлик?” – деб ҳукм чиқаради. Ана шу ҳукмда шоҳлик устидан чиқарилган давр ҳақиқати ярқ этиб кўзга ташланади. Ёзувчи Хумоюн билан иниларининг етти йиллик қирғинбарот урушларининг хулосасини мужассам этиб ғолиб шоҳ тилидан шу ҳақиқатни баён этади. Ёзувчи Хумоюн сиймосида даврнинг етук адабий типини яратишга интилган. У шундай бир муҳитда ҳаракат қиладики, муҳит унинг орзуларининг, тузган режаларининг амалга ошувига йўл бермайди. У ўз даврининг ҳақиқатини тушуниб етади. Одамзод жамияти ҳали бениҳоят нокомил деган хулосага келади. “Алоҳида комил сиймолар бор, аммо бутун жамият – атрофимизни ўрат турган табиатга нисбатан ғоят хом, бетартиб, еру кўкдаги тартибу мувозанат мени доим ҳайратга солур. Офтоб вақтида чиққай. Ой аниқ соату дақиқасида тўлғай. Юлдузлар зўр бир тартиб билан айлангай, - деб ўғлига зорланади у. “Хаёлпараст эканманми, еру кўкдаги мана шу тартибу мувозанатни жамиятга тадбиқ этмоқчи бўлибмен. Аммо, мен табиатда йўқ жаҳолату хурофот, риёкорлигу амалпарастлик, ғаламислигу хоинлик жамиятда бижғиб ётганини унутган эканмен”, -деб ўкинади. “Тўғри, табиатда йўқ илму ҳунар, марифату заковат фозил одамларда бор. Лекин бизнинг жамиятимизда ҳали улар оз. Шунинг учун менинг бу йўлдаги ҳаракатларим шамолни тутиб тартибга солмоқчи бўлган хаёлпарастнинг ишидек бекор кетди”,- деб иқрор бўлади. “Энди ўйласам жамиятни такомиллаштириш учун уни табиатдан узоқлаштириб – диний адоват, миллий низоларни йўқотмоқ керак экан”, - деб ҳукм чиқаради. Авлодлар оша улуғ мақсадларни кўзлаб хаёл суриш, шу улуғ мақсадларни улуғ истеъдод билан амалга оширишга интилиш Бобур, Хумоюн ва Акбар сиймосига хос муштарак хусусият бўлгани учун ҳам ёзувчи ўз асарини “Авлодлар довони” деб атаган. Хумоюн ўз ўғли Акбарга даврнинг энг комил сиймоларисиз ҳеч бир улуғ мақсад амалга ошмаслигини, шу боис энг зўр истеъдодларни ўз атрофига тўплаш лозимлигини уқтиради. Дунёнинг ҳеч бир бойлиги, ҳеч қайси гавҳару жавҳар инсон истеъдодичалик қувончу шуҳрат келтира олмаслигини қайта-қайта таъкидлайди. Хумоюн отаси Бобурнинг китобидан алоҳида нусха кўчиртириб, уни ўғли Акбарга тортиқ этади. Минг бир ўлим

гирдобидан омон ва ғолиб чиққан Хумоюн Шерхон қурдирган тош зинапоялардан йиқилиб, вафот этади. Ўн уч ёшида отасидан ажралган Акбарнинг ҳаётида ҳам бобоси Бобурнинг қисмати такрорланади: у ҳам бобосидек қирғинбарот урушлар тўфонида қолади. Ёшлигиданоқ тож-тахт талашиш тўфонида қолган Акбар бир томондан Байрамхоннинг қатъияти, иккинчидан “Бобурнома” ўгитларига суяниб, жасурона ҳаракат қила бошлайди. Акбар онаси Ҳамида бонуга отаси йиқилиб вафот этган Пурон қалъада энди яшаманг, бу бехосият жой деб, уни оғир изтиробли мотам хаёллари гирдобидан қутқазмоқчи бўлганида, онаси унинг сўзларига эътироз билдириб, давр воқелиги ҳақиқатини шундай баён қилади: “- Йўқ ўғлим, отангизнинг қони тўкилган тош зиналар ҳам мен учун муқаддас, мен бу ердан ҳеч қаёққа кетмагаймен. Тириклигида бирга яшагани қўймадилар. Нуқул бизни айирдилар. Энди мен отангизнинг қабрларидан айрилмагаймен” (9-сон, 46-бет). Ёзувчи Акбарнинг шоҳлик фаолиятида, ўй ва хаёлларидан доимо давр ҳақиқатини бўрттириб беришга интилади. Унинг диний адоватга кескин қарши турганини, илму маърифат ва маданий қурилишларга кенг йўл берганини, элу улус манфаати ва осойишталигини ўйлаб иш тутишини кенг ёритади. У ғанимлар билан курашда отасининг хатоларини такрорламасликка интилади. Янги давлат ҳам бамисоли дарахт каби мустаҳкам илдиз отмагунча уни суғуриб ташлаш осон бўлишини отасининг Ганга бўйидаги мағлубияти мисолида идрок этган эди. Акбар ички адоватларни бартараф этгандан кейингина ташқи душманларини бартараф этишга отланади. Натижада Акбар Бенгалиядан бошланиб араб денгизи ва Камбей кўрфазигача чўзилган улкан ҳудуддаги салтанатнинг ҳукмдори бўлиб қолади. Ҳинд саркардалари ва браҳманлари Акбарни энг олий даҳо – чакварти (гинералиссимус унвонига ўхшаш) деб атай бошлайдилар. Шарқдаги ғалаба учун уни “минг бир туғиладиган енгилмас Маҳдий” деб энтикиб улуғлайдиган бўладилар. Бу меъёрсиз мақтовлар Ҳамида бонуни ҳам ҳовлиқтириб юборади. Ҳамида бону ҳам, Акбар ҳам босар-тусарини билмай қоладилар. Акбар ўзига қарата айтилган “довюрак ботир” таърифини эшитган сайин янгидан-янги хатоларга йўл қўя бошлайди. Мастликда ҳиндларнинг қилич ўйинини бажараман деб ўлиб кетишига сал қолади. Фил жангларида ҳам ўзини хатарга қўйиб, ўлимдан базўр қутулади. Акбар маънавий оламида зилзила бошланади. У табиатдаги поклик, гўзаллик ва мувозанатни кўриб хаваси келади. Акбар табиатдан-да улуғроқ, ундан-да абадийроқ мутлақ ҳақиқатни қалб кўзи билан кўришга ва ўз руҳини борлиқ оҳанглари ила уйғунлаштиришга интилади. Лекин бунга муваффақ бўлолмай руҳий изтироб гирдобида қолади. Уни бундай руҳий қийноқлардан онаси Ҳамида бону қутқазади:

“- Инсон ҳам дарахт каби моддий илдизлардан озиқланаркан, шоҳ ўғлим. Қон билан таралувчи озиқ руҳга қувват бераркан. - Лекин нафс билан кўнгил руҳнинг душманидир, -деди Акбар. - Нечун? Комил инсонларда руҳ ҳамиша кўнгилга етакчилик қилгай, ақл билан дил жуфт қанотлардек бирга парвоз этгай. - Демак, мен ҳали камолотдан жуда узоқдамен, - деди Акбар. - Руҳим мудом осмонга талпинур. Аммо кўнглимни руҳим кўтарилган юксакликка олиб чиқолмай, аро йўлда муаллақ қолурмен. Акбар ўзининг ҳолатига тўғри баҳо бера бошлаганидан Ҳамида бегим ичида “хайрият” деб қўйдию, уни муаллақ ҳолатдан тезроқ ерга қайтиб туширгиси келди. - Мен ўтган ҳафта тушимда Хумой қушни кўрибмен, - деди бегим, - қанотлари бургутникидан ҳам баҳайбат. Бошию бўйни шер тахлит. Одамникидай икки илки бор. Тоғ этагида одамлар тўпланган экан. Хумой қуш илкида каттакон бир китобни кўтариб ўтиб, тоғ тепасига бориб қўнди. Одамлар унга қараб югурдилар, Хумой китобни ташлаб учиб кетди. Тоққа олдинроқ етиб борган тўрт-беш одам ҳалиги китобни: “Мен олай, мен олай!” деб талашиб қолдилар. Бири-бирига бермаганидан кейин уни тўрт-беш бўлак қилиб бўлиб, турли томонга олиб кета бошладилар. Шунда сиз пайдо бўлдингиз. “Тўхтанглар, ахир яхлит китобни парчалаб олиб кетиш гуноҳку”, деб уларни қайтаришга тушдингиз. Лекин уларнинг бирини қайтарсангиз, бошқаси тутқич бермайдилар. Азбаройи ачинганимдан оҳ тортиб уйғониб кетибмен. Акбар ўйланиб турдию: - Яхши туш кўрибсиз, -деди. – Китоб ҳақиқат рамзи. Одамлар ҳақиқатни парча- парча қилиб турли томонга олиб кетганлари рост. Маънавият ҳам парчаланган. Ҳар ким илкидаги бир парча ҳақиқату маънавиятни маҳкам тутиб олган. Бошқаларнинг илкида ҳам ҳақиқату манавият борлигини тан олмайдилар. “Фақат мен ҳақмен!” деб, бошқаларни камситадилар. Ўзаро урушлар, дину, миллат айиришлар мудом шундан келиб чиққай... Сиз тушингизда кўрган китобнинг парчаларини одамзод бир жойга йиғиб, яхлит ҳолга келтирмагунча, дунёда адолат ўрнатиб бўлмагай. Менинг орзуйим сочилиб кетган ўлкаларни бир давлат қилиб бирлаштиришгина эмас, балки парчаланиб кетган ҳақиқатни бир улуғ маҳзарга йиғишдир. - Илоҳим, бу орзуйингизга етинг, шоҳ ўғлим. Туркий улусдан чиқиб, Ҳиндистонга фарзанд бўлдингиз. Энди билсам бир улуснинг қобиғини ёриб чиққан одам, фақат иккинчи бор халқнинг фарзанди бўлиб қололмас экан. Уммонга қуйилган дарё бутун дунё кенгликларига чиқаркан. Шунга ўхшаб, сиз ўз улусингиз; ўз мамлакатингиз ташвишларидан куч орттириб, умумбашарий муаммоларни ечишга бел боғламоқдасиз.

Маънавият бобида аждодларингизни ҳеч бири бундай мушкул, бундай мураккаб мақсадларни ўз олдига қўймаган эдилар. Сизда улкан истеъдоду ғайрат бор. Аммо, мен тушимда оҳ тортиб уйғонганимга сабаб –ёлғизлик қилдингиз, болам. (10-сон, 90-91- бетлар). Ёзувчи Акбар сиймосида давр адабий типини, яратар экан, атрофдаги одамларнинг унга муносабатидан тарихий воқелик ҳақиқатини юзага чиқариш воситаси сифатида самарали фойдаланган. Айрим хушомадгўйлар унинг руҳини кўкка талпинтириб, шуҳрат балосига йўлиқтирган бўлсалар, узлатни ихтиёр этиб, ёлғизлик дардига мубтало бўлган Акбарни ҳушёр тортишга садоқатли кишилар муҳитига қайтишига ундаган Ҳамидабону умумбашарий эътиқодларни амалга ошириш йўлидаги чала қолган ишларини ёдига туширади. Онасининг сўзларидан таъсирланган Акбар Алишер Навоий “Хамса”сида тасвирланган эзгу ғояларни эслай бошлайди. Навоийнинг жаҳон халқларини адолатга ва руҳий яқинликка ундаб ёзган туркий достонлари Акбарнинг миллий адоватлар ва диний низоларни бартараф этишга қаратилган сайъ- ҳаракатларига нақадар ҳамоҳанг эканлиги ҳайратланарли эди. Шу боис у онасига “Мен осмондан кутган нидоларни сиздан эшитдим”, деб иқрор бўлади. У яна адолатли шоҳ сифатида ўз ишларини давом эттиришга киришади. Давлат хазинасига тушган бойликлар миқдорини аниқлашни буюради. Унинг фармони билан мармар ҳовуз сувини бўшатиб, ўрнини танга билан тўлдирадилар ва бева- бечораларга хайр –эҳсон тарзида улашилади. Ноҳақ солиқлар бекор қилингач, халқ орасида Акбарнинг адолатли салтанати ҳақида қўшиқлар тўқилади. Панжоб, Ауд ва бошқа ўлкаларда Акбар ҳақида айтилиб келинган халқ қўшиқлари ёзувчи эътиборини тортган. Адиб ана шу фольклор намуналаридан адабий тип яратишда моҳирона фойдаланган: Ҳинду муслим адовати йўқолиб битсин, Акбарни куйлайлик, мақсадга етсин. Эй, тангрим Кришна, Акбарга умр бер, Унинг ислоҳоти доим бор бўлсин. Ёзувчи ушбу қўшиқни ҳинд олими Мунилачнинг 1978 йилда Деҳлада нашр қилинган китобидан сатрма –сатр таржима қилиб олган. Акбар диний эътиқодидан қатъий назар, барчага бирдай эҳтиром кўрсатади. Уларни юзма-юз мунозарага жалб қилиб орадаги низоларни бартараф этмоқчи бўлади. Акбарнинг барча саъй – ҳаракатлари “маҳдийлар” номи билан узоқ йиллар давом этган халқ ҳаракати иштирокчиларининг қудратли давлат тузилса, унинг тепасида мамлакатни яктану якдил қилишга қодир раҳбар турса, адолатсизликлар барҳам топса деб

қилган орзуларига тамомила мос келарди. Шу боис улар ҳам Акбарни қўллаб- қувватладилар. Унинг барча эллар руҳий бойлиги, бадиий мероси ва маънавий қадриятларини бир жойга йиғайлик деган истакларига ҳам кўпчилик хайрихоҳлик билдирди. Ёзувчи оға билан ини, ота билан фарзанд, қавму қариндош ўртасидаги мураккаб муносабатларнинг давр ҳақиқатига мос кўринишлари Акбар салтанати даврида ҳам намоён бўлганлигини Акбар ва Муҳаммад Ҳаким, Акбар ва Салим зиддиятлари талқинида очиб беролган. Қирғинбарот ва биродаркушлик курашларини бартараф этишга бобурийлар хонадонидаги хотин –қизлар ҳам беҳад катта улуш қўшишгани ҳайратланарли тарзда тасвирланган. Хонзода бегим Хумоюнни бутун умр бўйи ҳимоя қилиб, уни оға – иниларнинг ўзаро зиддиятлари гирдобидан бир неча бор қутқазиб қолганидек, Ҳамида бону ва Салима бегимлар ҳам Акбарни кўп маротаба қонли тўқнашувлардан асраб қоладилар. Тарихий манбалар орқали етиб келган ана шу давр ҳақиқатларига таянган ёзувчи Хонзода бегим, Ҳамида бону, Салима бегим, Жадҳа Бай ва Гулбадан бегим сингари бир қатор образлар яратадики, уларнинг гўзал руҳий олами, беназир ақл – идрок соҳиблари сифатидаги ҳайратомуз талқинида бадиий тўқима қудрати шундоққина кўзга ташланиб туради. Ёмон одамларнинг ота- бола ўртасига нифоқ солиш истагида эканлигини аёлларнинг оналик меҳри ила тўла қалби сезиб туради. Салима бегим ўгай ўғли Салим билан Акбар ўртасида рўй бериши муқаррар бўлган қонли тўқнашувнинг олдини олади. Акбар эса севикли умр йўлдоши Жадҳа Байга шоҳлик удумларининг оилавий бахтдан жудо қилувчи тартиб – низомлари тўғрисида сўзларкан, Салимнинг тўрт ёшдаёқ она бағридан юлиб олиб, Фарид Бухорий каби мураббийлар тарбиясига топширилиши катта хатолик бўлганлигини куйиниб таъкидлайди. У ўз фарзанди тарбиясига бевосита аралашмаганлиги, ўз меҳрини бермагани учун Салим бегона бўлиб кетганлигига ўзини ҳам айбдор деб билади ва қаттиқ изтироб чекади. Бу бадиий тўқимада қайта жонлантирилган тарихий ҳақиқат эди. Ота ва ўғил ўртасида бўлиб ўтган зиддиятли фикрлар жангини ёзувчи “Тузуки Жаҳонгирий” китобида нақл қилинган тарихий далилларга таяниб тасвирлайди: “Салимнинг қўшинсиз келгани Акбарга яхшилик аломати бўлиб туюлди. Йигирмага келганлар тарқалгач, у ўғлини хонасига таклиф қилди-ю, қаршисига ўтқазди. - Хайриятки, бу гал дилингизда меҳру, оқибат ғолиб келибдур, - деди. –Онам раҳматлик ўз ўлими билан, аввало сизнинг истиқболингизни қутқазади, амирзода. Салим кинояли илжайди:

- Ҳазратим, нечун фақат мени?... Сиз умр бўйи худди афсонавий Рустами Достон каби мағлубият кўрмай келмоқдасиз... Агар Рустамнинг шундай халоскор онаси бўлганда, эҳтимол, ўғли Суҳроб ҳам уни енголмаган бўларди... Акбар ўғлининг нима демоқчилигини тушунди-ю, овозини таҳдидли пасайтириб сўради: - Э, ҳали сиз Суҳроб бўлиб мени енгишингизга ишонганмидингиз? Наҳотки сиз билан Суҳробнинг орасида қанчалик катта фарқ борлигини билмайсиз? Суҳроб умр бўйи отасини кўрмай ўсган, уни танимай, билмай ҳалол олишган. Аммо отасининг эркаси бўлиб, кўзининг ёғини еб ўсган шаҳзодалар кўра – била туриб падаркушлик қилганда, олти ойдан ортиқ подшо бўлолмаслигини тарих қайта –қайта исбот этган-ку. Энг охирги далил – отасига қарши тажовузлар қилган туронлик Абдумўмин ҳам Абдуллахондан кейин олти ой подшолик қилар – қилмас боши кесилганини эшитганмисиз? - Эшитганмен, кўп оташин бўлманг ҳазратим. Отага қарши қилич кўтарган ўғилнинг давлати ўзоққа бормаслигига мен ҳам энди аминмен. Шунинг учун мана қўшинсиз, қуролсиз, бош эгиб ҳузурингизга келдим. - Хўш, қани тилагингиз недур? - Ҳазрат отажон, мен ҳам ўттиз бешга кирдим. Ўғлим Хисрав фарзанд кўрди, мен энди неваралик, сиз чеваралик бўлдингиз, бу борада Шоҳруҳ Мирзо билан ўғли Улуғбекнинг тажрибалари бизга мос келмоғи мумкин. Ота Ҳиротда, ўғли Самарқандда бўлган каби Сиз Аграда бош бўлиб турсангиз, фақир Оллоҳободда Шарқий вилоятларни идора этсам... - Демак сиз Мирзо Улуғбекдек мустақил подшо бўлмоқчисиз. Аммо, ёшингиз шунчага кириб, неварали бўлиб, Улуғбек қилган буюк ишларнинг қайси бирини қилдингиз? Расадхона-ю, мадрасалар қурдингизми? “Зижи Кўрагоний” дек кашфиётлар қилдингизми? Оллоҳободда сиз ўзингизга сарой қилиб олган қирқ устунлик улуғвор қасрни ҳам биз қурдирганмиз. Сиз тайёрга айёр бўлиб, кайфу сафо қилиб юрибсиз” (10- сон, 134-135-бетлар). Ўғлининг ҳатти ҳаракатларидан дили озорланган Акбар йиллар давомида қалбини бамисоли қуртдек кемириб келган дарду- аламларини бирваракайига тўкиб солади. Салимнинг барча қилмишлари фарангиларни жанубдаги Ба-ю, Даманда қувиб чиқаролмагани борми, Турондаги хайрихоҳларининг тақдирларига аралаша олмагани борми, Акбарнинг номини ўчириб, ўз исмига тангалар зарб қилгани борми, барисини заҳарханда билан тўкиб солади ва ўғлини ғусулхонага қаматиб қўйдиради. Мудом сархил таомлар еб, ҳар куни кечки пайт хушбўй чоғир ичиб турадиган, икки –уч кунда бир даъфа афюн қўшилган маъжун еб кайф қилишга одатланган Салим тўққиз кун нон-сувга қаноат

қилиб, зах ғусулхонада ўтиргач, эти суягига ёпишиб, ўлар ҳолатга келади. Ҳолдан тойган Салим икки онаси – Салима бегим билан Жанҳа Бай гувоҳлигида отаси олдида гуноҳларини кечиришни сўраб тавба қилади. Шунда Акбар ўғлига даврнинг зиддиятли ҳақиқатини очиқ- ойдин тушунтиради: “Ўн кун ғусулхонада бўлиш – Сизнинг тоғдай гуноҳларингиз ўртасида зиғирдай кичик бор жазо, халос, -деди Салимга. – Ўз оёғингиз билан келганингиз учун сизни аядим, оналарингизнинг юзидан ўтолмадим... Ёмонларнинг жазоси ҳаётдан қайтса, ана у ёмон бўлғай. Заҳҳоки Морон деган афсона ёдингиздами? Ёмонликни кўп қилгани учун Заҳҳокнинг икки елкасидан илон ўсиб чиқмишдир. Ана шундай илонлар ҳар қандай подшонинг ҳам елкасига ин қўйишга ишқибоздир. Бу илонларнинг бири –золимлик, бири – бидъату хурофот. Бири – тахтпарастлик, бири – худпарастлик. Мен ўз елкамдан бош кўтармоқчи бўлган бу илонларни йўқ қилдим деб ўйлаган эдим. Кейин қарасам, бу илонлар сизнинг елкангиздан ўрмалаб чиқмоқда. Ахир, бу илонлар мудом қурбонлар талаб қилур. Суюкли ёрингиз Шоҳ бегим, менинг дўстим Абулфазл ана шу илонларнинг қурбони бўлмадими? Шу кетишда бу илонлар ахири ўзингизнинг ҳам бошингизга етмагайми? Сўнгги гаплар ғусулхонада Салимнинг кўзига кўринган қўрқинчли шарпаларни ёдига солди-ю, сескантириб юборди: - Инсоннинг, ҳазратим, мен энди ўз номимга хутба ўқитмагаймен, пул ҳам зарб этмагаймен. Ёлкамдан ўсиб чиқмоқчи бўлган илонларнинг бошини кесгаймен. - Илоҳим, шу ниятингизга етинг, ўғлим. Бу илонлардан ҳали мен ўзим ҳам қутулган эмасмен. Тожу тахт, мутлақ ҳокимият бор жойда улар билан олишиб яшашга мажбур экансен. Лекин дунёда яхши ном қолдиролиасанг, яшашнинг не қизиғи бор. Бобур бобомизнинг туркий сатрлари ёдингиздами? “Бори элга яхшилик қилғилки, бундай яхши йўқ, то дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилиқ”. - Мен бу ғазални бошдан оёқ ёд билурмен, -деди. - Агар ёд билсангиз, энди унга амал қилинг. Ахир авлодлар алмашганда алғов- далғов бўлиши, оталар билан болалар орасидан низо чиқиши тарихда кўп учрайдиган ҳодиса. Аммо, бизнинг Бобур бобомиз билан отамиз шу фалокатдан юқори турган улуғ сиймолар эди. Улардаги меҳру оқибат, авлодларнинг бир- бирига фидойилиги беҳад ноёб бир гавҳар экан. Энди мен билан сиз шу гавҳарни йўқотиб қўймайлик, ўғлим. Гавҳар ҳаёт уммонига тушиб кетса, кейин уни топиб бўлмагай. Ана ундан сўнг қилган оқибатсизликларингиз, ўғилларингиздан ўн ҳисса кўпайиб қайтгай. Охирида бу иллат уларни падаркушликкача олиб боргай. Зинҳор, минг зинҳор буни унутманг.

Акбарнинг сўнгги сўзлари Салимга худди васиятдек эшитилди-ю, этини жимирлаб, кўзларини жиққа ёш қилди...” (10-сон, 136-бет). Юқоридаги парчада салтанат ва шоҳлик тўғрисидаги тарихий ҳақиқат ўз бадиий ифодасини топган. “Авлодлар довони” деганда Бобур, Хумоюн, Акбарлар салтанатини кўзда тутган адиб шафқатсиз курашлар гирдобида ўлимларни доғда қолдириб тарих дованларидан жуда катта ниятлар билан ўтган бу буюк зотлар бадиий сиймосини инсоният маънавияти тараққиётига улкан ҳисса қўшган буюк адабий типлар сифатида талқин қилган. Ёзувчи шоҳлик доимий ҳузур –ҳаловатдан иборат эмаслигини, салтанатни бошқариш довюрак ва тадбиркор шахсларгагина насиб этишини, қайси бир подшоҳ ўз ҳукмдорлиги даврида халққа қайишса, элу юрт ҳам унга балогардон бўлишини, адолат ва инсоф, халқпарварлик ва маърифатпарварлик подшолар умрини адабийлаштиришини ана шу тарихий шахслар бадиий образига сингдирилган давр ҳақиқатлари мисолида теран ифодалаб бера олган. Адиб бадиий маҳоратининг ўзига хослиги шундаки, у ана шу ҳақиқатларни бадиий тўқима воситасида ўзи яратган шоҳлар адабий типларига сингдириб юборган. Тарихдан шу ҳақиқат аёнки, Бобур, Хумоюн, Акбарларнинг улкан истеъдодларини юзага чиқарган Ҳиндистон уларни ўзининг унутилмас тарихий шахслари қаторига қўшиб олган эди. Ёзувчи ҳам ана шу тарихий ҳақиқатларни чуқур ва атрофлича ўрганиб, уларнинг диний ва миллий адоватларни йўқотиш борасидаги фаолиятларини ўз тарихий асарида бош ғоявий йўналиш қилиб танлай олгани учун ҳам инсоният истиқболига дахлдор нодир ёдгорликлар яратди. Айниқса, ҳозир диний экстремизм хавфи мавжуд бўлган, шахсий манфаатлар эҳтироси инсоният келажагига хавф солаётган ҳозирги пайтда тарихий шахслар тўғрисида яратилган тарихий романлар ва давр ҳақиқатини ўзида ташувчи подшоҳларнинг моҳирона кашф этилган адабий типлари учун ғоят муҳим ҳаётий ҳақиқатларни кашф этиш имконини беради. П.Қодиров тарихий романларининг етук адабий ҳодиса сифатидаги аҳамияти ҳам ана шунда.

Похожие

Пиримкул Кодиров

Пиримқул Қодиров 5

Abdulla Оripоvning hayoti va ijоdi

Erkin Vоhidоvning hayoti va ijоdi

Yangi o'zbеk adabiyotining bоsib o'tgan yo'li haqida