Avlodlar dovoni hikmatlari (Pirimqul Qodirov) - Литература - Рефераты

Avlodlar dovoni hikmatlari (Pirimqul Qodirov)

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2086 KB

Avlodlar dovoni hikmatlari (Pirimqul Qodirov) Ma`lumki, tarixiy romanlarda badiiy to`qimaning ikki xil tipi mavjud bo`ladi: birinchisi – tarixiy shaxslar talqinidagi badiiy to`qima bo`lsa, ikkinchisi – sof badiiy to`qima mahsuli bo`lgan hayoliy obrazlarda davr haqiqatini ifodalashdan iboratdir. Tarixga doir ilmiy tadqiqotlarda xayol qonuniyatlari aniq dalillar tahlili vositasida ochib berilgan holda, tarixiy romanlarda ana shunday qonuniyatlarni yaqqol ochib beruvchi adabiy tiplarning badiiy talqini ustivorlik qiladi. Tarixiy voqelikning badiiy to`qima bilan qo`shilib ketishi yozuvchi tasvirlayotgan davr haqiqatini yanada aniqroq va yaqqolroq tasavvur qilishga imkon beradi. Shuning uchun ham adabiy asardagi badiiy to`qimani boshqa hech bir vosita bilan almashtirib bo`lmaydi. Badiiy to`qimaning boshlanishi ijodiy niyatning tug`ilishidayoq yarq etib ko`zga tashlanadi. P.Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanida “muallifdan” deyilgan izoh bor. Ana shu bitikda yozuvchini roman yaratishga ilhomlantirgan ijodiy niyatning tug`ilishiga asos bo`lgan sabablarga quyidagicha ishora bor: “Zamonaviy ehtiyojlar bizni tarixdan saboq olishga undaydi. Bugungi odamzodni bezovta qilayotgan katta muammolar o`tmish zamonlarda boshqacha shakllarda va o`zgacha miqyoslarda bo`lsa ham ajdodlarimizning boshiga tushgan. Ular bu muammolarni tushunish va hal qilish yo`lida juda ko`p ma`naviy izlanishlarni boshidan kechirganlar va o`z tarixiy tajribalarini bizga meros qilib qoldirganlar. Ana shu muammolar orasida inson zotiga juda ko`p azoblar bergani – turli davlatlar va mafkuralar adovatidan kelib chiqadigan qirg`in urushlardir. Ayniqsa, hozirgi dunyoga hokim bo`lish ishtiyoqida yurgan yovuz kuchlarning sovuq urush uchqunlarida dahshatli atom alangasini yoqishga intilayotgani odamzod hayotini xavf ostida qoldiradi. Bu xavfni bartaraf etish ishiga butun dunyoning taraqqiyparvar kuchlari va barcha xalqlarning eng ibratli tajribalari safarbar etilmoqda. Shu umuminsoniy safarbarlikka bizning ajdodlarimiz orttirgan tarixiy tajribadan ozgina bo`lsa ham hissa qo`shish niyati mazkur romanning yozilishiga

turtki berdi. Uning asosiy voqealari bizga qo`shni va do`st mamlakat – Hindistonda, XVI asrda bo`lib o`tadi. Bu davrda hind xalqi hayotida yuz bergan madaniy ko`tarilish jarayoniga Movarounnahr borgan iste`dodli tarixiy shaxslarning mehnati singganligi ko`pchilikka ma`lum. Xalqlarimiz tarixining chatishgan va payvand bo`lgan nuqtalaridan turli ellarni bir -biriga ruhan yaqinlashtiradigan va turfa madaniyatlarni yuksaltiradigan ma`naviyat mevalari yetilib chiqdi. O`sha davrda dunyoning eng qudratli va taraqqiyparvar mamlakatlaridan biriga aylangan Hindiston barcha xalqlarni milliy nizo, diniy adovat balolaridan xalos qilishning yangi yo`llarini izlagan, hamma ellar va e`tiqodlarni teng deb e`lon qilgan, jahonda birinchilardan bo`lib “sulhi kull”- har tomonlama tinchlik siyosatini boshlab bergan edi. Hindistonda tug`ilib o`sgan va uni o`zining vatani deb bilgan Akbar mana shu siyosatning tashabbuskori bo`lgan edi. Albatta siyosat bilan hayot orasida katta farqlar va kuchli ziddiyatlar mavjud edi. Akbar ham, uning otasi Xumoyun ham unr bo`yi ichki-tashqi ziddiyatlar girdobida yashaganlar. Eng xatarli asnolarda beg`araz, halol mehnatkash xalq vakillari ularni naqd o`limlardan qutqazib qolganligi tarixiy hujjatlardan ma`lum. Shu sababli romanning g`oyaviy yo`nalishini Nizom, Salim, La`l Chand, Mohim enaga kabi xalq vakillari orqali belgilashga intildim”. Badiiy to`qima ijodiy niyatning tug`ilishidan boshlanadi deyilganda, eng avvalo, obrazli g`oya ko`zda tutiladi. Chunki, yozuvchi bugungi zamonaviy ehtiyojlarni ham, tarix saboqlarini ham badiiy tahlil qilish jarayonida olgan taassurotlaridan ta`sirlanib ketadi-yu, yozilajak romanga asos bo`ladigan bosh g`oyani topib oladi. Zamondoshlarimizni bezovta qilayotgan ko`pgina muammolar qachonlardir ajdodlarimiz boshiga ham tushgani, ular esa bu muammolarni hal qilib, o`z tarixiy tajribalarini bizga meros qilib qoldirganliklarini yozuvchi obrazli tasavvur qila boshlaydi. Ana shu obrazli g`oya Xumoyun va Akbar singari tarixiy shaxslar faoliyatlarini yozuvchi ruhiy olamiga muhrlab, ularning umuminsoniy ahamiyatga molik ulug` ishlari adovat tufayli kelib chiqadigan qirg`in-barot

urushlarning oldini olish va tinchliksevarlik g`oyalarini keng yoyishdek ezgu faoliyatlari yozuvchi ijodiy niyatini to`lishtira boradi. Yozuvchining ijodiy niyati shu qadar ulkanki, u birgina o`z ona xalqini emas, butun insoniyat istiqbolini o`ylaydi: “Barcha ellarni bir-biriga ruhan yaqinlashtirish qanchalik muhim bo`lsa, turli avlodlar orasidagi nizoni yo`qotish va mehru oqibatni mustahkamlash ham shunchalik zarurdir. Tabiat qonuniga binoan avlodlar almashinib turadi. Yangi avlod avvalgisining o`rniga kelganida nizo chiqishi, alg`ov-dalg`ov bo`lishi tarixda ko`p uchraydigan hodisadir. Yangi avlod o`z ota-bobolarining eng yuksak insoniy va ijodiy tajribasini egallaganda tarixning baland bir dovonidan oshganday tuyuladi. Bunday ma`naviyat dovonlaridan oshish, ayniqsa, o`tmishda mutloq hokimiyat, xurofot va jaholat avj olgan zamonlarda benihoya mushkul kechgan, bu dovon yo`llarida og`a bilan ini yovlashgani, bola otaga qarshi isyon qilgani, barcha yo`qotishlar va mushkulotlarga bo`y bermay tog` oshgan odamlarning hayotiy tajribalari va ma`naviy meroslari bugungi avlodlarimizga tarixiy saboqday xizmat qilsin, degan niyat ham shu romanning yozilishiga sabab bo`lid” (8-son, 9-bet). “Barcha yo`qotishlar va mushkulotlarga bo`y bermay” dovon oshganlar orasida Xumoyun va uning o`g`li Akbar shoh siymosi va faoliyatlari romanning yetuk mazmuni va mukammal syujetini shakllantiradigan g`oyaviy niyat negizidir. Romanda tasvirlangan tarixiy va to`qima obrazlarning barchasi yetakchi adabiy tip – ya`ni Akbar shoh atrofiga to`planib, badiiy mushtaraklikni tashkil etadi. O`z- o`zidan anglashiladiki, Akbar shoh siymosi romandagi fikr birligini – ya`ni obrazli g`oyaning negizini tashkil qiluvchi urug`dir. Yozuvchi o`z romanini ana shu urug`ni gurkiratib ko`kartirgan barakali va serhosil zaminni- tarixiy voqelikning manzaralarini mohirona chizishdan boshlaydi. Kitobxonlar ko`z o`ngida 1528 yil voqealari jonlanadi. Yozuvchi yaratgan manzarada yoshi oltmishlardan oshgan, sochlari oqarib, jussasi kichik bo`lib qolgan Xonzoda begim xomush bir qiyofa bilan yolg`iz o`tirgani tasvirga kiritiladi:

“Bog` juda orasta, yo`lkalarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari muattar hid taratib ochilib turibdi. Lekin bu hammasi Xonzoda begimga juda omonat tuyuladi: Qonli janglarda barpo etilgan ulkan davlat hanuzgacha hind yeriga teran ildiz otolgan emas. Fotihlik qilichining yaralari tezda tuzalmas ekan, mamlakatning turli o`lkalarida Xumoyun va uning inilariga qarshi ketma-ket isyonlar bo`lmoqda. Shu xatarli vaziyatda og`a-inilar inoq bo`lish o`rniga bir- birlari bilan chaplashib, hokimiyat talashadilar. Xonzoda begim ularni murosaga keltirolmay qiynaladi. Hozir bog`da o`ltirgan paytda ham, butun o`yu xayoli og`a- inilarning uzoqdagi nizolaridan beri kelmaydi” (8-son, 9-bet). Begimning parishon nazari tushib turgan ko`kalamzor maydonda esa bir to`p otliq qizlar chavgon o`ynashmoqda. Ular orasidan Xonzoda begim Xumoyunga arzigulik umr yo`ldoshini izlaydi. Yozuvchi mohirlik bilan chavgon o`ynayotgan qizlar orasida Hamida bonuni alohida ajratib, uni Xonzoda begim bilan uchrashtirib, bu go`zal qizni nozikta`b begim nigohi bilan sinovdan o`tkazadi. Xonzoda begim o`z davrining ilg`or kishisi, akasi Bobur tuzgan yirik davlatning barcha quvonchu g`amlariga sherik, Xumoyun shohga kamarbasta zamonasidagi qirg`inbarot urushlarning oldini oluvchi, tinch-totuv va baxtu farovon turmushning tarafdori bo`lgan yetuk bir inson. Yozuvchi uning zimmasiga davrning zalvorli yukini yuklagan, ruhiy olam go`zalligi va aql –idrok komilligi bilan bog`liq barcha tasavvurlarini ham shu ayol obrazida mujassamlashtirilgan adib uni davrning ilg`or adabiy tipi darajasiga ko`targan. Biroq, bularning barchasi Akbarshoh obrazining badiiy zamini ekanligini sezgir kitobxon tezda idrok etadi. Xonzoda begimning ko`pni ko`rgan tajribali ko`zlari Hamida bonuga umid bilan tikilishi ham bejiz emas. Xonzoda begim uzoq umri davomida naryog`i Shayboniyxondanu, shoh Ismoildan tortib bu yog`i temuriy tojdorlargacha qanqa-qancha shahzodalarning oilaviy hayoti bilan yaqindan tanish bo`lgan, ne-ne malikalarning toju taxt taloshlarida shikast yeganliklariga guvoh bo`lgan. Hamidaning husniga yarasha aqli ham yetukligi, pishiqligi Xumoyunning ichki va tashqi ziddiyatlarga to`la mashaqqatli hayotiga

balki shu qizning bardoshi yetar, balki ular orzu qilgan o`g`ilni shu qiz tug`ib berar degan umid Xonzoda begimni unga tobora yaqinlashtiradi. Shu tariqa qizlarning chavgon o`yini tasviri Navro`z shodiyonalari tasvirlari bilan mohirona bog`lab yuboriladi. Tasvirdan tasvirga o`tilgani sayin tarixiy shaxslarning soni ham, salmog`i ham osha boradi. Yozuvchi hayot bag`riga, o`zi yaratayotgan tarixiy shaxslar dunyosiga shu qadar chuqur boradiki, natijada har bir manzara, har bir obrazning ruhiy olami tiniq ko`zguda aks etgan kabi o`sha davr taraqqiyotini bor salobati bilan namoyon etadi. Xumoyun inilari bilan orasi buzilsa ham, Said Xalil boshliq ruhoniylar e`tirozlariga yo`liqsa ham o`zi tanlagan adolat va haqiqat yo`lidan hech bir chekinmaydi, dadil olg`a boraveradi. Ota meros davlati rivoji va istiqboli yo`lida barcha to`siqlarni yengib o`tishga intiladi. “Qonuni Xumoyuniy” degan yangi nizom o`ylab chiqaradi. Tarixchi Xondamir kitobot qilgan bu qonunga binoan Xumoyunning qo`l ostidagi odamlar uch qismga bo`lib chiqilgan. Birinchi toifa –ahli saodat, ya`ni din peshvolari, ulamolar, shoirlar, olimlar. Uchinchi toifa – ahli murod, ya`ni aslzoda ayollar, sozandalar, xonandalar, musavvirlar va boshqa nafis san`at sohiblari, Xumoyun mirzo tabiatdagi to`rt unsur qonuniga asosan nazoratdagi lavozimlarni ham to`rtga bo`ladi: sarkori otash, sarkori havoyi va sarkora xoki. Ana shu qonun tufayli shayxulislom Said Xalil bilan orasi buziladi. Yozuvchi o`sha davr tojdorlarining taxt talashishlariga amiru beklargina emas, hattoki, ruhoniylar ham aralashishganligini shayxulislom Said Xalil faoliyati vositasida tasvirga olib kiradi. Romanda tasvirlanishicha Bobur ta`limini olgan zukko Xumoyun din peshvolariga yon bermaydi: ulardan yuqoriroq turish, davlatni adolat ila boshqarish uchun tinimsiz intiladi. Biroq Said Xalil ham o`z yo`liga kirmagan Xumoyunning davlatini ichdan buzish maqsadida Komron mirzo bilan SHerxonni Xumoyunga qarshi gij-gijlaydi. Xumoyun uzoq viloyatlarga ketganda Said Halil Komron Mirzoga shoshilinch xufya yuborib, Loxo`rni tezda egallashga undaydi. Uning fitnasiga uchgan Komron Qobulga Panjobni ham qo`shib oladi. “Endi agar Sharqda SHerxon bosh ko`targani rost bo`lsa, Xumoyun otda bir oylik yo`l bo`lgan Bixorga qo`shin tortib ketishi aniq” deb o`ylaydi.

O`shanda Said Xalil Komron Mirzoga yana bitta yashirin maktub yozib, “Agarni egallash payti keldi” deb da`vat qiladi. Mana sizga shayxulislom Said Xalilning asl qiyofasi. “Avlodlar dovoni” romanida tasvirlangan SHerxon ham Xumoyun singari tarixiy shaxs. U SHerxon Sur nomi bilan “Boburnoma” ning 1527-1528 yilgi voqealari tavsifida ikki marta tilga olingan. Yozuvchi tarixiy xabar tarzida yetib kelgan ana shu ma`lumot asosida yirik adabiy tip obrazini yaratgan. “Qoshlari qalin, ko`zlari ko`kish, qirra burun kalta qirqilgan soqoli va qayrilma mo`ylovi o`ziga yarashgan durkun gavdali SHerxonning qarashlarida burgutni eslatadigan bir ifoda bor edi” deya yozuvchi uning siymosini yuksak mahorat bilan chizadi. Roman talqiniga ko`ra, u Xumoyun bilan ham yaxshi tanish bo`lgan. Ular o`n uch yil burun Jamna bo`yidagi ziyofatda uchrashishgan. Ammo, u paytda SHerxon hali o`ttiz-qirqta yigitga bosh bo`lgan kichik sipohiylardan biri edi. Uning Sesaranda otasidan qolgan yer-mulki bor bo`lib, otasi o`lgandan keyin o`gay ona va inilari SHerxonni bu mulkdan mahrum qilmoqchi bo`ladilar. SHerxon ona mulkini o`gay inilaridan tortib olish uchun Boburdan himoya so`raydi. Bobur uning markaziy hokimiyatdan uzoqroqdagi Sesaranda yurishini afzal ko`radi-da, o`z mulkini unga xatlab beradi. Yozuvchi ikki podsho – Xumoyun va SHerxonni bir-biriga qiyoslab, davr haqiqatini haqgo`ylik bilan ochib berishga intiladi. O`shanda qirq yoshlarda bo`lgan SHerxon hisob-kitob va xo`jalik yuritishni yaxshi bilar, Sesarandagi betartiblik va poraxo`rlikni yomon ko`rardi. U shayx Sa`diyning ko`p she`rlarini yoddan biladigan o`qimishli kishi tarzida ham shuhrat qozonadi. Sesarandagi dehqonlarning yerini o`lchash, hosilni bexato hisoblash va soliqchilarning beboshligiga barham berishda ham tadbirkorlik bilan ish ko`radi. Xayrixohlari uni “SHerxoni odil” deb atay boshlaydilar. Bu orada Bobur vafot etadi-yu, marhum Ibrohim Lodining inisi Mahmud Lodi qasoskor afg`onlarni atrofiga to`plab Xumoyunga qarshi isyon ko`taradi. Mahmud Lodi Bixar va Sesaranni ham o`ziga bo`ysundiradi-yu, SHerxonni navkarlari bilan o`ziga majburan qo`shib, Xumoyunga qarshi urushga boshlab boradi. Bu urushdan mutlaqo manfaatdor

bo`lmagan SHerxon Sur qabilasi Lodilarga bo`ysunishni istamagan uchun ham Mahmud Lodi Xumoyun bilan yuzma-yuz urushayotgan paytda ustalik bilan o`zini chetga oladi-yu, barcha navkarlarini urush maydonidan olib chiqib ketadi. Lodilar bu jangda Xumoyundan yengiladilar. SHerxon esa, Xumoyunga noma yozib, bir vaqtlar Bobur podsho Sesarandagi ota mulkini unga olib bergani uchun shunday qilganini bildiradi. Yozuvchining mahorati shundaki, u har ikkala podsho obrazini chizayotganida ham tarafkashlikka berilmaydi, balki adolat mezoniga tayanib turib davr haqiqatini berishga intiladi. Shu boisdan ham SHerxonning yaxshi jihatlari qanchalik yoritilmasin, hiyla va nayrangda ustamonligi ham e`tibordan chetda qolmaydi. SHerxonning Chunar hokimi qo`lida sipohi bo`lib yurib, keyinchalik uning go`zal xotini Lod malikasiga uylanishi, shuningdek, Krishan Roy qal`asiga bir ming ikki yuz kishilik ayol kiyimidagi qo`shinni kiritib, qal`ani zabt etishi, Amir Bahlulni tuhmatdan o`ldirtirishi va nihoyat, Xumoyun sulhiga xiyonat qilishi tasvirida ham yozuvchi bu adabiy tipni xolisona tavsiflaganligini ko`ramiz. Yozuvchi Nizom obrazini ham Xumoyun bilan yonma-yon qilib yaratar ekan, insoniylikdan holi bo`lgan hech qanday g`oya mavjud bo`lmasligiga kitobxonlarni ishontiradi. U Nizomni Xumoyun davri adabiy tipi yuksakligiga ko`tarar ekan, yolg`iz insongina barcha voqealar va barcha g`oyalar ijodchisidir, faqat insonning o`zi mu`jiza yaratuvchidir va u chinakamiga intilsa, tabiat kuchlarining ustidan ham hukmronlik qila oladi tarzidagi davr haqiqatini mujassamlantirishga intiladi. “Avlodlar dovoni”dagi eng go`zal sahifalar, aqllarni lol qoldiradigan shijoat, o`lim bilan yuzma-yuz jangga kirishib, g`olib kelgan mashaqqatli mehnat Nizom adabiy tipida o`z badiiy ifodasini topgandir. Kitobxonlar Nizom faoliyati qarshisida Xumoyunning bosh egishiga, dunyoda oddiy xalq vakili bo`lgan Nizomning aql-farosati, uning tasavvuri, o`limlarni yengishdagi o`ylab topgan tadbirlar qarshisida qandaydir bir tabiiylik borligiga ishonadilar. Shu boisdan ham ushbu adabiy tipni muqaddas deb biladilar. Chunki, Nizomdagi qat`iyat, insof, o`ziga ishonch, do`stiga sadoqat muqaddasdir. Uning o`zi yaratgan yaxshiliklariyu,

har qanday iflosliklarga qarshi nafrati muqaddasdir. Unda hasaddan ochko`zlikdan, jinoyat qilishdan uchqun ham yo`q. U faqat halollik, sadoqat, yaxshilik timsolidir. Yozuvchi bu adabiy tipga juda katta e`tibor beradi, unga butun mehrini beradi, ibrat yuksakligiga ko`taradi, shu boisdan ham Nizom voqeadan voqeaga o`tilgani sayin o`stirilib boriladi. Aslida bu obraz ham muarrixlar asarlarida nomi zikr etilgan tarixiy shaxsdir. Xumoyunning Nizom suvchini taxtga chiqarganligi Abulfazlning “Akbarnoma”sida, Javhariyning “Xumoyunnoma” sida, Gulbadanbegimning esdaliklarida qayd etilganligini yozuvchi to`g`ri izohlagan. Halollik faqat mehnatkash insonlargagina xos fazilat ekanligi ana shu xarakterda o`z badiiy ifodasini topgan. SHerxon bilan bo`lgan dahshatli jangda bir necha o`limlarni chetlab o`tgan bo`lsa-da, behos daryoda cho`kayotgan Xumoyunni Nizom suvchi qutqazmoqchi bo`ladi. Biroq, Xumoyun daryodan tirik chiqishiga ko`zi yetmay, “meni qo`ying, o`zingizni qutqazing”,- deydi. Nizom esa “Yo`q, hazrat. Men sizning kemangizda xizmat qilib, maosh olurman. Sizni suvdan o`tkazib qo`ymasam, bergan noningiz xarom bo`lgay. Men halol non yeb o`rganganmen”,- deydi. Xumoyun kemada eshkakchi bo`lib xizmat qiluvchi yigit shunday xatarli vaziyatda ham halol- haromni unutmasa, bunda bir karomat bor deb tushunadi. Haqiqatan ham u tezda shu karomatning shohidi bo`ladi. Nizom kiyimlari shalabbo bu yarador yigit zamona tojdori – podsho ekanini eslaydi-yu, unga “agar meni rostdan tutingan ini o`rnida ko`rsangiz ikki og`iz arzim bor”, - deydi va Xumoyun taqdirida muhim ahamiyat kasb etgan davr haqiqatini unga tushuntiradi: “Poraxo`r amaldorlar bilan aldamchi shayxlar mamlakat xalqini sizdan bezdirdi. Qancha hind yigitlari SHerxon tomonga o`tib ketdi. Axir SHerxon hindi- yu muslimni bir-biridan ajratmas ekan...: - Men ham hindi-yu muslimni yakdil qilish orzusida edim. Ammo bu mushkul ishda kimga tayanishimni bilmadim. - Hind xalqiga tayaning-da, hazrat, bu elda bhaqtiylar (adolatparvar xalq harakatining ishtirokchilari) bor. Ularning shiori Kobir hindi-yu muslimni o`z

dilida birlashtirgan. Mening otam Bhaqtiy tarafdori bo`lgani uchun tuhmat bilan zindonga tashlandi. - Kim tuhmat qildi? - Siz ishongan amaldoru shayxlar. - Men o`zim adolatsiz muhitdan qanday qutulishimni bilmasman. Otangiz Agradagi zindondami? Poytaxtga qaytaylik... Siz o`zingiz otangizga tuhmat qiling amaldoru shayxlarga jazo bergaydirsiz” (8-son, 39-bet). Xumoyunning SHerxon bilan olib borgan urushidagi mag`lubiyatining dahshatli oqibatlari borgan sari o`pqonga aylanadi. Suvda cho`kib o`lgan yetti ming, jangda halok bo`lgan besh minglab kishilarning ota-onalari, qavmu- qarindoshlari Xumoyunga malomat toshi ota boshlaydilar. Hindlar Xumoyunga bezadi. U Nizomni taxtga chiqarib, hindlarning ko`nglini olmoqchi va shu yo`l bilan ularning ishonchini qozonmoqchi bo`ladi. Biroq, Boburning boshiga tushgan kulfatlar Xumoyunni ham chetlab o`tmaydi. Og`a- inilar o`rtasidagi nizolar kuchaya boshlaydi. Toju taxt Nizomning boshiga ham baxtsizliklar to`fonini yog`dirib, uni bir umrga majruh qilib tashlaydi. Nizomning roziligi bilan Xumoyun va Hamida bonuning nikoh to`ylari bo`lib o`tadi. Shunday qilib, roman bosh qahramoni Akbarning dunyoga kelishi uchun zamin yaratiladi. Yozuvchi Xumoyun Mirzo xarakterini yaratish orqali davrning katta bir haqiqatini – turli ellar, turli mafkuralarga daxldor kuchlarni birlashtirib, yirik bir markazlashgan davlat tuzishning nihoyatda mushkulligini sahifama-sahifa ocha boradi. Xumoyun SHerxon, shoh Ismoil va shoh Tahmasi bilan to`qnashganida ne- ne o`limlarni dog`da qoldirib, o`zining dovyurakligi va tadbirkorligi bilan to`siqlarni doimo yengib o`tib, dadil olg`a intilaveradi. Romandagi har bir obraz o`ziga xos badiiy vazifa bajaradi, ya`ni davrning o`ziga yuklatilgan bir haqiqatini tashiydi. Fikrimiz dalili sifatida SHerxon obrazini olib ko`raylik. SHerxon harbiy hiylalar, xiyonatlar, qotilliklar evaziga besh yil taxtda o`tirib, zo`r shiddat va sur`at bilan yangi bir davlat tuzadi. Biroq, uning o`limidan so`ng o`zaro urushlar-u, ichki nizolar sabab bo`lib, shiddatu sura`t bilan bunyod etilgan bu davlat tezda parchalanib ketdi. SHerxonning katta o`g`li

Odilxon janglarda ishtirok etmasa-da, Agraga kelib, o`zini shoh deb e`lon qiladi. Biroq, boshqa bir qancha amirlar SHerxonning o`rtancha o`g`li Jalolxonni valiahd deb tan oladilar. SHerxonning eng mashhur lashkarboshilaridan Havasxon Sirhidda esa Jalolxonga qarshi isyon ko`taradi. Panjob hokimi Haybatxon ham Jalolxonni tan olmaydi. Chinarda SHerxonning kuyovi Ahmadxon Sur, Bangolada Ibrohim Sur va yana boshqa-boshqalar yagona davlatni parchalab, o`zlaricha mustaqil podsho bo`lish harakatiga tushadilar. Bu bilan yozuvchi xiyonat va xiyla- nayrang asosiga qurilgan har qanday yirik davlat bir kunmas bir kun parchalanib ketishga mahkumdir degan davr haqiqatini badiiy ifodalab bera olgan. Yozuvchi roman markazida turuvchi Xumoyunni Boburning valiahdi tarzida tasvirlar ekan, o`z jigargo`shasiga umrini baxsh etib ketgan Bobur Mirzo umriga qo`shib qismatini ham meros qilib qoldirganligi ochib beradi. Bobur hayotida ro`y bergan o`sha mag`lubiyatlar, o`sha quvg`inlar, o`sha sargardonliklar Xumoyunning ham boshiga tushadi. U og`a -inilar o`rtasidagi nizodan yuragi qon bo`lib, juda katta jabru-jafolar ichra kechgan yetti yillik kurashdan so`ng uch ukasini bir dasturxon tevaragiga yig`ishga muyassar bo`ladi: “Xumoyun to`rga o`tdi-da, o`ng yoniga Komronni o`tqazdi Askariy bilan Hindol ikki tomondan joy olishdi. Oltin kosalarda eng avval xushbo`y gulob keltirildi. Bir kosa gulobni oldin Xumoyun, so`ng Komron ichdi. Ikkinchi kosadagi gulobning bir qismini Askariy ichib, qolganini Hindolga berdi. Palovdan keyin Xumoyun bitta chinni tarvuz so`ydirdi. Tarvuzni teng ikki pallaga bo`lib, bir pallasini Kamron bilan Xumoyunning oldiga, ikkinchi pallasini kichik inilar oldiga qo`yishdi. Bahorgacha asralgan bu tarvuz juda shirin edi, to`rtovlari ham uni maqtab-maqtab yedilar. Bari bir tarvuz ulardan ortib qoldi. - Ana, -dedi Xumoyun, - to`rtalamizga bitta tarvuz yetib ortar ekan. Talashib tortishishning ne hojati bor? Mamlakat ulkan- Qandahordan Badaxshongacha. Nahotki shu bizga yetmasa? Komron xijolatdan qizarib, mahzun bir qiyofa bilan: - Nachora, xom sut emgan banda ekanmiz, -dedi. - Mayli, o`tgan ishga salovat, -dedi Xumoyun (9-son, 22-

bet). Biroq, oradan ko`p vaqt o`tmay, og`a -inilar orasidagi ahillik yana buziladi. Yana og`a-inilarning toj-taxt talashlari boshlanib, Hindol mirzo shu jangda o`ladi. Askariyni Islomshoh qatl etadi. Komronning ko`ziga Xumoyun mil torttiradi va u umrbod ko`r bo`lib qoladi. Toj-taxt talashgan Komron bilan Xumoyun ota qabrida uchrashib qolishganida, Komron uni ovozidan tanib, “og`a” degisi kelmay, “Siz men uchun endi faqat shohsiz” deydi. Xumoyun ham “Ha, shohlik o`zi shafqatsizlikdir. Ahli jahon shunday bo`lsa biz ne qilaylik?” – deb hukm chiqaradi. Ana shu hukmda shohlik ustidan chiqarilgan davr haqiqati yarq etib ko`zga tashlanadi. Yozuvchi Xumoyun bilan inilarining yetti yillik qirg`inbarot urushlarining xulosasini mujassam etib g`olib shoh tilidan shu haqiqatni bayon etadi. Yozuvchi Xumoyun siymosida davrning yetuk adabiy tipini yaratishga intilgan. U shunday bir muhitda harakat qiladiki, muhit uning orzularining, tuzgan rejalarining amalga oshuviga yo`l bermaydi. U o`z davrining haqiqatini tushunib yetadi. Odamzod jamiyati hali benihoyat nokomil degan xulosaga keladi. “Alohida komil siymolar bor, ammo butun jamiyat – atrofimizni o`rat turgan tabiatga nisbatan g`oyat xom, betartib, yeru ko`kdagi tartibu muvozanat meni doim hayratga solur. Oftob vaqtida chiqqay. Oy aniq soatu daqiqasida to`lg`ay. Yulduzlar zo`r bir tartib bilan aylangay, - deb o`g`liga zorlanadi u. “Xayolparast ekanmanmi, yeru ko`kdagi mana shu tartibu muvozanatni jamiyatga tadbiq etmoqchi bo`libmen. Ammo, men tabiatda yo`q jaholatu xurofot, riyokorligu amalparastlik, g`alamisligu xoinlik jamiyatda bijg`ib yotganini unutgan ekanmen”, -deb o`kinadi. “To`g`ri, tabiatda yo`q ilmu hunar, marifatu zakovat fozil odamlarda bor. Lekin bizning jamiyatimizda hali ular oz. Shuning uchun mening bu yo`ldagi harakatlarim shamolni tutib tartibga solmoqchi bo`lgan xayolparastning ishidek bekor ketdi”,- deb iqror bo`ladi. “Endi o`ylasam jamiyatni takomillashtirish uchun uni tabiatdan uzoqlashtirib – diniy adovat, milliy nizolarni yo`qotmoq kerak ekan”, - deb hukm chiqaradi.

Avlodlar osha ulug` maqsadlarni ko`zlab xayol surish, shu ulug` maqsadlarni ulug` iste`dod bilan amalga oshirishga intilish Bobur, Xumoyun va Akbar siymosiga xos mushtarak xususiyat bo`lgani uchun ham yozuvchi o`z asarini “Avlodlar dovoni” deb atagan. Xumoyun o`z o`g`li Akbarga davrning eng komil siymolarisiz hech bir ulug` maqsad amalga oshmasligini, shu bois eng zo`r iste`dodlarni o`z atrofiga to`plash lozimligini uqtiradi. Dunyoning hech bir boyligi, hech qaysi gavharu javhar inson iste`dodichalik quvonchu shuhrat keltira olmasligini qayta-qayta ta`kidlaydi. Xumoyun otasi Boburning kitobidan alohida nusxa ko`chirtirib, uni o`g`li Akbarga tortiq etadi. Ming bir o`lim girdobidan omon va g`olib chiqqan Xumoyun SHerxon qurdirgan tosh zinapoyalardan yiqilib, vafot etadi. O`n uch yoshida otasidan ajralgan Akbarning hayotida ham bobosi Boburning qismati takrorlanadi: u ham bobosidek qirg`inbarot urushlar to`fonida qoladi. Yoshligidanoq toj-taxt talashish to`fonida qolgan Akbar bir tomondan Bayramxonning qat`iyati, ikkinchidan “Boburnoma” o`gitlariga suyanib, jasurona harakat qila boshlaydi. Akbar onasi Hamida bonuga otasi yiqilib vafot etgan Puron qal`ada endi yashamang, bu bexosiyat joy deb, uni og`ir iztirobli motam xayollari girdobidan qutqazmoqchi bo`lganida, onasi uning so`zlariga e`tiroz bildirib, davr voqeligi haqiqatini shunday bayon qiladi: “- Yo`q o`g`lim, otangizning qoni to`kilgan tosh zinalar ham men uchun muqaddas, men bu yerdan hech qayoqqa ketmagaymen. Tirikligida birga yashagani qo`ymadilar. Nuqul bizni ayirdilar. Endi men otangizning qabrlaridan ayrilmagaymen” (9-son, 46-bet). Yozuvchi Akbarning shohlik faoliyatida, o`y va xayollaridan doimo davr haqiqatini bo`rttirib berishga intiladi. Uning diniy adovatga keskin qarshi turganini, ilmu ma`rifat va madaniy qurilishlarga keng yo`l berganini, elu ulus manfaati va osoyishtaligini o`ylab ish tutishini keng yoritadi. U g`animlar bilan kurashda otasining xatolarini takrorlamaslikka intiladi. Yangi davlat ham bamisoli daraxt kabi mustahkam ildiz otmaguncha uni sug`urib tashlash oson bo`lishini otasining Ganga bo`yidagi mag`lubiyati misolida idrok etgan edi. Akbar ichki adovatlarni bartaraf etgandan keyingina tashqi dushmanlarini bartaraf etishga

otlanadi. Natijada Akbar Bengaliyadan boshlanib arab dengizi va Kambey ko`rfazigacha cho`zilgan ulkan hududdagi saltanatning hukmdori bo`lib qoladi. Hind sarkardalari va brahmanlari Akbarni eng oliy daho – chakvarti (gineralissimus unvoniga o`xshash) deb atay boshlaydilar. Sharqdagi g`alaba uchun uni “ming bir tug`iladigan yengilmas Mahdiy” deb entikib ulug`laydigan bo`ladilar. Bu me`yorsiz maqtovlar Hamida bonuni ham hovliqtirib yuboradi. Hamida bonu ham, Akbar ham bosar-tusarini bilmay qoladilar. Akbar o`ziga qarata aytilgan “dovyurak botir” ta`rifini eshitgan sayin yangidan-yangi xatolarga yo`l qo`ya boshlaydi. Mastlikda hindlarning qilich o`yinini bajaraman deb o`lib ketishiga sal qoladi. Fil janglarida ham o`zini xatarga qo`yib, o`limdan bazo`r qutuladi. Akbar ma`naviy olamida zilzila boshlanadi. U tabiatdagi poklik, go`zallik va muvozanatni ko`rib xavasi keladi. Akbar tabiatdan-da ulug`roq, undan-da abadiyroq mutlaq haqiqatni qalb ko`zi bilan ko`rishga va o`z ruhini borliq ohanglari ila uyg`unlashtirishga intiladi. Lekin bunga muvaffaq bo`lolmay ruhiy iztirob girdobida qoladi. Uni bunday ruhiy qiynoqlardan onasi Hamida bonu qutqazadi: “- Inson ham daraxt kabi moddiy ildizlardan oziqlanarkan, shoh o`g`lim. Qon bilan taraluvchi oziq ruhga quvvat berarkan. - Lekin nafs bilan ko`ngil ruhning dushmanidir, -dedi Akbar. - Nechun? Komil insonlarda ruh hamisha ko`ngilga yetakchilik qilgay, aql bilan dil juft qanotlardek birga parvoz etgay. - Demak, men hali kamolotdan juda uzoqdamen, - dedi Akbar. - Ruhim mudom osmonga talpinur. Ammo ko`nglimni ruhim ko`tarilgan yuksaklikka olib chiqolmay, aro yo`lda muallaq qolurmen. Akbar o`zining holatiga to`g`ri baho bera boshlaganidan Hamida begim ichida “xayriyat” deb qo`ydiyu, uni muallaq holatdan tezroq yerga qaytib tushirgisi keldi. - Men o`tgan hafta tushimda Xumoy qushni ko`ribmen, - dedi begim, - qanotlari burgutnikidan ham bahaybat. Boshiyu bo`yni sher taxlit. Odamnikiday ikki ilki bor. Tog` etagida odamlar to`plangan ekan. Xumoy qush ilkida kattakon

bir kitobni ko`tarib o`tib, tog` tepasiga borib qo`ndi. Odamlar unga qarab yugurdilar, Xumoy kitobni tashlab uchib ketdi. Toqqa oldinroq yetib borgan to`rt- besh odam haligi kitobni: “Men olay, men olay!” deb talashib qoldilar. Biri-biriga bermaganidan keyin uni to`rt-besh bo`lak qilib bo`lib, turli tomonga olib keta boshladilar. Shunda siz paydo bo`ldingiz. “To`xtanglar, axir yaxlit kitobni parchalab olib ketish gunohku”, deb ularni qaytarishga tushdingiz. Lekin ularning birini qaytarsangiz, boshqasi tutqich bermaydilar. Azbaroyi achinganimdan oh tortib uyg`onib ketibmen. Akbar o`ylanib turdiyu: - Yaxshi tush ko`ribsiz, -dedi. – Kitob haqiqat ramzi. Odamlar haqiqatni parcha-parcha qilib turli tomonga olib ketganlari rost. Ma`naviyat ham parchalangan. Har kim ilkidagi bir parcha haqiqatu ma`naviyatni mahkam tutib olgan. Boshqalarning ilkida ham haqiqatu manaviyat borligini tan olmaydilar. “Faqat men haqmen!” deb, boshqalarni kamsitadilar. O`zaro urushlar, dinu, millat ayirishlar mudom shundan kelib chiqqay... Siz tushingizda ko`rgan kitobning parchalarini odamzod bir joyga yig`ib, yaxlit holga keltirmaguncha, dunyoda adolat o`rnatib bo`lmagay. Mening orzuyim sochilib ketgan o`lkalarni bir davlat qilib birlashtirishgina emas, balki parchalanib ketgan haqiqatni bir ulug` mahzarga yig`ishdir. - Ilohim, bu orzuyingizga yeting, shoh o`g`lim. Turkiy ulusdan chiqib, Hindistonga farzand bo`ldingiz. Endi bilsam bir ulusning qobig`ini yorib chiqqan odam, faqat ikkinchi bor xalqning farzandi bo`lib qololmas ekan. Ummonga quyilgan daryo butun dunyo kengliklariga chiqarkan. Shunga o`xshab, siz o`z ulusingiz; o`z mamlakatingiz tashvishlaridan kuch orttirib, umumbashariy muammolarni yechishga bel bog`lamoqdasiz. Ma`naviyat bobida ajdodlaringizni hech biri bunday mushkul, bunday murakkab maqsadlarni o`z oldiga qo`ymagan edilar. Sizda ulkan iste`dodu g`ayrat bor. Ammo, men tushimda oh tortib uyg`onganimga sabab –yolg`izlik qildingiz, bolam. (10-son, 90-91-betlar). Yozuvchi Akbar siymosida davr adabiy tipini, yaratar ekan, atrofdagi odamlarning unga munosabatidan tarixiy voqelik haqiqatini yuzaga chiqarish

vositasi sifatida samarali foydalangan. Ayrim xushomadgo`ylar uning ruhini ko`kka talpintirib, shuhrat balosiga yo`liqtirgan bo`lsalar, uzlatni ixtiyor etib, yolg`izlik dardiga mubtalo bo`lgan Akbarni hushyor tortishga sadoqatli kishilar muhitiga qaytishiga undagan Hamidabonu umumbashariy e`tiqodlarni amalga oshirish yo`lidagi chala qolgan ishlarini yodiga tushiradi. Onasining so`zlaridan ta`sirlangan Akbar Alisher Navoiy “Xamsa”sida tasvirlangan ezgu g`oyalarni eslay boshlaydi. Navoiyning jahon xalqlarini adolatga va ruhiy yaqinlikka undab yozgan turkiy dostonlari Akbarning milliy adovatlar va diniy nizolarni bartaraf etishga qaratilgan say`- harakatlariga naqadar hamohang ekanligi hayratlanarli edi. Shu bois u onasiga “Men osmondan kutgan nidolarni sizdan eshitdim”, deb iqror bo`ladi. U yana adolatli shoh sifatida o`z ishlarini davom ettirishga kirishadi. Davlat xazinasiga tushgan boyliklar miqdorini aniqlashni buyuradi. Uning farmoni bilan marmar hovuz suvini bo`shatib, o`rnini tanga bilan to`ldiradilar va beva-bechoralarga xayr –ehson tarzida ulashiladi. Nohaq soliqlar bekor qilingach, xalq orasida Akbarning adolatli saltanati haqida qo`shiqlar to`qiladi. Panjob, Aud va boshqa o`lkalarda Akbar haqida aytilib kelingan xalq qo`shiqlari yozuvchi e`tiborini tortgan. Adib ana shu folklor namunalaridan adabiy tip yaratishda mohirona foydalangan: Hindu muslim adovati yo`qolib bitsin, Akbarni kuylaylik, maqsadga yetsin. Ey, tangrim Krishna, Akbarga umr ber, Uning islohoti doim bor bo`lsin. Yozuvchi ushbu qo`shiqni hind olimi Munilachning 1978 yilda Dehlada nashr qilingan kitobidan satrma –satr tarjima qilib olgan. Akbar diniy e`tiqodidan qat`iy nazar, barchaga birday ehtirom ko`rsatadi. Ularni yuzma-yuz munozaraga jalb qilib oradagi nizolarni bartaraf etmoqchi bo`ladi. Akbarning barcha sa`y – harakatlari “mahdiylar” nomi bilan uzoq yillar davom etgan xalq harakati ishtirokchilarining qudratli davlat tuzilsa, uning tepasida mamlakatni yaktanu yakdil qilishga qodir rahbar tursa, adolatsizliklar

barham topsa deb qilgan orzulariga tamomila mos kelardi. Shu bois ular ham Akbarni qo`llab- quvvatladilar. Uning barcha ellar ruhiy boyligi, badiiy merosi va ma`naviy qadriyatlarini bir joyga yig`aylik degan istaklariga ham ko`pchilik xayrixohlik bildirdi. Yozuvchi og`a bilan ini, ota bilan farzand, qavmu qarindosh o`rtasidagi murakkab munosabatlarning davr haqiqatiga mos ko`rinishlari Akbar saltanati davrida ham namoyon bo`lganligini Akbar va Muhammad Hakim, Akbar va Salim ziddiyatlari talqinida ochib berolgan. Qirg`inbarot va birodarkushlik kurashlarini bartaraf etishga boburiylar xonadonidagi xotin –qizlar ham behad katta ulush qo`shishgani hayratlanarli tarzda tasvirlangan. Xonzoda begim Xumoyunni butun umr bo`yi himoya qilib, uni og`a – inilarning o`zaro ziddiyatlari girdobidan bir necha bor qutqazib qolganidek, Hamida bonu va Salima begimlar ham Akbarni ko`p marotaba qonli to`qnashuvlardan asrab qoladilar. Tarixiy manbalar orqali yetib kelgan ana shu davr haqiqatlariga tayangan yozuvchi Xonzoda begim, Hamida bonu, Salima begim, Jadha Bay va Gulbadan begim singari bir qator obrazlar yaratadiki, ularning go`zal ruhiy olami, benazir aql – idrok sohiblari sifatidagi hayratomuz talqinida badiiy to`qima qudrati shundoqqina ko`zga tashlanib turadi. Yomon odamlarning ota- bola o`rtasiga nifoq solish istagida ekanligini ayollarning onalik mehri ila to`la qalbi sezib turadi. Salima begim o`gay o`g`li Salim bilan Akbar o`rtasida ro`y berishi muqarrar bo`lgan qonli to`qnashuvning oldini oladi. Akbar esa sevikli umr yo`ldoshi Jadha Bayga shohlik udumlarining oilaviy baxtdan judo qiluvchi tartib – nizomlari to`g`risida so`zlarkan, Salimning to`rt yoshdayoq ona bag`ridan yulib olib, Farid Buxoriy kabi murabbiylar tarbiyasiga topshirilishi katta xatolik bo`lganligini kuyinib ta`kidlaydi. U o`z farzandi tarbiyasiga bevosita aralashmaganligi, o`z mehrini bermagani uchun Salim begona bo`lib ketganligiga o`zini ham aybdor deb biladi va qattiq iztirob chekadi. Bu badiiy to`qimada qayta jonlantirilgan tarixiy haqiqat edi. Ota va o`g`il o`rtasida bo`lib o`tgan ziddiyatli fikrlar jangini yozuvchi “Tuzuki Jahongiriy” kitobida naql qilingan tarixiy dalillarga tayanib tasvirlaydi:

“Salimning qo`shinsiz kelgani Akbarga yaxshilik alomati bo`lib tuyuldi. Yigirmaga kelganlar tarqalgach, u o`g`lini xonasiga taklif qildi-yu, qarshisiga o`tqazdi. - Xayriyatki, bu gal dilingizda mehru, oqibat g`olib kelibdur, - dedi. –Onam rahmatlik o`z o`limi bilan, avvalo sizning istiqbolingizni qutqazadi, amirzoda. Salim kinoyali iljaydi: Hazratim, nechun faqat meni?... Siz umr bo`yi xuddi afsonaviy Rustami Doston kabi mag`lubiyat ko`rmay kelmoqdasiz... Agar Rustamning shunday xaloskor onasi bo`lganda, ehtimol, o`g`li Suhrob ham uni yengolmagan bo`lardi... Akbar o`g`lining nima demoqchiligini tushundi-yu, ovozini tahdidli pasaytirib so`radi: - E, hali siz Suhrob bo`lib meni yengishingizga ishonganmidingiz? Nahotki siz bilan Suhrobning orasida qanchalik katta farq borligini bilmaysiz? Suhrob umr bo`yi otasini ko`rmay o`sgan, uni tanimay, bilmay halol olishgan. Ammo otasining erkasi bo`lib, ko`zining yog`ini yeb o`sgan shahzodalar ko`ra – bila turib padarkushlik qilganda, olti oydan ortiq podsho bo`lolmasligini tarix qayta –qayta isbot etgan-ku. Eng oxirgi dalil – otasiga qarshi tajovuzlar qilgan turonlik Abdumo`min ham Abdullaxondan keyin olti oy podsholik qilar – qilmas boshi kesilganini eshitganmisiz? - Eshitganmen, ko`p otashin bo`lmang hazratim. Otaga qarshi qilich ko`targan o`g`ilning davlati o`zoqqa bormasligiga men ham endi aminmen. Shuning uchun mana qo`shinsiz, qurolsiz, bosh egib huzuringizga keldim. - Xo`sh, qani tilagingiz nedur? - Hazrat otajon, men ham o`ttiz beshga kirdim. O`g`lim Xisrav farzand ko`rdi, men endi nevaralik, siz chevaralik bo`ldingiz, bu borada Shohruh Mirzo bilan o`g`li Ulug`bekning tajribalari bizga mos kelmog`i mumkin. Ota Hirotda, o`g`li Samarqandda bo`lgan kabi Siz Agrada bosh bo`lib tursangiz, faqir Ollohobodda Sharqiy viloyatlarni idora etsam... - Demak siz Mirzo Ulug`bekdek mustaqil podsho bo`lmoqchisiz. Ammo, yoshingiz shunchaga kirib, nevarali bo`lib, Ulug`bek qilgan buyuk ishlarning qaysi

birini qildingiz? Rasadxona-yu, madrasalar qurdingizmi? “Ziji Ko`ragoniy” dek kashfiyotlar qildingizmi? Ollohobodda siz o`zingizga saroy qilib olgan qirq ustunlik ulug`vor qasrni ham biz qurdirganmiz. Siz tayyorga ayyor bo`lib, kayfu safo qilib yuribsiz” (10-son, 134-135-betlar). O`g`lining hatti harakatlaridan dili ozorlangan Akbar yillar davomida qalbini bamisoli qurtdek kemirib kelgan dardu- alamlarini birvarakayiga to`kib soladi. Salimning barcha qilmishlari farangilarni janubdagi Ba-yu, Damanda quvib chiqarolmagani bormi, Turondagi xayrixohlarining taqdirlariga aralasha olmagani bormi, Akbarning nomini o`chirib, o`z ismiga tangalar zarb qilgani bormi, barisini zaharxanda bilan to`kib soladi va o`g`lini g`usulxonaga qamatib qo`ydiradi. Mudom sarxil taomlar yeb, har kuni kechki payt xushbo`y chog`ir ichib turadigan, ikki –uch kunda bir da`fa afyun qo`shilgan ma`jun yeb kayf qilishga odatlangan Salim to`qqiz kun non-suvga qanoat qilib, zax g`usulxonada o`tirgach, eti suyagiga yopishib, o`lar holatga keladi. Holdan toygan Salim ikki onasi – Salima begim bilan Janha Bay guvohligida otasi oldida gunohlarini kechirishni so`rab tavba qiladi. Shunda Akbar o`g`liga davrning ziddiyatli haqiqatini ochiq- oydin tushuntiradi: “O`n kun g`usulxonada bo`lish – Sizning tog`day gunohlaringiz o`rtasida zig`irday kichik bor jazo, xalos, -dedi Salimga. – O`z oyog`ingiz bilan kelganingiz uchun sizni ayadim, onalaringizning yuzidan o`tolmadim... Yomonlarning jazosi hayotdan qaytsa, ana u yomon bo`lg`ay. Zahhoki Moron degan afsona yodingizdami? Yomonlikni ko`p qilgani uchun Zahhokning ikki yelkasidan ilon o`sib chiqmishdir. Ana shunday ilonlar har qanday podshoning ham yelkasiga in qo`yishga ishqibozdir. Bu ilonlarning biri –zolimlik, biri – bid`atu xurofot. Biri – taxtparastlik, biri – xudparastlik. Men o`z yelkamdan bosh ko`tarmoqchi bo`lgan bu ilonlarni yo`q qildim deb o`ylagan edim. Keyin qarasam, bu ilonlar sizning yelkangizdan o`rmalab chiqmoqda. Axir, bu ilonlar mudom qurbonlar talab qilur. Suyukli yoringiz Shoh begim, mening do`stim Abulfazl ana shu ilonlarning qurboni bo`lmadimi? Shu ketishda bu ilonlar axiri o`zingizning ham boshingizga yetmagaymi?

So`nggi gaplar g`usulxonada Salimning ko`ziga ko`ringan qo`rqinchli sharpalarni yodiga soldi-yu, seskantirib yubordi: - Insonning, hazratim, men endi o`z nomimga xutba o`qitmagaymen, pul ham zarb etmagaymen. Yolkamdan o`sib chiqmoqchi bo`lgan ilonlarning boshini kesgaymen. - Ilohim, shu niyatingizga yeting, o`g`lim. Bu ilonlardan hali men o`zim ham qutulgan emasmen. Toju taxt, mutlaq hokimiyat bor joyda ular bilan olishib yashashga majbur ekansen. Lekin dunyoda yaxshi nom qoldiroliasang, yashashning ne qizig`i bor. Bobur bobomizning turkiy satrlari yodingizdami? “Bori elga yaxshilik qilg`ilki, bunday yaxshi yo`q, to degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshiliq”. - Men bu g`azalni boshdan oyoq yod bilurmen, -dedi. - Agar yod bilsangiz, endi unga amal qiling. Axir avlodlar almashganda alg`ov- dalg`ov bo`lishi, otalar bilan bolalar orasidan nizo chiqishi tarixda ko`p uchraydigan hodisa. Ammo, bizning Bobur bobomiz bilan otamiz shu falokatdan yuqori turgan ulug` siymolar edi. Ulardagi mehru oqibat, avlodlarning bir- biriga fidoyiligi behad noyob bir gavhar ekan. Endi men bilan siz shu gavharni yo`qotib qo`ymaylik, o`g`lim. Gavhar hayot ummoniga tushib ketsa, keyin uni topib bo`lmagay. Ana undan so`ng qilgan oqibatsizliklaringiz, o`g`illaringizdan o`n hissa ko`payib qaytgay. Oxirida bu illat ularni padarkushlikkacha olib borgay. Zinhor, ming zinhor buni unutmang. Akbarning so`nggi so`zlari Salimga xuddi vasiyatdek eshitildi-yu, etini jimirlab, ko`zlarini jiqqa yosh qildi...” (10-son, 136-bet). Yuqoridagi parchada saltanat va shohlik to`g`risidagi tarixiy haqiqat o`z badiiy ifodasini topgan. “Avlodlar dovoni” deganda Bobur, Xumoyun, Akbarlar saltanatini ko`zda tutgan adib shafqatsiz kurashlar girdobida o`limlarni dog`da qoldirib tarix dovanlaridan juda katta niyatlar bilan o`tgan bu buyuk zotlar badiiy siymosini insoniyat ma`naviyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan buyuk adabiy tiplar sifatida talqin qilgan.

Yozuvchi shohlik doimiy huzur –halovatdan iborat emasligini, saltanatni boshqarish dovyurak va tadbirkor shaxslargagina nasib etishini, qaysi bir podshoh o`z hukmdorligi davrida xalqqa qayishsa, elu yurt ham unga balogardon bo`lishini, adolat va insof, xalqparvarlik va ma`rifatparvarlik podsholar umrini adabiylashtirishini ana shu tarixiy shaxslar badiiy obraziga singdirilgan davr haqiqatlari misolida teran ifodalab bera olgan. Adib badiiy mahoratining o`ziga xosligi shundaki, u ana shu haqiqatlarni badiiy to`qima vositasida o`zi yaratgan shohlar adabiy tiplariga singdirib yuborgan. Tarixdan shu haqiqat ayonki, Bobur, Xumoyun, Akbarlarning ulkan iste`dodlarini yuzaga chiqargan Hindiston ularni o`zining unutilmas tarixiy shaxslari qatoriga qo`shib olgan edi. Yozuvchi ham ana shu tarixiy haqiqatlarni chuqur va atroflicha o`rganib, ularning diniy va milliy adovatlarni yo`qotish borasidagi faoliyatlarini o`z tarixiy asarida bosh g`oyaviy yo`nalish qilib tanlay olgani uchun ham insoniyat istiqboliga daxldor nodir yodgorliklar yaratdi. Ayniqsa, hozir diniy ekstremizm xavfi mavjud bo`lgan, shaxsiy manfaatlar ehtirosi insoniyat kelajagiga xavf solayotgan hozirgi paytda tarixiy shaxslar to`g`risida yaratilgan tarixiy romanlar va davr haqiqatini o`zida tashuvchi podshohlarning mohirona kashf etilgan adabiy tiplari uchun g`oyat muhim hayotiy haqiqatlarni kashf etish imkonini beradi. P.Qodirov tarixiy romanlarining yetuk adabiy hodisa sifatidagi ahamiyati ham ana shunda.

Похожие

Pirimqul Qodirov ijodi

Pirimqul qоdirоvning hayoti va ijоdi

Badiiy til Obrazli til Ta`sirdor til Qisqa va ravon til Ma`nodor va siqiq til Xalqchil til Sodda buyoqdor til

Tarixiy voqelik va badiiy talqin

Badiiy obraz